Звычайны гогаль (Bucephala clangula L., 1758)
Атрад Гусепадобныя (Anseriformes), сямейства Качыныя (Anatidae)

Статус. III катэгорыя. Рэдкі на большай частцы тэрыторыі краіны від. Штогод звычайны на гнездаванні ў паўночнай частцы Віцебскай вобласці, у другіх абласцях месцы гнездавання рэдкія, раздзеленыя, але пастаянныя, з'яўляюцца новыя. Застаецца на зімоўку.
Значэнне ў захаванні генафонду. Адзін з 3 відаў роду птушак, якія пражываюць у Эўразіі. Мае 2 падвіды - дробную і больш буйную расы. Від спецыфічны, непластычны, важны для захавання генафонду.
Кароткае апісанне. Птушка масай 700-1100 г. Даўжыня цела 41-46 см. Галава самцоў у шлюбным убранні чорная, з зялёным адценнем. Дзюба блакітна-чорная, высокая, каля асновы белая пляма. Крылы чорныя, але другарадныя махавыя і покрыўныя пёры часткова белыя. Спіна чорная. Ніз цела белы, ногі аранжава-жоўтыя, перапонкі карычнева-шэрыя. Самка мае шакаладна-карычневую афарбоўку, бакі і грудзі шэрыя, астатняя частка нізу цела белая. Ногі жоўта-карычневыя. Перапонкі чарнаватыя.
Пашырэнне. Від пашыраны на гнездаванні ў лясной зоне Эўразіі і Паўночнай Амерыкі. Ва ўсходняй Галарктыцы гняздуецца ад Скандынавіі і Прыбалтыкі да Камчаткі і Паўночнага Сахаліна. Паўночная мяжа гнездавання даходзіць да паўночных межаў пашырэння лясоў. Паўднёвая мяжа таксама ў асноўным звязана з лясамі Эўразіі, але не заўсёды: зрэдку птушка сустракаецца ў стэпавай зоне, у поймавых лясах Волгі, Дняпра, Урала і іншых рэк [1, 2]. У Беларусі гогаль гняздуецца штогод і звычайны на вясенніх і асенніх пралётах [3]. Упершыню гнездаванне ў Беларусі было даказана (здабыта маладая самка на р. Піна) 7 ліпеня 1902 г. У.Шнітнікавым [4]. С.Кірыкаў 7 чэрвеня 1928 г. выявіў вывадак гогаляў на Прыпяці. Праз месяц у тых жа месцах А.Фядзюшын знайшоў гняздо гогаля ў дупле дуба [3]. Цяпер гогаль рэгулярна гняздуецца ў паўночных і месцамі ў паўднёвых раёнах Беларусі, зрэдку - у заходніх. У Віцебскай вобласці выяўлены на гнездаванні: на азёрах Лісна ў Расонскім раёне [5, 6] (1974-1986 гг.), Вялікі (1984 г.) і Малы Акунёвец (1985, 1986 гг.), Глыбокае (1987 г.) у Полацкім раёне [6], Арлейка і Аслепна (1976-1979 гг.), Ціёста (1966, 1978 гг.) у Гарадоцкім раёне [5, 6]. Спецыяльныя меры па прывабліванню спрыялі гнездаванню гогаля ў штучных дуплянках на азёрах Вымна, Струкава, Касцюковіцкае, Рогава, Малынец, Плаў, Арлейка (1973 г.) у Гарадоцкім раёне [6]. Гнёзды выяўлены на вярховым балоце Обаль (1978, 1986 гг.) у Шумілінскім раёне [5, 6], на воз. Альшыца (1964 г.), у поймах Обалі і Полаты, у Бярэзінскім запаведніку [7], у Гарадзенскай вобласці птушка гняздуецца на азёрах Доўгае ў Шчучынскім, Белае (1987 г.) у Гарадзенскім раёнах [8]. У Берасцейскай вобласці штогод засяляе штучныя дуплянкі ў раёне штучнага вадаёма воз. Ляцкае ў Камянецкім раёне [9, 10], у пойме Прыпяці (1983 г.) у Столінскім раёне [11]. У Гомельскай вобласці штогод 4-6 пар жывуць ва ўрочышчы Галава і на азёрах Рэтыўля, Буслы, Бабровае і Красіна [3], выяўлены на гнездаванні ў рыбгасе «Белае» (1986 г.) у Жыткавіцкім раёне.
