Атрад Гусепадобныя (Anseriformes), сямейства Качыныя (Anatidae)
Статус. IV катэгорыя. Вельмі рэдкі залётны від, колькасць якога скарачаецца. Занесены ў Чырвоную кнігу СССР (II катэгорыя аховы).
Значэнне ў захаванні генафонду. Прадстаўнік монатыпічнага роду. Эндэмік тундры ўсходняй Галарктыкі. Высокадэкаратыўны, перспектыўны для развядзення від.
Кароткае апісанне. Невялікі гусь. Даўжыня цела 54-56 см, маса каля 1 кг. Самцы буйнейшыя за самак. Верх і ніз цела чорныя, бакі і падхвосце белыя. Шыя спераду і шчокі каштанава-рыжыя з белым абрамленнем. Дзюба кароткая, чорная з акруглай белай плямай каля асновы. Ногі чорныя.
Пашырэнне. Гнездавы арэал поўнасцю знаходзіцца ў межах Паўночнай Азіі і ахоплівае тундру і лесатундру Заходняй Сібіры ад Ямала да заходняй часткі басейна Хатангі. Паўднёвая мяжа арэала ў апошнія дзесяцігоддзі значна адышла на поўнач у выніку знікнення многіх гнездавых калоній у лесатундры і паўднёвай тундры Ямала і Таймыра [1-5]. У час міграцый трапляецца ў Заходняй Сібіры, Паўночным Казахстане, Паўночным Прыкаспіі, у даліне Маныча, Паўночным Прычарнамор'і. У гэты перыяд асобныя птушкі і невялікія чароды зрэдку залятаюць ва Ўсходнюю і Цэнтральную Эўропу. Праз тэрыторыю Беларусі праходзяць пралётныя шляхі нямногіх (відаць, залётных) чарод. Птушкі адзначаны двойчы: у студзені 1965 г. параненая казарка злоўлена на Менскім моры і ў чэрвені 1982 г. знясіленая птушка была падабрана на р. Гарынь у Столінскім раёне [7-9].
Месцы пражывання. У перыяд міграцый - рэчышчы буйных рэк [4-6].
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. У Беларусі дакладна адзначаны пралётныя птушкі. Агульная колькасць у тундрах Паўночнай Азіі ў 1977-1979 гг. склала 27 тыс. асобін, у цяперашні час - 30-35 тыс. [10].
Асноўныя абмежавальныя фактары. Антрапагеннае ўздзеянне, драпежнікі, вузкая кармавая спецыялізацыя [4, 5].
Асаблівасці біялогіі. Полавая спеласць на трэцім годзе жыцця. Гняздуецца калоніямі па 4-8 [16] пар. Манагам. У кладцы 4-10, часцей 6-7 яек. Наседжванне 24-26 сутак. У час міграцый корміцца эфемернымі злакамі, рунню, клубнямі і цыбулінамі стэпавых раслін.
Развядзенне. У Маскоўскім заапарку ў 1958 г. 2 пары казарак паспяхова выгадавалі птушанят. Вядомы выпадкі размнажэння ў Лонданскім і іншых заапарках Эўропы [4, 10]. Злоўленая ў 1982 г. ў Столінскім раёне птушка добра прыжылася сярод свойскіх качак. На працягу года да кастрычніка 1983 г. яна жыла на вадаёме ЦБС АН Беларусі [7, 8]. Перспектыўная для гадоўлі.
Прынятыя меры аховы. Занесена ў Дадатак II «Канвенцыі аб міжнародным гандлі відамі дзікай фауны і флоры, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення». Ахове птушак у час гнездавання, пералётаў і зімовак садзейнічае сетка дзяржаўных запаведнікаў і заказнікаў.
Неабходныя меры аховы. Ахова пралётных і зімуючых птушак. Улік сустрэч, аказанне дапамогі гаротным птушкам. Увядзенне штрафных санкцый за незаконную здабычу птушак. Прапаганда аховы віду.
Літ.: 1. Птушенко, 1952; 2. Иванов, 1976; 3. Степанян, 1975; 4. Красная книга СССР, 1984; 5. Красная книга РСФСР, 1983; 6. Исаков, 1979; 7. Федюшин, Долбик, 1967; 8. Долбик, 1985; 9. Дорофеев, Сюборова, 1987; 10. Сосновский, 1987.
А.Дарафееў
