##ShortTitle: Беларуска-расейскі (Станкевіч)
##LongTitle: Беларуска-расейскі слоўнік (Станкевіч)
##FrontpageTitle: Беларуска-расейскі (Станкевіч)
##ExpandArticle: false
##Type: slo
##TitleNote: тар., частка - Дж,Е-Ё,Ы-Ю
##HTMLDescription_BEGIN
Створана на падставе:
Белорусско-русский (Великолитовско-русский) словарь / Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік / Byelorussian-russian (Greatlitvan-Russian) Dictionary. New York: Lew Sapieha Greatlitvan (Byelorussian) Foundation, 1989. Library of Congress catalog card No. 89-092248
Укладальнік: Ян Станкевіч
Слоўнік прызначаны памагчы, першае, вучыцца мовы беларускае - усім, сваім і чужым; другое, вучыцца мовы расейскае тым беларусам, што гэтага патрабуюць у сваей адумысловасьці.
##HTMLDescription_END
@джога -огі -озе, ж., общ.? — острый на язык человек, находчивый. Бяльсл.
Яна джога, голымі рукамі яе ня возьмеш. Горкі Краснап. (Бяльсл.).
@джогі -гая -гае — бодрый, бойкий. Юрсл.
Джогія дзяцюкі, няма што сказаць. Юрсл.
@джогнуць -ну -неш -не, однкрат. — стегнуть. Варсл.
Ён джогнуў трэйчы пугаю па каню, а конь ані зь месца. Варсл.
@джох!, междомет. — подражание удару кнута. Варсл.
Джох бізуном па каню дый панёсься. Варсл.
@джоргаць -аю -аеш -ае, несоверш. — отрывисто, сильно тереть, рвать. Шсл.
Джоргае камень аб камень. Скрыль Пух. (Шсл.).
Однкрат. джартнуць -ну -неш -нець -нем -ніце Шсл.
Кола джарганула аб драбінку. Скрыль Пух. (Шсл.).
@джа!, междомет. — междометие побуждения: ну! Нсл. 128.
Дзеці, джа! Гэй вы, джа! Нсл.
@джанджараха -ахі -асе, ж. — длинный пасуший кнут. Варсл.
@джаргануць, — см. под джоргаць
@джгала -ла, предл. -ле; мн. ч. -лы, ср. — жало. МГсл.; БНсл.
Вужака вызінула джгала. Гсл.
@джґаліць -лю -ліш -ле, несоверш. — жалить.
Як чужаземцы секлі лес, сьмяротны жаль у сэрца лез, гадзюкай джгаліў жаль цяжкі. Крушына: Творы, 155.
@джґаніна -ны -не, ж. — сечение розгами. Нсл. 128.
Будзе табе сядні джганіна. Нсл.
@джґаньне -ня, предл. -ню; мн. ч. -ні -няў, отгл. имя сущ. к джгаць, джгацца,
1. жаление. Нсл. 128.
Джганьне камароў. Нсл.
2. хлестание чем-л. гибким. Нсл. 128.
Джганьням вока высьцябаў. Нсл.
3. перен. — осушение рюмки до дна. Нсл. 128.
Частае тваё джганьне, калі б не пашкодзіла часам. Нсл.
@джґануць, джґнуць, — см. под джґаць
@джґаць, Нсл., джгаць, Шсл.
1. кусать, жалить, Гсл.; Нсл. 128. жалить (о насекомых и крапиве). Юрсл.; БНсл.
Камары джгаюць цела. Нсл.
2. сечь больно. Нсл. 128.
Цябе часта джгаюць у школе. Нсл.
3. перен. — пить хмельное. Нсл. 128.
4. перен. — быстро идти, ехать, Шсл. бежать. Юрсл.; Варсл.
5. хлестать веником (моющегося в бане с паром). Юрсл.
Джгай па храсткох, каб даняло. Юрсл.
джґануць, джґнуць -ну -неш -нець -нем -ніце, однкрат.
1. ужалить. Нсл. 128; Шсл; БНсл.
Пшчала джгнула, джагнула. Нсл. Пшчала як джгне! Ст. Сымона быццам хто жыгалам джгнуў. Акула 456.
2. однкрат. к джгаць 2
Джгні яго добра дубцом. Нсл.
3. устремиться, кинуться куда-л. Ар.
абаджґаць,
1. высечь, наказать розгами, плетью. Дсл.
Як абаджгалі, дык і паправіўся. Нсл. Матка сына абаджгала. Дсл.
2. о действии каком-л., энергично и быстро исполненом; напр. обогнать. Дсл.
Я яго на сваёй кабыле абаджгаў. Дсл.
наджґаць,
1. нажалить, накусать. Нсл. 304.
2. посечь, нахлестать. Нсл.
Наджгаюць табе за гэта сьпіну бізуном. Нсл.
@джґацца -аюся -аешся,
1. иметь способность кусаться (жалить, С.) Нсл. 128; Юрсл.
Камары балюча джгаюцца. Нсл.
Соверш. наджґацца, а) напиться (жалом, С.) Нсл. Камары наджгаліся крыві. Нсл. б) напиться до пьяна. Нсл. Наджгаўся добра, ледзь паузець. Нсл.
2. иметь навык хлестать других. Нсл. 128.
Однкрат. джґнуцца — удариться.
Лобам аб вушак джгнуўся. Нсл.
3. хлестаться веником (моющемуся в бане с паром). Юрсл.
Можа гадзіну джгаецца венікам і просе паддаць. Юрсл.
@джґнуцца, — см. под джгацца
@джґун -уна, предл. -уну, зват. -уне, м. — Непоседливый озорный мальчик, подросток. Варсл.
Гэны джгун нікому спуску ня дасьць: ён да кажнага прычэпіцца. Варсл.
@джмухнуць (джмухнуць, Бяльсл.) -ну -неш -не, однкрат.
1. побежать, броситься. Юрсл.
Цяліца джмухнула пераз плот, а йдзе ты яе дажанеш. Юрсл.
2. ударить. Юрсл.
3. дунуть. Бяльсл.
Як джмухнуў, дык попел на ўсі бакі паразьляцеўся. Парадзіна Імсьц. (Бяльсл.)
@джмыхнуць -ну -неш -не, однкрат.
1. чмыхнуть. Юрсл.
Паднесла цяляці пойла, а йдзе ты бачыў, каб піць: толькі джмыхнула.
2. побежать. Юрсл.
Я вяла, вяла, а яна вырвалася й джмыхнула ў канюшыну. Юрсл.
@джвікнуць -ну -неш -не,
1. ударить чем-л. гибким, стегнуть. Дсл. 166.
Джвікні кабылу, бо не бяжыць. Дсл.
2. о быстром исполнении какого-л. действия. Дсл. 166.
Джвікнуў чарачку гарэлкі на вакзале й паехаў далей. Дсл.
@джвыр -ру, дат., предл. -ру, м. — гравий. Шсл.
Цэлы вальляк джвыру ў качкі. Лядно Пух. (Шсл.).
@джвыроўка -ўкі -ўцы, ж. — ружье со стволом из витой стали. Шсл.
Дастаў добрую джвыроўку. Лядно Пух. (Шсл.).
@джупла -лы -ле, ж. и джупла -ла, ср. Нсл. — цыганский кнут, напоминает нагайку, НК: Очерки, № 726. цыганская напитанная смолою нагайка. Нсл. 128.
@джуплаваць -лую -луеш -луе, несоверш., перех.
