Каталіцкае жыцьцё ў Беларусі ў 1944-1956 мела значныя адрозьненьні ўва Ўсходняй і Заходняй Беларусі. У 1930-ыя ўсе касьцёлы ўва Ўсходняй Беларусі былі зачыненыя бальшавіцкімі ўладамі, а ксяндзы ў большасьці рэпрэсаваныя, і каталіцкае жыцьцё працягвалася ў падпольлі. З пачаткам нямецкай акупацыі ў чэрвені 1941 каталіцкае жыцьцё тут паціху адрадзілася высілкамі ксяндзоў, якія прыехалі з заходніх раёнаў Беларусі, а таксама з Польшчы і Летувы (Рамуальд Ялбжыкоўскі, Зянонас Ігнатавічус, Генрык Глябовіч, Францішак Выляжынскі, Станіслаў Глякоўскі, Дыянісі Малец, Казімер Рыбалтоўскі, Вінцэнт Гадлеўскі ды інш.). Некаторыя ксяндзы па ілжывых даносах былі расстраляныя немцамі.
Пасьля прыходу ў ліпені ў 1944 Чырвонай Арміі ў Беларусь распачаўся новы этап ў жыцьці парафіяў Усходняй і Цэнтральнай Беларусі. Напрыканцы чэрвеня 1944 ў Менск прыехаў ксёндз Віктар Шутовіч. Ён разам з кс. Антонам Барысевічам распачаў службы ў Чырвоным Касьцёле. Пераехаў ува ўсходнія раёны з Ваўкавыску кс. Мечыслаў Малыніч-Маліцкі. Зь верасьня 1944 па травень 1945 на Магілеўшчыне працаваў кс. Баляслаў Сьперскі. Але гэтыя сьвятары неўзабаве былі арыштаваныя і высланыя ў сталінскія канцлягеры. Савецкія ўлады да сярэдзіны 1946 зачынілі ўсе каталіцкія храмы ўва Ўсходняй Беларусі. Будынкі касьцёлаў выкарыстоўваліся ў якасьці кінатэатраў, складоў, бібліятэкаў, зернясховішчаў. На доўгія гады легальнае каталіцкае жыцьцё тут спынілася.
У складаных умовах праходзіла каталіцкае жыцьцё ў Заходняй Беларусі. У паваенны час некаторыя парафіі засталіся без ксяндзоў, што было выклікана камуністычнымі рэпрэсіямі. Таму частка сьвятароў абслугоўвала некалькі парафій (кс. А.Буёк з Наваградку абслугоўваў дадаткова 6 парафій, кс. Р.Каласоўскі зь Нясьвіжу - 4 парафіі). Ксяндзы ішлі на гэта ў інтарэсах вернікаў, аднак савецкія ўлады падавалі такую самаахвярнасьць сьвятароў як сродак паляпшэньня іхнага матэрыяльнага становішча. У 1948 сьвятарам было забаронена сумяшчаць некалькіх парафій. Аднак знайсьці новых пробашчаў у парафіі было надзвычай цяжка, бо ў Беларусі адсутнічалі каталіцкія духоўныя навучальныя ўстановы, а прыезд ксяндзоў зь іншых савецкіх «рэспублікаў», у прыватнасьці, з Прыбалтыкі, вельмі ўскладняўся ўладамі.
Здаралася так, што парафіяне бралі ў свае рукі лёс парафіяў. «Пераважна гэта былі колішнія касьцельныя вартаўнікі, арганісты і інш. - людзі, штодня зьвязаныя з касьцёлам. Такія каталікі, як Антон Ашкяловіч з Гяр'ятаў або Ігнат Грэшчык з Рагожніцы, клапаціліся пра прыезд сьвятароў з бліжэйшых парафій, калі ж не было такой магчымасьці, то самі праводзілі набажэнствы» [1:35].
