Атрад Гусепадобныя (Anseriformes), сямейства Качыныя (Anatidae)
Статус. II катэгорыя. Рэдкі від.
Значэнне ў захаванні генафонду. У фауне Беларусі адзін з 3 гнездавальных прадстаўнікоў роду [1]. Від спецыфічны па морфаэкалагічных асаблівасцях, трымаецца ізалявана, вельмі лёгка падпадае пад шкодныя ўплывы, таму выключна важны для захавання генафонду.
Кароткае апісанне. Невялікая качка, памерамі крыху большая за чырка-свістунка, даўжыня цела 37 см, маса 500-700 г. Галава і шыя рыжавата-карычневыя. Знізу на шыі цёмнае кольца. Спіна цёмна-бурая. Шыя, грудзі (валляк) і бакі ржава-карычневыя. Брушка і ніжнія покрыўныя пёры белыя. Ногі шэрыя. Радужына вачэй белая. Самка адрозніваецца ад самца адсутнасцю цёмнага кольца на шыі, больш яркім карычневым апярэннем верху цела і паступовым пераходам у афарбоўцы ад грудзей да брушка. Радужына карычневая, у старых самак - белая.
Пашырэнне. Гняздуецца ў Азіі да азёр Зайсан і Байкал, даходзіць да Тыбета; з Паўночнага Каўказа і Прычарнамор'я - да Цэнтральнай і Паўднёвай Эўропы. Звычайная на Балканах. Рэдкая ў Польшчы, Германіі, Італіі, Гішпаніі, рэгулярна, але ў невялікай колькасці гняздуецца ў Францыі. Сустракаецца ў Паўночнай Афрыцы. Мяркуецца, што яна гняздуецца ў Бельгіі, дзе зрэдку з'яўляецца, і на Брытанскіх астравах. У Швейцарыі кожны год бывае на пралётах і зімоўцы, але не гняздуецца [1, 2]. У Эўразіі белавокая чэрнець пашырана ў стэпавай і пустыннай зонах. У Беларусі зрэдку гняздуецца пераважна ў паўднёвых раёнах. Паўночная мяжа гнездавання праходзіць на поўдзень ад Горадні, далей прыкладна па лініі Слуцак - Рэчыца [3]. Штогод па 5-10 пар гняздуецца на воз. Выганаўскае ў Івацэвіцкім раёне [4, 5] і па 3-5 пар на воз. Ляцкае (Белавежская пушча) [5]. На Берасцейшчыне вядома і больш ранняя знаходка віду на гнездаванні - у 1952 г. ў Лунінецкім раёне ў пойме Прыпяці назіралі самку з парай пухавічкоў. Штогод белавокія чэрнеці на гнездаванні адзначаюцца на воз. Чырвонае ў Жыткавіцкім, на р. Брагінка і воз. Сперыж у Брагінскім, на воз. Стаячае ў Светлагорскім раёнах, а раней вывадкі і гнёзды гэтых птушак не раз назіралі ў Хойніцкім раёне. Нешматлікія выпадкі гнездавання чэрнеці і здабычы маладых птушак адзначаны ў Гарадзенскай і на поўдні Менскай абласцей [3].
Месцы пражывання. Жыве на вадаёмах з багатай воднай расліннасцю і зараснікамі трыснягу. На буйных азёрах трымаецца толькі ў прыбярэжнай частцы, звычайна там, дзе іншыя нырцовыя качкі бываюць рэдка. Часцей пасяляецца на балотах, сажалках, невялікіх азёрах і рэчках. Гняздуецца на рыбагадоўчых сажалках. Займае як адкрытыя, так і лясныя вадаёмы. Птушка аддае перавагу адасобленаму спосабу жыцця.
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. У раёнах пашырэння на поўдні Беларусі доля белавокай чэрнеці ў складзе качыных меншая за 0,1%. Ніколі, нават у перыяд міграцыйнага гуртавання, не ўтварае групы большыя за 5 асобін. Звычайна сустракаецца паасобку або парамі. У сувязі з ростам плошчы рыбагадавальных сажалак, дзе дзеянне рэкрэацыйнага фактару неспакою аслаблена ці амаль адсутнічае, у перспектыве магчыма павелічэнне колькасці віду.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Вузкія межы ўстойлівасці віду да дзеяння антрапагеннага фактару неспакою і скарачэння колькасці спакойных і «ціхіх» вадаёмаў; абмежаванасць бяспечных і кормных участкаў у прыбярэжных зонах вадаёмаў, дзе забяспечана здабыча ў асноўным расліннага корму з глыбіні 1-3 м.
Асаблівасці біялогіі. Добра замаскіраваныя гнёзды размяшчае ў густой прыбярэжнай асацэ, на астраўках і сплавінах сярод зараснікаў трыснягу і чароту, блізка ад вады. Кладкі яек выяўляюцца ў першай палове траўня. У іх 6-12, часцей 8-10, бледных буравата-белых яек памерамі 52 x 38 мм [6]. Наседжванне 26-28 сутак.
Развядзенне. У стэпавай і пустыннай зонах паўднёва-заходняй і паўднёвай Палеарктыкі, дзе пашырана белавокая чэрнець, яна ахвотна займае штучныя гняздоўі. У Белавежскай пушчы, дзе жыве ўсяго некалькі пар, адна з іх загнездавалася ў трысняговым будане ў першы ж год іх устаноўкі на воз. Ляцкае [5], што паказвае на магчымасць прываблівання і развядзення белавокіх чэрнецяў у прыродных умовах Беларусі.
Прынятыя меры аховы. Ахоўваецца ў Белавежскай пушчы і на агульных падставах з іншымі вадаплаўнымі птушкамі ў гнездавы перыяд.
Неабходныя меры аховы. Інфармацыя паляўнічых і насельніцтва аб рэдкіх відах вадаплаўных птушак, забарона іх адстрэлу да канца верасня, павелічэнне колькасці вадаёмаў з запаведным рэжымам аховы.
Літ.: 1. Степанян, 1975; 2. Определитель птиц СССР, 1964; 3. Федюшин, Долбик, 1967; 4. Падутов, 1963; 5. Вязовіч (асаб. павед.); 6. Вязович, 1973.
Ю.Вязовіч