1. сильно бить чем-л. гибким. Ар. Ср. джупла
2. о большом дожде
У тон дождж джуплуе. Ар.
@джургануцца -уся -нешся -нецца, соверш.
1. удариться о что-л., резнуться. Бяльсл.
Я ўцямне так джургануўся аб дрыж столу, што на лобе гуз ускочыў з кулак. Слаўнае Імсьц. (Бяльсл.).
2. перен. — потрястись, прийти в взволнованное состояние. БНсл.
Алесь, у смутку джургануўшысь, пашыўся ў запечак, загнуўшысь. Колас, Н. З. XV.
@джыг
I (джыґ), джыґу, предл. джызе, м. — свист розгами. Нсл. 128; БНсл.
Дзеці баяцца нічога так, як джыгу. Нсл.
II (джыг), отгл. частица, обозначает:
1. мгновенное ужаление. Нсл. 128.
Пшчала джыг і ўкусіла. Нсл.
2. удар ланцетом. Нсл. 128.
3. быстрый удар розгою или хлястиком. Нсл. 128.
Джыг па сьпіне. Нсл.
@джыгаліць -лю -ліш -ле — жалить крапивой, Растсл. жалить вообще.
@джыґаньне -ня, предл. -ню, ср. — хлестание чем-л. гибким. Нсл. 128; БНсл.
Джыганьне дубцом. Нсл.
Соверш. наджыґаць, перех. — насечь розгами. Нсл. 304.
@джыґаць (джыгаць, Дсл.) -аю -аеш -ае, несоверш.
1. производить в воздухе свист чем-л. гибким, сечь, Нсл. 128. сечь гибким, Дсл. 166. хлестать. БНсл.
Джыгаць дубцом. Дсл. Джыгаеш, як не сваімі рукамі. Нсл.
2. жалить. Бяльсл.
Я не пайду да вульля - пшчолы джыгаць будуць. Маляцічы Крым. (Бяльсл.). Напалі на каня воспы і пачалі джыгаць. В. Хутары Краснап. (Тм.).
3. о быстром движении. Дсл. 166.
Джыгае рыба ў вадзе.
джыґнуць, Нсл. 128. джыгнуць, БНсл.; Юрсл. однкрат.
1. ударить чем-л. гибким, Нсл. ударить быстро, прижечь, ПНЗ. хлеснуть.
Джыгні яго добра разоў пяток. Нсл.
2. похлестать в бане веником. Юрсл.
3. джыґануць — ужалить. Варсл.; Бяльсл.
Пшчала джыганула мяне ў вусну. Варсл. Як джыганула пшчала, аж падскочыў. Парадзіна Імсьц. (Бяльсл.).
абджыгаць,
1. высечь розгами. Нсл. 346.
Абджыгала мяне матка хлыбазінаю. Пірагова Імсьц. (Бяльсл.). Глядзі, розкамі тут абджыгаю, калі зачэпіш тут што! Нсл.
2. обкусать (о пчёлах). Бяльсл.
Пшчолы абджыгалі хлапца. Будагошч Імсьц. (Бяльсл.).
@джыгацца -аюся -аешся -аецца, несоверш. — обжигаться крапивой.
Однкрат. джынуцца — ожечься крапивой. Юрсл.
Лёг на траву, а там крапіва; джыгнуўся - плячо як агнём гарыць. Юрсл.
@джыґнуць, — см. под джыґаць
@джыґнуцца, — см. под джыґацца
@джыгун -уна, предл. -уну, зват. -уне, мн. ч., дат. -ном, мн. ч., предл. -нох, м. — сильно ретивый (о коне и человеке). Шсл.
Ну й джыгун жа Антонаў конь! Ст.
@джыгучка -чкі -чцы, ж., бот. — крапива (особый вид, С.) Гсл.; Верас. крапива жгучая. БНсл.
@джынджык -ыка, предл. -ыку, м. — вертопрах, Шсл. хлюст, пройдоха. Колас: Н.З. X.
Усе знаюць гэтага джынджыка. Дукарка Сьміл. (Шсл.).
@е, есьць, есьцяка, на территории юго-западного диалекта. 3-е лицо ед. числа наст. времени; употребляется для всех лиц ед. и мн. числа - ё, ёсьць, ёсьцека
@егіптолёґ -ёґа, предл. -ёґу, зват. -ёжа, м. — египтолог.
@егіптолёґія -іі, ж. — египтология.
@еханьне -ня, предл. -ню; мн. ч. -ні -няў, ср. — езда. Нсл. 723.
Дурным еханьням тваім ты коні сусім замарыў. Нсл.
@еханькі, ласкат. к "ехаць", употребляется в разговоре с малыми детьми. Нсл. 723.
Дзяцятка еханькі хоча. Нсл.
@ехаць, еду, едзеш, едзе; прош. вр. ехаў, ехала, ехала; повел. едзь, едзьма, несоверш. — ехать.
Хто едзе на снасьці, а хто на шчасьці. Послов. (Ар.)
1. двигаться, катиться, ехать. Ар.
Паезд едзе борзда. Ар.
2. выбираться куда-то; ехать.
Ехаць на заработкі. Ехаць да Вільні. Ар. Ехаць да Амэрыкі. Ар. Ехаць за граніцу. Ар. Ср. выяжджаць
аб'ехаць, соверш.
1. объехать, проехать вокруг кого, чего-л.
2. опуститься, съехать вниз.
Адзецьце гэта так і аб'ехала. Ельн. (Дел.). Хата аб'ехаўшы. Прышчэпаўск. в. Росл. (Дсл.).
3. (перен.) — похудеть. Дел.
Скажы, які быў таўсты Якуш, а цяпер аб'ехаў. Дсл.
Несоверш. аб'яжджаць -аю -аеш -ае.
Нічога ня будзе: даводзіцца аб'яжджаць роў. Ст.
ад'ехаць — приехав, возвратиться ехав.
Несоверш. ад'яжджаць — отъезжать. Ар.
Отгл. имя сущ. ад'яжджаньне -ня, предл. -ню — (возвращение, Ар.) отъезд (приехавшего -ших, С.) Гсл.; Нсл.
Пры ад'яжджаньню вып'ем гарбаты. Нсл.
заехаць, соверш.
1. заехать (уехать далеко, в какие-л., за какие-л. пределы). Ар.
За гадзіну заехалі да Барун. Ар.
2. заехать, подъехать не прямо, а со стороны, объезжая. Ар.
Заедзьце зь левага боку. Ар.
3. заехать (свернуть за что-л., скрыться за чем-л.) Ар.
Заехалі за гай. Ар.
4. (перен.) па кім-чым — сильно ударить. Ксл.
Я табе заеду па карку. Сянно (Ксл.).
Несоверш. заяжджаць -аю -аеш -ае. Ар.
зьехаць, соверш.
1. перестать находиться на каком-л. месте, уйти, уехать. Ар. Ср. зьляцець
Яны ўжо тут ня жывуць, зьехалі. Зьехаць із двара. Нсл. 221.
2. з чаго — (съехать, С.) спуститься. Ар.; Нсл. 221.
Пакаўзнуўся й зьехаў у самы дол. Нсл. 221.
3. съехать, ехав, свернуть куда-л. Ар.
За хвойнікам зьехалі з дарогі на сенажаць. Ар.
4. съехать (сдвинуться со своего места сползти, Ар).
Набедрыкі ў каня зьехалі на бок. Ар.