Другім кірункам працы ксяндзоў, які моцна непакоіў камуністычныя ўлады, было рэлігійнае ўзгадаваньне дзяцей і моладзі. Сваёй надзвычайнасьцю выдзяляецца асоба айца Барташэвіча, які з 1955 быў пробашчам касьцёла ў в. Адэльск Сапоцкінскага раёну. За лічаныя тыдні ён абышоў усе вёскі, падуладныя парафіі, пазнаёміўся з жыхарамі. Першай акцыяй, якая выклікала моцную занепакоенасьць савецкіх уладаў, было адзначэньне забароненага сьвята «Дзяды» 2 лістапада 1955. Больш за тысячу чалавек на чале з ксяндзом з харугвамі ў рукох прайшлі да вясковых могілак, каб ушанаваць памяць продкаў. Барташэвіч разьвіў актыўную дзейнасьць па павышэньні рэлігійнай сьвядомасьці дзяцей і моладзі. Вучні бралі ўдзел у шэсьцях вакол касьцёла, у дні рэлігійных сьвятаў большасьць вучняў не наведвала школу. Кс. Барташэвіч набыў спартовы інвэнтар і займаўся разам з моладзю фізычнымі практыкаваньнямі - да таго часу, пакуль гэта не было забаронена ўладамі. Папулярнасьць сьвятара была надзвычай вялікая, многія парафіяне захоўвалі дома яго партрэцікі [2:253-254]. Аналягічная праца зь дзецьмі праводзілася ў в. Удзел Глыбоцкага раёну пробашчам Ю.Грабоўскім. У в. Дзераўная Івянецкага раёну дзеяла нават рэлігійная школа, дзе навучалася 25 дзяцей, якія вывучалі Закон Божы і малітвы [2:247].
Напрыканцы 1947 ксяндзам было афіцыйна забаронена весьці заняткі зь дзецьмі. Сьвятары вымушаныя былі даваць спэцыяльную падпіску на гэты конт, і за парушэньне загаду іх чакалі суровыя санкцыі. Адмовіўся даваць такую падпіску ксёндз-дэкан з Астравеччыны Ў.Курп-Гарбоўскі: «У Савецкім Саюзе манапольнае права на навучаньне і выхаваньне моладзі належыць камуністам, якія прышчапляюць ім толькі матэрыялістычны сьветапогляд. Я павінен буду выканаць ваш загад, спыню навучаньне дзяцей Катэхізысу, ня стану выкладаць наша разуменьне крыніц і сілаў прыроды, але лічу, што гэта ня ёсьць свабодай сумленьня» [2:248].
Яшчэ адзін этап у жыцьці каталіцкага духавенства ў Заходняй Беларусі быў зьвязаны з правядзеньнем тут савецкімі ўладамі ў 1949 калектывізацыі. Паказальна тое, што сьвятары адкрыта не заклікалі сялян сабатаваць уступленьне ў калгасы, але сустрэлі калектывізацыю непрыхільна. З другога боку, улады бачылі віноўнікамі за нежаданьне сялянаў уступаць у калгасы ксяндзоў. Тым самым калектывізацыя зрабілася прычынай новага этапу рэпрэсіяў супраць каталіцкіх сьвятароў. Касьцёлы зачыняліся, а іхныя памяшканьні прыстасоўваліся дзеля розных гаспадарчых патрэбаў.
Нягледзячы на захады ўлады па зачыненьні касьцёлаў, узровень рэлігійнасьці мясцовага жыхарства быў досыць вялікі. Апрача традыцыйнага папаўненьня вернікаў за кошт сялянаў, у шэрагі парафіянаў пачала прыходзіць інтэлігенцыя і нават прадстаўнікі мясцовай улады. Так, у прыватнасьці, у 1955 у склад касьцёльнай рады ў в. Мяжэрычы Зэльвенскага р-ну ўваходзіў старшыня сельсавету І.Нічыпар, у в. Азеры Скідальскага р-ну - старшыня калгасу І.Косьцюц, касьцёльную раду ў в. Паперня Лідзкага р-ну ўзначальваў старшыня калгасу А.Серафімовіч [2:252-255].