Месцы пражывання. Гняздуецца гогаль каля лясных азёр і рэчак, на ўзбярэжжы рознатыповых штучных вадаёмаў, на астравах, дзе ёсць дуплістыя дрэвы або штучныя гняздоўі, больш прыхільны да чыстых водных участкаў па суседству з лесам. Гнёзды будуе ў дуплах дрэў паблізу вады (але не далей як за 1 км) на вышыні 2-8 м. Гогалі ахвотна займаюць развешаныя дуплянкі.
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. Па выніках улікаў, суцэльных (1977, 1978, 1987 гг.) і выбарачных (1980, 1984 гг.) для Беларусі, у паслягнездавы перыяд сярод качыных гогаль складае 0,2% [9]. У Віцебскай вобласці штогод гняздуецца 70-80 пар [12, 13]. Колькасць гогаля стабілізавалася дзякуючы мерам па прывабліванню птушак з дапамогай штучных гняздоўяў і мае тэндэнцыю да павелічэння.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Наяўнасць прыродных (дуплы дрэў) і штучных (дуплянкі) месцаў гнездавання паблізу адкрытых і глыбокіх вадаёмаў; пашыранасць крумкачовых у месцах пражывання; антрапагенны фактар неспакою ў гнездавы перыяд; высечка поймавых лясоў; знішчэнне племяннога ядра мясцовай папуляцыйнай групоўкі ў першай палове сезона летне-асенняга палявання.
Асаблівасці біялогіі. Полавая спеласць ва ўзросце 2 гады. Гнездаванне з канца красавіка. У кладцы 8-12 шаравата-зялёных яек памерамі 59,2 x 43,9 мм. Працягласць наседжвання 27-30 сутак. Характэрны павольнае развіццё і рост маладняку. Маладыя птушкі здольныя да палёту праз 8 тыдняў.
Развядзенне. Гогаль, як гэта ўжо даказана і ў Беларусі, ахвотна займае штучныя гняздоўі [9, 12, 13], а самкі, якія з поспехам скончылі наседжванне, часта вяртаюцца да іх на наступны год. Птушка не пазбягае паселішчаў чалавека і ў зоне свайго пастаяннага пашырэння актыўна асвойвае гарадское асяроддзе пражывання. Гэтым абумоўлена перспектыўнасць віду для развядзення ў прыродных умовах.
Прынятыя меры аховы. Занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [14]. У шэрагу раёнаў прывабліваюць птушак развешваннем дуплянак. У зоне Беларускага Паазер'я выпушчана лістоўка з заклікам развешваць драўляныя дуплянкі і ахоўваць птушак.
Неабходныя меры аховы. Шырокае інфармаванне насельніцтва пра асаблівасці біялогіі і паводзіны гэтай птушкі; пашырэнне вырабу і развешвання штучных гняздоўяў; увядзенне дзейснай забароны здабычы гогаля да канца верасня; ахова дуплістых дрэў у зонах паблізу вадаёмаў.

Літ.: 1. Степанян, 1975; 2. Определитель птиц СССР, 1964; 3. Федюшин, Долбик, 1967; 4. Шнитников, 1913; 5. Іваноўскі (асаб. павед.); 6. Дарафееў (асаб. павед.); 7. Клакоцкі (асаб. павед.); 8. Гулеўскі (асаб. павед.); 9. Вязовіч (асаб. павед.); 10. Ракоўскі (асаб. павед.); 11. Казулін (асаб. павед.); 12. Вадкоўскі (асаб. павед.); 13. Лычкоўскі (асаб. павед.); 14. Чырвоная кніга БССР, 1981.

Ю.Вязовіч

Паведаміць пра недакладнасьць