5. (перен.) каго-чым — ударить больно чем-л. гибким. Нсл. 221; Ар.
Зьехаць каго бізуном па плячох. Нсл.
6. (перен.) на што — потерять состояние, Нсл. 221.
Які быў багаты, а цяпер зьехаў на адзін канец і хлеба няма. Нсл.
Несоверш. зьяжджаць.
Зьяжджай з гары паціхеньку. Нсл. Зьяжджаць із двара. Нсл.
наехаць, соверш. на каго-што,
1. наехать, натокнуться во время езды. Ар.
Наехалі на воз. Ар.
2. приехать во множестве. Ар.
І наехала ж вазоў на рынак із дрыўмі!
Несоверш. наяжджаць.
Соверш. панаехаць — неоднократно приехать или многим. Ар.
Поўнае места панаехалі. ЗСД 22.
пад'ехаць,
1. подъехать. Ар.
2. приехать, заехать куда-л. к кому-л. по близости.
3. хитростями, уловками и т. п. постараться добиться чего-л., склонить кого-л. в свою пользу; льстиво обратиться к кому-л., желая добиться чего-л.
Неяк пад'ехаў к яму, што выпрасіў грошы. Нсл. 343.
Несоверш. пад'яжджаць.
паехаць, соверш.
1. поехать, уехать. Ар.
2. брать верх над кем. Нсл. 429.
Ня дамся, каб ты па імне паяжджаў; не дапушчу, каб паехаў па маёй шыі. Нсл.
Несоверш. паяжджаць, Нсл.
1. несоверш. к паехаць
2. разъезжать. Нсл. 492.
Па постацях паяжджае, свае жнейкі прыганяе. Ср. пахаджаць
прыехаць, соверш. — приехать. Ар.
Отгл. имя сущ. прыеханьне -ня, предл. -ню — приезд.
Я адлажыў да прыеханьня свайго к Малявічам. Гордз. Ак. ХVII, 5.
Несоверш. прыяжджаць.
выехаць, соверш. — выехать, уехать. Ар.
Несоверш. выяжджаць — выезжать, уезжать. (МГсл.); Ар.
уехаць, уеду, уедзеш, уедзе; повел. уедзь, уедзьма, соверш., возвр.
1. въехать. Ар.; Ксл.
Мы ўехалі ў такую агіду, што ня вылезеш! Ганкавічы Беш. (Ксл.).
2. проехать (передвигаясь на чём-л., покрыть какое-л. расстояние, Ар.) Шсл; Ар.
Сядні я шмат уехаў на каню - вёрстаў сорак. Ст. Што ўбіў, то ўехаў. Ар.
Несоверш. уяжджаць.
узьехаць, соверш.
1. взъехать. Ар.
2. наехать на кого, что-л.
Узьехаў з возам на дзяцё. Ст.
Несоверш. узьяжджаць. Ар.; Шсл.
@ехацца, едзецца, страд. к ехаць. Добра гэтта едзецца.
ад'ехацца -едуся -едзешся, соверш. — отъехать немного в сторону, на небольшое расстояние от кого, чего-л.).
Ад'едзься троху, бо тут замінаеш. Ар.
Несоверш. ад'яжджацца.
заехацца, соверш. куды, да кога — заехать (ненадолго, побывать где-л. по пути, мимоходом). Ар.
Едучы да Вільні, заехаліся на папас да карчмы. Ар.
Несоверш. заяжджацца. Ар.
зьехацца, соверш.
1. съехаться (собраться где-л., приехав из разных мест, многим, Ар.) Нсл.; Ар.
Панове зьехаліся на хвэст. Нсл.
Отгл. имя сущ. зьеханьне -ня, предл. -ню, — съезд. Нсл. 221; Стт. 1529. сл.
Зьеханьне судзьдзяў на прасоку. Нсл.
2. (перен.) з чога — прийти в бедность, в худое положение. Нсл. 221.
Быў калісь багаты, а цяпер зьехаўся. Нсл. 221. Быў маладзец, але зьехаўся. Нсл.
Несоверш. зьяжджацца — съезжаться в одно место (о многих, многом) Нсл.; Ар.
Да Крэва на кірмаш шмат народу зьяжджаецца. Ар.
разьехацца, — разъехаться, уехать в разные места (о всех, многих). Ар.
Вясельнікі разьехаліся. Ар.
Несоверш. разьяжджацца.
Госьці ўжо разьяжджаюцца. Ар.
@едкі, (Нсл.; Шсл.), ядкі, (Шсл; БНсл.; Ар.) -кая -кое — аппетитный.
Гэта сена едкае, не падумай ты таго. Ст. Сена сьвежанькае, зялёненькае, дык вельма ж ядкое. Ст. Авес залежаўся, дык нешта й неядкі. Ст. См. ежчы
@едзь, едзі, едзі; мн. ч., род. едзяў, ж. — пища. Нсл. 723; Пек.
Не вялікая з гэтага едзь. Нсл. Ну! было тут ужо едзі. Нсл.
@ез, еза, предл. -зе, м. — запруда в реке из кольев и прутьев для весеннего лова рыбы. Аськершчына Беш. (Ксл.); Шсл.
Мы зрабілі два езы. Амельна Пух. (Шсл.) Ез, сеж, будзь гат які парубаў. Стт.
@езда -ды -дзе, ж. — неусидчивая женщина вертушка, в доме не сидящая. Нсл. 723.
На што ты наняў чалядку езду, што самадумам, куды хоча бегае. Нсл.
@езнае -нага, в смысле сущ. — плата за езду поездом, трамваем, автобусом и пр.
@езны -ная -нае — на котором ездят.
Коні езныя й рабочыя, сьвіньні, гусі, вуткі на іспашы маюць быць займаны. Стт. 467. Воз парожны маець быць уступаваці возу наложанаму, езны - возу. Стт. 374.
@езны лісток — карточка, билет, свидетельствующий уплату "езного".
@езьдзішча -ча, предл. -чу; мн. ч. -чы -чаў — поверхность дороги, мостовой.
@езьдзіць, ежджу, езьдзіш, езьдзе, многократно к ехаць.
1. ездить. Ар.
Сюдэй ня езьдзяць, бо заборонена. Ар. Узімку езьдзяць у санёх. Ар.
Отгл. имя сущ. ежджаньне -ня, предл. -ню — частая езда. Нсл. 723.
Ежджаньне тваё туды дармавое, бо за цябе не аддадуць дзеўкі. Нсл.
2. бывать где-л., навещать кого-л.; ездить.
Яны да нікога ня езьдзяць, дык і да іх ніхто ня едзе. Ар. У месьце езьдзяць да тэатру. Ар.
ісьці, ехаць уежджанаю дарогаю — идти, ехать проторённым путём.
3. уметь пользоваться орудием езды, или ездить на лошади: ездить.
Малы малец, а так хороша езьдзе конна. Ар. Уборзьдзе ты наўчыўся езьдзіць на казе. Ар.
Прич. ежджаны — сани, телега, бывшие в употреблении.
Соверш., перех. аб'езьдзіць — объездить. Шсл.
Аб'езьдзіць жарабка. Ст. Надабе аб'езьдзіць новыя сані. Ст.
зьезьдзіць -джу -дзіш -дзе, соверш.
1. (куды, да каго, па што, чаго) — съездить, поехать по какому-л. делу. Ар.