За пэрыяд 1945-1951 савецкімі рэпрэсіўнымі органамі было арыштавана каля 180 духоўных асобаў, што складала блізу 70-80% ксяндзоў. Сьвятароў вінавацілі ў антысавецкай прапагандзе, у дапамозе польскім партызанам, часам падставай для арышту рабілася знойдзеная польская даваенная кніга. Найбольш распаўсюджаным прысудам было пазбаўленьне волі на 10 ці 25 гадоў, дадаткова ішла канфіскацыя маёмасьці і паражэньне ў правох на 5 гадоў. Вось успамін кс. Станіслава Рыжкі, які прыводзіць Адам Глябовіч: «Прачыталі прысуд. Потым пачалі задаваць пытаньні, найбольш старшыня. Сярод іншых, чаму хваліў старую Польшчу? Зноў доказамі служылі кнігі і брашуры, якіх я ўвогуле не чытаў. Працэс адбываўся спакойна. Дазволілі мне гаварыць па-польску. Калі Багдановіч (упаўнаважаны па справах рэлігіі Пінскага раёну) абвінаваціў мяне як ворага савецкай улады, пракурор, ня ведаю чаму, задаў мне пытаньне: як я цяпер - супраць савецкай улады ці за яе? Падумалася: я тут выступаю афіцыйна, значыць, абавязаны казаць праўду. «Супраць», - адказаў. У залі стала ціха. Старшыня яшчэ хацеў штосьці сказаць, але не знайшоў голасу» [1:31].
Ксяндзы нават ў турмах і лягерох знаходзілі сілы служыць вернікам: адпраўлялі імшу, ружанец, спавядалі, сьвяткавалі рэлігійныя сьвяты. Сьвятары не адмаўлялі ў рэлігійных патрэбах прадстаўнікам іншых веравызнаньняў. Некаторыя ксяндзы памерлі ў няволі, але тыя, хто выжыў, вярнуліся ў Беларусь і працягвалі служыць вернікам (прыкладам можа служыць Казімер Сьвёнтак, які не аднойчы арыштоўваўся за свае перакананьні). Частка сьвятароў была зьвязаная з польскім патрыятычным падпольлем і Арміяй Краёвай, што таксама цягнула за сабою рэпрэсіі.
Уплыў каталіцкай царквы ў Беларусі быў настолькі моцны, што нават афіцыйна ставілася пытаньне пра адкрыцьцё касьцёлаў ува Ўсходняй Беларусі і стварэньне ў Менску каталіцкага цэнтру зь біскупствам. З гэтай прапановай выступілі старшыня Савету па справах рэлігійных культаў пры Савеце Міністраў СССР І.Палянскі і ўпаўнаважаны Савету па справах рэлігійных культаў пры Савеце Міністраў БССР К.Уласевіч. Але іх пазыцыя была прызнаная шкоднай і супярэчнай камуністычным прынцыпам.
Нягледзячы на тое, што сьвятары рэпрэсаваліся, касьцёлы і кляштары зачыняліся (на 01.12.1946 працавала 387 касьцёлаў, у 1955 - 152), каталіцкае жыцьцё працягвалася.
Большасьць ксяндзоў лічыла сябе палякамі, але палякі, як і беларусы, былі акупаваныя саветамі і разам пацярпелі ад іх. Каталіцтва было сродкам дыстанцыяваньня ад афіцыйнага савецкага жыцьця, своеасаблівай духоўнай апазыцыяй рэжыму.
Літ.: 1. Глябовіч А. Касцёл у няволі // Спадчына. 1994, № 1; 2. Канфесіі на Беларусі (канец 18 - 20 ст.) / Пад рэд. У.Навіцкага Мн., 1998; 3. Глябовіч А. Адроджаны касцёл. Рэлігійнае жыццё ў савецкіх лагерах, турмах і ссылках // Спадчына. 1995, № 3.
Алег Гардзіенка
