Атрад Совападобныя (Strigiformes), сямейства Савіныя (Strigidae)
Статус. I катэгорыя. Вельмі рэдкі гнездавальны від. Колькасць скарачаецца.
Значэнне ў захаванні генафонду. Прадстаўнік політыпічнага роду. Адзін з 3 відаў роду ў фауне ўсходняй Галарктыкі і Беларусі.
Кароткае апісанне. Вельмі буйная сава. Даўжыня цела 65-70 см, маса самцоў 700-800 г, самак 900-1200 г, размах крылаў 1,36-1,44 м. Апярэнне шаравата-бурае або дымчата-шэрае з частымі цёмнымі падоўжнымі і папярочнымі стракацінамі. Тваравы дыск светлы з цёмнымі канцэнтрычнымі кругамі, пасярэдзіне падзелены белым апярэннем, якое нагадвае літару «X». Пад дзюбай і вачыма цёмныя плямы. Надхвосце рыжае. Лапы густа апераны да кіпцюроў, светла- або цёмна-шэрыя, з цёмнымі крапінамі. Радужына ярка-жоўтая, дзюба жоўтая, кіпцюры буравата-шэрыя.
Пашырэнне. Зона хвойных таежных лясоў Паўночнага паўшар'я [1, 2]. У Беларусі пашырана спарадычна. Паўднёвая мяжа арэала праходзіць па лініі Берасце - Пінск - Мазыр - Гомель. У 1902, 1903 і 1936 гг. адзначана на гнездаванні ў наваколлі Пінска [3, 4]. У Белавежскай пушчы ў 1930 г. знойдзены 2 гнязды, у 1956, 1957, 1960 і 1982 гг. здабывалася, назіралася візуальна або рэгістравалася па шлюбных крыках [5-7]. У 1976-1987 гг. у Берасцейскай вобласці (Івацэвіцкі, Ляхавіцкі, Баранавіцкі, Ганцавіцкі раёны) зарэгістравана 21 гнездаванне [8, 9]. У 1980 г. 2 гнязды знойдзены ў Прыпяцкім запаведніку [10]. У Гарадзенскай вобласці адзначана ў 1949 г. [11]. У 1976 г. гняздо знойдзена на мяжы Мядзельскага і Пастаўскага раёнаў, дзе ў 1983-1984 гг. адзначаны шлюбныя крыкі птушак [12]. У 1978-1987 гг. у гнездавы і паслягнездавы перыяды назіралася ў Аршанскім, Талачынскім, Пастаўскім, Полацкім і Расонскім раёнах [13]. Частата сустрэч у асенне-зімовы час некалькі ўзрастае за кошт асобін, якія адвандроўваюць з поўначы.
Месцы пражывання. Старыя забалочаныя ялова-альховыя і ялова-сасновыя лясы. Лясістыя астравы сярод балот. У пазагнездавы перыяд - старыя мяшаныя лясы па ўскрайках вярховых балот, зарастаючых высечак і рачных поймаў.
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. Спецыяльна не вызначалася. Значная колькасць знаходак у апошнія гады звязана са спецыяльнымі пошукамі і вывучэннем віду. Увогуле, на тэрыторыі краіны на працягу 20 ст. колькасць рэзка скарацілася і, магчыма, працягвае скарачацца. Утварыліся лакальныя ізаляваныя папуляцыі.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Гаспадарчае асваенне тэрыторыі, скарачэнне плошчаў старых лясоў. Змяншэнне колькасці буйных драпежных птушак - пастаўшчыкоў гнёздаў. Збядненне кармавой базы. Фактар неспакою.
Асаблівасці біялогіі. Манагам. Адны і тыя ж гнездавыя ўчасткі выкарыстоўвае многа гадоў запар. Гняздуецца ў старых гнёздах буйных драпежнікаў, чорнага бусла, крумкача [7, 9]. Кладка з 3-5 (да 9) яек памерамі 51,8 x 42,7 мм у першай палове красавіка. Наседжванне каля 30 сутак. Амаль месяц птушаняты знаходзяцца ў гняздзе. Пачынаюць самастойна карміцца ва ўзросце 50-60 сутак. Вывадкі трымаюцца разам да верасня-кастрычніка [14]. Корміцца дробнымі млекакормячымі. Палюе ў прыцемку, зрэдку днём, аблятаючы адкрытыя ўчасткі балот, рачныя поймы і лясныя высечкі. Зрэдку падпільноўвае здабычу, седзячы на купіне або дрэве.
Развядзенне. Маладыя добра прывыкаюць да чалавека. Вядомы выпадак утрымання птушаняці ў няволі больш за 3 месяцы [3].
Прынятыя меры аховы. Здабыча ў Беларусі забаронена [15]. Занесена ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [7]. Асобныя месцы пражывання ахоўваюцца ў запаведніках і заказніках.
Неабходныя меры аховы. Вывучэнне экалогіі і пашырэння віду, рэгулярны ўлік колькасці. Выяўленне і строгая ахова ўсіх месцаў пражывання. Стварэнне заказнікаў. Збудаванне ў лясах штучных гняздоўяў для прываблівання буйных драпежных птушак. Прапаганда аховы віду.
Літ.: 1. Дементьев, 1951; 2. Степанян, 1975; 3. Шнитников, 1913; 4. Долбик, 1959; 5. Дацкевич, 1971; 6. Дацкевіч (асаб. павед.); 7. По страницам Красной книги, 1987; 8. Демянчик, Гайдук, 1981; 9. Дзямянчык (асаб. павед.); 10. Прыбышчук (асаб. павед.); 11. Сямашка, 1956; 12. Грычык (асаб. павед.); 13. Дорофеев, Сюборова, 1987; 14. Міхневіч (асаб. павед.); 15. Положение, 1987.
А.Дарафееў