Трэба зьезьдзіць да Жукоўскага па грошы. Ар. Зьезьдзіў да Крэва купіць каня. Ар.
2. (каго, што) — привести в негодное состояние от езды (о лошади, телеге, упряжи), Шсл. довести чрез езду до истощения или порчи. Нсл. 221.
Як бачыш зьезьдзіў калёсы. Ст. Добрага зьезьдзілі каня. Нсл.
Прич. зьежджаны,
1. обветшалый от употребления в езде. Нсл. 221.
Даў зьежджаныя калёсы. Нсл.
2. обессиленный, изнуренный ездою. Нсл. 221.
На зьежджаным каню ня вось шмат паезьдзіш. Нсл.
Несоверш. зьежджаваць -джую -джуеш -джуе каго-што — доводить чрез езду до истощения или порчи. Нсл. 221, приводить в негодное состояние от езды. Шсл.
Так гонячы, зьежджаваеш коні. Нсл.
Несоверш. разьяжджаць -аю -аеш -ае; повел. -ай -айма, без дополнения — разъезжать. Ар.
Отгл. имя сущ. разьяжджаньне -ня, предл. -ню.
Ласкат. разьяжджаньнейка -ка, предл. -ку.
На Хрышчэньне - разьяжджаньнейка. Росуха Імгл. (Косіч 56).
Соверш., перех. уезьдзіць,
1. укатать, утрамбовать, сгладить ездой.
2. обучить к езде (о лошади).
Прич. уежджаны,
1. о лошади. Уежджаны конь.
2. о дороге: проторённый.
@езьдзіцца, езьдзіцца, страд. к езьдзіць.
наезьдзіцца — накататься вдоволь. Нсл. 326.
Ці наезьдзіліся вы сядні за дзень? Нсл.
зьезьдзіцца, соверш., возвр.
1. прийти в негодное состояние от езды (о лошади, телеге, упряжи). Шсл. прийти чрез езду до истощения или порчи. Нсл. 221.
Добры конік быў, але зьезьдзіўся. Ст. Палазы зьезьдзіліся. Нсл.
2. (перен.) — прийти их хорошего положения в худшее чрез сумасбродную (не обязательно сумасбродную, С.) жизнь. Нсл.; Дз.
Езьдзіў шасьцёркаю, а цяпер зьезьдзіўся, ходзе пехатою. Нсл. Быў конь ды зьезьдзіўся. Послов. Нсл.; Дз.
Несоверш. зьежджавацца,
1. портиться от езды. Нсл. 221.
Калёсы зьежджуюцца, ужо зьезьдзіліся. Нсл.
2. (перен.) — приходить из хорошего положения в худшее.
уезьдзіцца, уезьдзіцца, соверш.
1. умяться, сделаться укатану, умяту ездой. Нсл. 672.
Дарога ўезьдзілася. Нсл.
2. объездиться. Нсл. 672.
Сані ўезьдзіліся.
3. уняться, сделаться уважительнее. Нсл. 672.
Дарма што аканом наш дужа ліх, уезьдзіцца, будзе добры. Нсл.
@еж — ешь, (повел.). Ар.; МГсл.
@ежа -жы -жы, ж. — пища, еда, НК: Старцы, 72, Очерки, 58; Ксл.; Войш. пища. Нсл. 723; Гсл.; Варсл.; Бяльсл.
Брыль - не адзежа, сырапеня - ня ежа. Послов. Палуянава Гар. (Ксл.). На ежу там ня добра, скупа. Нсл.
Уменьш. ежка, ежкі, ежцы, ж. Войш.
Каб ня ежка, ні адзежка, дык была бы грошы дзежка. Послов. Войш.
@ежык -ка, предл. -ыку, м. — ёж. Ар.; МГсл.
@ейны -ная -нае, принадл. местоим. — ее, ей принадлежащий. Вільня; Пск. (Иеропольский); Бяльсл.
Маланка - ейная дачка. Макаёнак: Каб людзі ня журыліся. Шчокі ейныя заруменіліся. Сіндрэвіч (Беларус, № 169). Гэтая навука ізноў была ськіраваная на пярэдні шлях ейнага развою. Залужны (Бацькаўшчына, № 419). Птушынае шчабятаньне зьлівалася ў вадно суцэльнае з трымценьням ейнага сэрца. Юхнавец (Прыйсьце, № 1). Да сябе цягне ейнае сэрца, ейную душу. Ю. Жывіца ("Прыйсьце", № 1). Я ейны дар знайду ў глыбіні душы. Салавей: Сіла, 8. Кажная спроба прарвацца да Бэрліну означала б напад на Нямецкую Дэмократычную Рэспубліку, а тым самым і на ейных хаўрусьнікаў. "Бацьк.", № 1-2 (437-438). Выбіраўся зь ейнае хаты. Макаёнак: Каб людзі...
@еліць, Ксл., яліць, Нсл. 150. елю (ялю), еліш -ле, несоверш. каму и без доп.
1. колоть, подобно еловой игле, натирать садно. Нсл. 150; Сянно (Ксл.).
Пад сарочкою еліць нешта. Нсл.
2. надоедать. Нсл. 150; Ксл.
Еліць тут цэлую пару. Сянно (Ксл.). Дужа імне еліць ён своею дакучнаю просьбою. Нсл. Еліць імне, як мурашка якая. Нсл.
Соверш. заяліць -лю, каму — задеть, причинить досаду. Нсл. 167.
Заяліў ты мне добра. Нсл.
Соверш. наяліць — надоесть, не дать покоя. Нсл. 306.
Наяліў ты мне горш гарчыцы. Нсл. Капаньне гэта дужа нам наяліла.
даяляць -яю -яеш -яе; повел. -яй -яйма, несоверш. каму — досаждать. Нсл. 137.
Не даяляй ты імне сваімі просьбамі. Нсл.
Соверш. даяліць — досадить. Нсл. 137.
Даяліў сваімі дакукамі. Нсл.
@ель, елі; мн. ч., род. еляў, ж. — ель.
яліна (яліна, Ар.; Ст.), ж. — одна ель. Ксл.; Шсл.; Нсл.
Якая яліна высокая! Прусаўка Аз. (Ксл.). Гэтае аднае яліны стане на дошкі. Ст. Яліна лета й зіму зялёна. Нсл. 150. У варотах яліна, сярод двара чырвоная каліна. Север (Косіч 250).
Уменьш. ялінка -нкі -нцы — ёлочка. Ксл.; Нсл.
Узьлезь на ялінку. Уланавічы Віц. (Ксл.).
Уменьш. елка -лкі -лцы. Ар.; Растсл.; Северск 37; ПНЗ 9; Шсл.; Яцкава Вал. Шарыпіна Беш. (Ксл.).
Елкі шумяць. Лойка: Л. песьня. З аднае елкі вышла калода таўшчэразная і два бярвіны добрых. Ст. Пад елку трэба схавацца ад дажджу. Ст. Лесавік рагоча на елцы. Я. Г-кі: Казкі, № 2, с. 5. Што ў Панаса на дварэ зялёная елка, зялёная елка. Крапіўнае; ПНЗ. 43. Валей пару елак зваліць, тады было б борзда. Гамолка.
елачка, уменьш. к елка — ёлочка. Ар.; Шсл.; Сянно (Ксл.).
Сьсек елачку комін выціраць. Ст.
Ласкат. ялушка -шкі -шцы. Ксл.
Тут стаяла ялушка. Бель Выс. (Ксл.).
@елачка -чкі -чцы, мн. ч., род. -чак, ж.
1. полевой хвощ, [Equisetum arense] Шсл.; Ар.
У жнеўніку шмат елачкі.
2. см. под ель
@елка, елкі, елцы, ж.
1. лодка с парусом треугольным в форме ёлки. Аўгустоўшчына (Хмара).
2. см. под ель
@ельнік -іку, предл. -іку, м., собир. — еловый лес. НК: Очерки, 467; Ар.; Лясьнікі Сян. (Ксл.).
Іду ў суницы ельнікам густым. Кавыль: Думы, 14.
@ельніца -цы -цы, ж. — пихта, [Algies Tourn] НТ (БНсл.).
@ельчына -ны -не, ж. — борона, несколько меньше "елцаў". НК: Очерки, 395.
Уменьш. ельчынка -нкі -нцы. НК: Очерки, 395.
@елцы -цаў, единств. ч. нет. — борона, состоящая из еловых плах, урезанные сучья которых дают готовые зубья. НК: Очерки, 395.
@емя — предназначенное в пищу, Гсл.; Вышадкі Меж. (Ксл.); Пархв. съестные припасы, провизия.
Што на семя, то пасеем; што на емя, то зьямо. Гсл. Адбіраем жыта, што на емя, а што на семя. Нсл. 723. Гэтымі рукамі капае яна кажнае раніцы бульбу "на емя". Косіч 36.
@еміна -ны, ж. — продовольствие, съестные припасы, Гсл. продовольствие, харчи, БНсл. все из чего непосредственно или почти непосредственно может быть приготовлена пища (мука, крупа, сырой картофель, сырое мясо и под.) Пархв.; Барс., Пц., Лепл. (Юхн); Стаўп.
І рос, вясёлы шалапут, зь дзядоў, прадзедаў сын мужыцкі, на еміне зь яго палёў. Жылка 99.
Уменьш. емінка -нкі -нцы — съестные припасы. Ксл.; Забалаць Дз.; Кацельня Пц.
Адбірай больш емінкі, бо зіма вялікая. Чараўкі Сян. (Ксл.).
@емінны -ная -нае — отноящийся к "еміне" — съестным припасам. Пархв. Прилаг. к еміна, еміны. НК: Старцы, 72.
Емінная крама. Пархв. Емінныя тавары. Емінная бульба. Забалаць Дз.; Кацельня Пц.
@еміньнік -іка, предл. -іку, м.
1. заведующий "емінаю", продовольствием.
2. специалист по части "еміны", продовольствия, пищевик.
Ён лекар-еміньнік.
@еміны -наў — зерновой хлеб, предназначенный на продовольственные нужды; также всякие съестные запасы в прок и на текущие, ближайшие надобности. НК: Очерки, № 631.
@ента -нты -нце, ж., област. — женщина, (постоянно, С.) жалующая на свою бедность. Варсл.
Тая ента ізноў ідзе. Варсл.
@ерш, ярша, предл. яршу, зват. ершу; мн. ч. -шы -шоў -шом -шы -шамі -шох, м. — ёрш. ЗСД 62.
@естанькі, есьцінькі, есьцічкі, есьцікі — неопределенное наклонение, употребляемое вместо "есьць" для выражения нежности к дитяти. Нсл. 723.
Естанькі, есьцінькі, есьцічкі, есьцькі дзяцё хоча, захацела. Нсл. Закосьнічак верабей, чаго рана прыляцеў, ці есьцічкі захацеў. Из свад. песни, Нсл.
@естухны, есьцюхны, ласкат. к есьці.
Рана ты естухны захацеў. Нсл. 723.
@есьці, ем, ясі, есьць, ямо, ясьце, ядуць; прош. вр. еў, ела, елі; повел. еж, ежма, ежча, несоверш., перех.
1. кушать, МГсл. есть. Ар.; Шсл.
У Рамазан... ежча, аж покі значна будзе нітка чорная ад белай, да сьвітаньня. Кіт. 6а1. Ежча самы. Тм. 266, 4. Есьці ўжо пара. Ст. Мала ты ясі, чалавеча, - трэба болей! Ст. Ямо бліны зь верашчакаю. Н. Чаму вы не ясьце свае капусты? Ст. Дзеці ядуць добра. Ар. Ежча, не перабірайце! Тм.,
о насекомых и грызунах — есть, кусать, жалить, грызть.
Моль есьць адзежу.
ядаць -аю -аеш -ае; повел. -ай -айма — есть многократно.
Рыбы не ядалі (з Дняпра) з прычыны вялікага нюсу трупу маскоўскага. Баркулабаўскі лет. У тых усіх хелал (араб., дазволенае) быў, яны, пакінуўшы херам (араб., забароненае) ядалі. Кіт. 130б.
2. Ар. — есть, разрушать, разъедать химически.
Іржа есьць зялеза. Ар.
3. журить, грызть. Нсл. 723.
Кажан дзень ясі маю галаву. Нсл.
аб'есьці, соверш.
1. съев много, причинить кому-л. ущерб. Ар.
2. объесть со сторон.
Несоверш. аб'ядаць.
ад'есьці, соверш. чаго,
1. съесть часть от целого, отъесть. Ар.
2. ад'есьці галаву — надосадить напоминаниями. Нсл. 385.
Галаву мне ад'еў, просячы, дакучаючы. Нсл. Ад'еў сэрца.
Несоверш. ад'ядаць.
даесьці, соверш. — доесть.
Дзеці даелі сваё сьнеданьне. Ар.
Несоверш. даядаць.
Даядайце, нашто пакідаеце.
заесьці, соверш.
1. заесть, загрызть до смерти. Нсл. 194.
Херамам (араб., забаронена) вам, што зьвер заеў. Кіт. 68б3. Сабакі сьвінку заелі. Нсл.
2. закусить. МГсл.; Нсл. 194.
3. перен. — досадить постоянной бранью.
Ён мяне заесьць, як даведаецца. Нсл. 194. Заеў ён сваю жонку. Ст.
4. подвергнуть дурной участи. Нсл. 194.
Заеў ты маю галованьку. Нсл.
Несоверш. заядаць,
1. чым — закусывать. Нсл. 194; Гсл.
Гарэлку п'юць і пернікамі заядаюць. Нсл. 66.
2. перех. — бросаться на кого, стараясь укусить. Нсл. 194.
Сабакі заядаюць кагось.
3. загрызать, изводить бранью, Гсл. постоянно бранить, преследовать бранью, Нсл. 194. досаждать постоянной бранью. Шсл.
Сьвякрывя заядае нявестку. Нсл.
4. подвергать дурной участи. Нсл. 194.
Заядаеш на век. Нсл.
зьесьці, ізьесьці, чаго — съесть, скушать. Ар.
Хева (араб., Ева), ізьеўшы, да Адама мовіла. Кіт. 74б15. За полудням ізьелі цэлую букатку хлеба. Ст. Ты ж ізьеў сваю порцу ды яшчэ лезеш! Ст. Вала зьядуць, пакуль зайца заб'юць. Послов. Рапан.: Прык., 13.
Несоверш. зьядаць. Ар.
Зьядаюць усё, нічога не застаецца. Ар.
пад'есьці, о людях, соверш.
1. наесться, Ар. накушаться. Альгова Віц. (Ксл.); Гсл.; Міх.; Барс, Лепл.
Каб чаго смачненькага пад'есьці. Ст. Ня еўшы легчы (лягчэй), а пад'еўшы лепшы (ляпей). Нсл. 450. З хлынканьня хлеба не пад'ясі. Юрсл.
2. подточить. Нсл. 450.
Чэрві пад'елі карэньне. Нсл.
3. подвести под гнев или ответственность клеветою. Нсл. 450.
Свайго брата пад'ядаеш, пад'еў ты пану. Нсл.
Несоверш. пад'ядаць -аю -аеш -ае,
1. наедаться. Ар.
Карова не пад'ядае ў чарадзе. Ст.
2. подтачивать. Нсл. 450.
Чэрві пад'ядаюць жытняе карэньне. Нсл.
3. несоверш. к пад'есьці 3
пад'яданьне -ня, предл. -ню, отгл. имя сущ.
1. к пад'ядаць 2, — подтачивание. Нсл. 450.
Хата пагінула ад пад'яданьня карэньня чэрвямі. Нсл.
2. к пад'ядаць 3, — клеветнический наговор. Нсл. 450.
Ня быў бы біты, калі б не тваё пад'яданьне. Нсл.
паесьці, соверш. што,
1. съесть все без остатка. Ар.
Паелі ўсе яблыкі. Ар.
2. чаго — съесть немного чего-л.
пайдаць, соверш. чаго — поесть, покушать. Гсл.
Ці пайдаў, сынку? Яшчэ ўвальлю. Гсл.
паядаць,
1. несоверш. к паесьці.
2. съедать, есть некоторое время.
Мае вуцяняткі табе шкоды не нарабілі: паядаўшы грэчкі, паляцелі да рэчкі - паядаўшы пшанічанькі, паляцелі да крынічанькі. Гарадзінка Імгл. (Косіч 13).
уесьці, уем, уясі, уесьць, уямо, уясьце, уядуць, соверш., без доп.
1. пробыть В удовольствие относительно пищи.
Ні я ўпіла, ні я ўела, ні я ўхадзіла, маладыя свае леты марне загубіла. Из песни, Ар.
2. клеветою подвести кого под ответственность или гнев. Нсл. 672.
Ты нас заўсёды ўядаеш перад панамі; уямо й мы цябе калі-колечы. Нсл.
Несоверш. уядаць -аю -аеш,
1. привязываться, приставать (о собаках).
Сабакі кінулі зайца й пачалі ўядаць на дзерва - у гару. Н. (Афанасьев, III, 1914, 106).
3. несоверш. к уесьці 2
пераесьці (пераесьць, Нсл.)
1. повредить чем-л. едким. Нсл. 412.
Іржа пераядае, пераела зялеза, нож. Нсл.
2. есть более других. Нсл. 412.
Ты ўсіх пераядаеш, пераясі. Нсл.
3. есть более надлежащего. Нсл. 412.
пераядаць, несоверш. к пераесьці 1, 2, 3
@ежчы -чая -чае,
1. аппетитный.
Пакуль груды й пяньнё сохнуць, памеж іх вырастае надзіва высокая й густая, асабліва любовая статку "ежчая" трава, што стане красным пачаткам сенажаці. НК: Очерки, 437.
2. неприхотливый в пище. Бяльсл.
Лучыў дужа ежчы кабанок: што ні замяшай, - усё зьесьць. Палуж Краснап. (Бяльсл.).
@есьціся (есца, Нсл.), страд. к есьці, употребляется только в 3-м лице единств. и мн. ч., есца, ядуцца,
1. быть употребляему в пищу. Нсл. 723.
Калі станеш трэсца, то й хлеб болей есца. Нсл. Ня ўсё ж пшонныя клёцкі, і ячныя ядуцца. Тм.
Отгл. имя сущ. ядзеньне -ня — процесс еды. Гсл.
2. лишь в 3-м лице единств. ч. — щипать, производить раздражение (есть, С.) Нсл. 723; Ар.
Гарчыца есца. Нсл. Сіні камень дужа есца. Тм. Мыла дужа есца ў вочы. Ар.
3. зь кім — грызться, постоянно ссориться. Шсл.
А мой (жонка жаліцца на мужа) дык бесьперастаньня есца а есца. Ст. Сьпярша жылі добра, а потым і пачалі есьціся одно з адным. Ст.
аб'есьціся — объесться. Ар.
Несоверш. аб'ядацца -аюся -аешся — объедаться.
ад'есьціся -емся -ясіся -есца -ямося -ясь -цеся -ядуцца; повел. -ежся -ежмася -ежчася, соверш. — откормиться (отъесться, С.) Шсл.; Ар.
Во як растаўсьцеў - ад'еўся на чужым хлебе. Ст.
Несоверш. ад'ядацца.
заесьціся,
1. проникнуть, глубоко войти во что-л., Нсл. 194. въесться во что-л. (вонзиться, С).
Голка заелася далёка дый праламілася. Нсл. Вяроўка заелася, ніяк не адвязаць. Ст.
2. войти в сильную злобу. Шсл.
Як заеўся, дык ледзь не затоўк яго. Ст. Сабакі заядаюцца, заеліся на сьмерць. Нсл.
заядацца, несоверш.
1. к заесьціся 1, — проникать, глубоко входить во что-л. Нсл. 194.
Нож ня роўна рэжа, а заядаецца ў мяса. Нсл.
2. к заесьціся 2, — входить в сильную злобу.
Родныя браты заядаюцца мяжсобку за бацькава дабро. Нсл.
3. истощаться от плохого питания. Гсл.
наесьціся, соверш., о животных (или о людях, с грубым оттенком) — наесться. Ар.; Міх.; Барс., Лепле.
Несоверш. наядацца.
прыесьціся, прыесца, соверш. — потерять вкус для кого-л. вследствие однообразия, приесться. Ар.
Хлеб ня прыесца, а пірог прыесца. Ар.
Несоверш. прыядацца. Ар.
уесьціся, уемся, уясіся, уесца, уямося, уясьцеся, уядуцца; прошл. вр. уеўся, уелася; повел. уежся, уежмася, уежчася, соверш.
1. стать жирным, упитанным. Ар.
Парсюк уеўся, калоць пара. Ар.
2. впиться зубами (присосаться к чему-л., С.), говорится о собаках (и насекомых, С.) Нсл. 672.
Уеліся злыдні, як вошы ў цела. Нсл. Ст.
4. сильно надоесть. Шсл.
Уеўся ён мне ў косьці! Ст. Дзень дажджом і зольлю ўеўся кажнаму ў косьці. Акула, 515.
5. с отрицанием "не" — с аппетитом есть что-л. Шсл.
Каша смачная, аж ня ўесьціся! Ст.
уядацца, несоверш.
1. к уесьціся 1
Ад цеста сьвіньні ўядаюцца. Ар.
2. к уесьціся 2 Нсл. 672.
Сабакі ўядаюцца, уеліся ў сьвіньню. Нсл.
3. к уесьціся 3
@Евангеля -лі -лі, — евангелие. БГсл.
Дзяржу ж ня начай, адно з Евангелі. Цяпінскі (Карский, Ш-2, 37). Евангелю на царкву купіў. Нсл. 150.
@евангялісты -тага, м. — евангелист.
@еўґеніка -ікі -іццы, ж. — евгеника.
@еўня -ні -ні, ж. — овин. МГсл.; Нсл.; Невель (Бузук: Невель, 19).
Снапы сушылі ў еўні. Навікі Віц. (Ксл.).
@еча, ечы -чы; мн. ч., род. ечаў, ж. — пищевод. Укр.; Ар.; Міх.; Карачэўскі п. (Будде: Тула-Орл., 143).
@ечня -ні -ні; мн. ч., род. -няў, ж. — яичница. См. яечня
ечня бульбяная — кушание, получаемое из мятого картофеля, разжиженного молоком, яйцами и зарумяненное. НК: Очерки, 20.
ечня пражаная — обыкновенная сковородная яичница. НК: Очерки, 22.
ечня тушоная — смесь сладкого молока со взболтанными яйцами. НК: Очерки, 22.
@ё, ПНЗ 26; Шсл.; Ксл.; Нсл. 150; Прыдруйск, Брасл., Плц., Лепл.; Гайна Лагойск, ёсьць, Ар.; ПН 36 Гсл.; Шсл., ёсьцека, Ар.; ПНЗ. 26; Шсл. — есть, 3-е лицо единств. ч. наст. времени; употребляют для всех лиц единств. и мн. числа. — есть.
У каго няма, а ў мяне ё. Нсл. Бацька ё дома? Асінаўка Беш. (Ксл.). Добра затаўчы капусту - чужыя людзі ё. Сьцяпанавічы Беш. (Ксл.). Ё тут аб чым казаць. Ст. Жаруць яблыкі, балазе шмат сёлета ё іх. Раўнапольле Сьміл. (Шсл.). Ё каго біць, ды няма каму. Послов. Забалоцьце Сьміл. (Шсл.). Казаць ё што, ды слухаць няма чаго. Послов. Ст. Ён і пытае: «Няма тут Чарнышлвага?» Ё! хадзем, я табе пакажу. Дзяніскавічы НЗ. (Шэйн, II, 162). На ўсё на сьвеце ё свой час. Блус: Рэч старавойта (Могилевск. губ. ведомости 1862 г., Карскі, I, 92). Ё часіна, ё скрытна, весяліся грамада! Купала: Адвечная песьня. Ці ў цябе табака ё? - Але, ё! Кокатава Імсьц. (Бяльсл.). У мяне ё шмат грошы. Слаўнае Імсьц. (Тм.). Ёсьць у мяне бацька й матка. Сохана Імсьц. (Бяльсл.). Цяпер рэдка ўжо носяць пістоны, але ж ёсьць. Палуж Краснап. (Бяльсл.). Ці ёсьць у вас чорныя гузікі? - Ёсьць. Навашоўкі, Расьн. (Тм.).
@ёхер -ра, предл. и зват. -еру, м. — хитрец, надувало. Нсл. 152.
Мы знаем цябе; ты добры ёхер. Нсл.
@ёхеры -раў, единств. ч. нет. — хитрость, лукавство, надувательство. Нсл. 152.
На ёхеры пусьціўся. Нсл.
@ёд, ёду, предл. ёдзе, м. — йод.
@ёдахорма -мы -ме, ж. — йодоформ.
@ёдка, нареч. — больно от холода; морозно. Гсл.; БНсл.
На дварэ дужа ёдка, напрані кажух. Маластоўка Краснап. (Бяльсл.).
@ёкат -ату, предл. -аце, м. — пронзительный вой, вопль, Гсл. пронзительный стон. Нсл. 150.
Ёкат які падняў. Нсл. Ёкату на ўсю хату. Нсл. См. якат.
@ёлапень (ёлупень, Варсл.; Бяльсл.) -пня, предл. и зват. -пню; мн. ч., род. -пняў, м.
1. еловый пень.
2. остолоп, БНсл; Іг. непонятливый человек. Варсл.
Ах, ты ёлупень стары (баба лае дзеда). Варсл. Ёлапень нейкі і пра мяне пачынае плесьці нябыліцы. Танк (Конадні, V-VІ, 88). См. воталапень. Або ты зробіш, як людзі, ёлупень безгаловы. Высокі Бор, Краснап. (Бяльсл.).
@ёлка, нареч. — горьковато.
Ёлка ў роце. Нсл. 151.
@ёлкасьць -ці, ж. — горькость, горьковатость (о масле, сале, С.) Ксл.
На мой смак, у гэтым масьле ёсьць ёлкасьць: нясьвежае яно. Лешчынка Імсьц. (Бяльсл.). Ёлкасьць ужо ё ў сале. Сянно (Ксл.). У масьле чутна ёлкасьць. Нсл. 151.
@ёлкі -кая -кае — от порчи получивший горький вкус, Нсл. 151. прогорклый, горьковатый (о сале, масле, С.) Шсл.; Ар.
Ёлкі сыр. Нсл. Нсл. Сала ёлкае, аж нельга есьці. Ст. Ёлкі здор. Ст. Ёлкае масла. Ст.
Уменьш. ялкавы — горьковатый, оставляющий неприятный вкус на языке, Нсл. 150. немного горьковатый, менее «ёлкі» (о сале, масле). Ар.
Ялкавага масла купіў. Нсл. Ялкавае масла на вясельлю было. Альшанка Чаш. (Ксл.).
Нареч. ялкава — (немного, С.) горьковато. Нсл. 150.
Масла ялкава аддаець. Нсл. У роце ялкава. Нсл.
@ёлкнуць -ну -неш -не, несоверш. — горкнуть (о масле, сале, С.) Ар.; Марчонкі Сур. (Ксл.), портиться во вкусе, горкнуть. Нсл. 151.
Нашто ў цябе сыр ёлкне, непасолены. Нсл.
@ёлуп -па, предл -пу, зват. -пе, бранное, м.
1. человек молодой с выпученными глазами. Нсл. 151.
Ад гэтага ёлупа нійдзе нічога не схаваеш. Нсл.
2. дурак, Бяльсл., человек, имеющий глупый взгляд, Нсл. 151., остолоп, олух. Гсл.; Шсл.
Куды ты, ёлупе, глядзіш? Нсл. Што ты зрабіў, ёлупе? Ёлуп ты сьляпы, куды ты прэшся? Парадзіна Імсьц. Ах ты ёлуп! злаяў ён (вучыцель) Хомку за яго адказ. Гарэцкі: Песьні, 49.
Уменьш. ёлупак -пка, предл. и зват. -пку — ребёнок с выпученными, быстрыми или глуповатыми глазами; слово ругательное. Нсл. 151.
Вон ідзі, ёлупку! Нсл.
ёлупачак -чка, предл. и зват. -чку, уменьш. к ёлупак. Нсл. 151.
Ёлупачак гадуецца. Нсл.
ёлупчык -ыка, предл. и зват. -ыку, уменьш. к ёлупак. Нсл.
3. идиот.
@ёлупень, — см. под ёлапень.
@ёлупіць -плю -піш -пе, несоверш., перех. — вылупливать глаза, пальцами отворачивая нижние веки, по шалости. Нсл. 151.
Нашто ты ёлупіш вочы! Нсл.
@ёлуплівы -вая -вае,
1. выпученный, говорится о глазах. Нсл. 151.
Ёлуплівыя мае вочы. Нсл.
2. глуповатый, хлопающий глазами. Нсл. 151.
Хлапец ёлуплівы.
@ём, ему, предл. ёме, м. — количество, запас; то, что имеется; уйма. Гсл.
У гэтым лесе ём птушак. Гсл.
@ёмістасьць -ці, ж. — вместимость, вместительность, Гсл. ёмкость.
@ёмісты -тая -тае — вместительный, Нсл. 151; Ксл. ёмкий.
Ёмісты мяшэчак - пудоў зь дзесяць убгаю. Лужасна Куз. (Ксл.). Дорад ёмісты, усё ўлезе. Нсл.
@ёмка, нареч.
1. ловко, Ксл.; Гсл. метко, сильно. Нсл. 151; БНсл.
Ёмка йдзець машына. Вішкавічы Чаш. (Ксл.). Ёмка выцяў, лучыў. Нсл. Ёмка сьцебануў бізуном. Тм. Бераг адхоны, можна ёмка спусьціцца. Юрсл. Ёмка кідаў ён шубнём. Дзьве Душы, 38.
2. проворно. Шсл.
Хоць стары конь, але яшчэ ёмка бяжыць. Ст.
3. звонко. Гсл. Ср. ёмкі 3.
4. удачно (? С.) Гсл.
5. хорошо. Ксл.
Бярозавыя дровы гараць ёмка. Сініцына Віц. (Ксл.).
6. удобно. Шсл.; БНсл.; Бяльсл.
Няёмка неяк у руках дзяржаць: выкручуецца. Залачова Імсьц. (Бяльсл.). Во, гэтак ёмка сядзець. Ст. На зборні ёй было ня ёмка, а ў другім месцу пабаіцца. Ц. Гартны: Сок Цаліны, 138.
Ср. ст. ямчэй — быстрее, скорее. Шсл.
Ямчэй бяжы ты! Ст.
Прев. ст. няйямчэй
@ёмкасьць -ці, ж. — ловкость. Гсл.; Нсл. 151.
Емкасьць мае ў руках. Нсл.
@ёмкі -кая -кае,
1. проворный. Шсл.
Хлапец вельма ёмкі. Ст. Наш стары яшчэ ёмак. Ст. См. хіжы. Агата ёмкая работніца: работа ў руках ейных аж гарыць. Ст.
2. ловкий, меткий, донимающий. Нсл. 156; БНсл.
Я работнік спрытны, ёмкі. Гарун (ст. «Муляру»). Ёмкі выцень. Нсл. Ёмкая рука. Тм. Ёмкі бізун. Ёмкая пуга. Міх.
3. удобный. Бяльсл.
Грабельніца няёмкая. Хведараўка Краснап. (Бяльсл.).
4. звонкий.
Песьняй ёмкай зьвесялі. Гарун: Журба й сьмехацьцё.
5. крепкий.
На ёмкім камлі сядзіць (грыб) пры зямлі. Колас: Грыбы.
Ср. ст. ямчэйшы. Шсл., ёмшы ?
Прев. ст. найямчэйшы (найёмшы ?, С).
@ён, яна, яно; мн. ч. яны, местоим. 3-го лица; не получает протезы «н» после предлогов: да яго, за ім, зь ім, к яму, па ім... — он, она, оно, они. Нсл. 151; Ар.; Гсл.; ПНЗ; Кіт. 4а11.
@ёнскі -кая -кае — ионический
@ёрбалка -лкі -лцы, ж. — бревно, на которое настилают потолок. Сінякі Аз. (Ксл.)
@ёрза -зы, общ. — беспокойное дитя, не сидящее спокойно на месте, а бесперестанно ползающее сидя.
Не пасядзіць ёрза гэты. Нсл. 151. Пакарай ты ёрзу гэтага. Тм.
@ёрзаньне -ня, предл. -ню, отгл. имя сущ. к ёрзаць, — ползание (движение сидя, С.) взад и вперед. Нсл. 151.
Дадзеў ты мне сваім ёрзаньням па коленях. Нсл.
@ёрзаць -аю -аеш -ае, несоверш.
1. двигаться сидя.
Просьле старцоў застаецца доўга сьлед, ідзе яны сядзелі й ёрзалі. НК: Старцы, 87. Крычыць, вые, ёрзае па печцы. НК: Под. пос., 57. Сьвіньня ёрзала задкам па зямлі. Гарэцкі: Песьні, 40. Ёрзаць па каленях. Нсл. 151.
Соверш. наёрзаць — натереть садно, ездя. Нсл.
Едучы вокліп, наёрзаў сабе задніцу. Нсл.
Соверш. праёрзаць — протереть «ёрзаючы». Нсл. 151.
Ёрзаўшы па бярне, нагавічкі праёрзаў. Нсл.
2. шевелиться то в одну, то в другую сторону.
Ганачныя масьнічыны былі гнілыя і «ёрзалі» пад нагамі. НК: Старцы, 90.
@ёрзацца -аюся -аешся, несоверш. — двигаться сидя. Ар.
Дзеці ёрзаліся ў сьвежым сене. Варсл.
Соверш. даёрзацца — иметь какую-л. неприятность от «ёрзаньня» и шалостей.
Даёрзаўся, разьбіў нос. Нсл. 138.
@ёрзыкам, нареч. — двигаясь сидя. Так перемещаются ползающие дети и некоторые «бязножнікі». НК: Очерки, № 825.
@ёрка -ркі -рцы, ж. — молодая овца; ярка.
Лукуціны ёркі зьбеглі. Бешанковічы (Ксл.).
@ёсьць, ёсьцяка, — см. под ё.
@ёвінны -ная -нае, прилаг. к ёўня, НК: Очерки, 273. овинный.
Ёвінная печ. НК: Очерки, 273.
@ёўна -ны -не, ж. — овин. Нсл. 150.
Насіце снапы да ёўны. Нсл. См. еўня, ёўня.
@ёўня -ні -ні, ж.
1. овин. Гсл.; Шсл.; Ар.; НК: Очерки, 274.
Кузьма пашоў ёўню цяпліць. Ст. См. асець, ёўна, еўня, рэя, восець.
2. мера снопов для сушки их в овине и молотьбы (около 3 коп). Шсл.
Насадзілі ёўню лёну. Ст. Ёўню аўсу змалацілі, а цяпер насадзілі жыта. Марозаўка Сян. (Ксл.).
ладзіць ёўню — помещать снопы для сушки в овине. НК: Очерки, 582.
садзіць ёўню (асець) — помещать в овине снопы для сушки. НК: Очерки, № 570.
сушыць ёўню — сушить снопы в овине. Очерки, № 582.
@ёцка -цкі, общ. — поросеночек. Шсл.
ёцацка -ка, ср. — малый поросеночек. Шсл.
Якое маленькое ёцачка! Ст.
@ых, междомет.
1. межд. негодования, - эх. Нсл. 722; Ксл.
Ых, які ты нягодны! Лятоўшчына Куз. (Ксл.). Ых, ты Цяцера! Нсл.
2. межд. презрения. Шсл.
Ых, як прэць яблыкі, аж нос гнецца! Ст.
3. служит для выражения быстроты. Ксл.
А Наталька, ых, расхадзілася! Гарадок (Ксл.).
@ыхаць -аю -аеш -ае, несоверш. — показывать неудовольствие, говоря: «ых». Нсл. 722.
Чаго ж ты ыхаеш! ня зроблена, як хацеў. Нсл. Нічога не сказаў на гэта, толькі ыхнуў. Тм. До табе ыхаць, на лес гледзячы! Гарадок (Ксл.).
@ыт, междомет. — означ. негодование - эх. Нсл. 722.
Ыт, нагадзіла цябе штырхнуць імне пад руку! Нсл. Ыт, паскуда! не табе гэта зрабіць! Тм. Ыт! Валей бы ты імне не казаў таго. Нсл.
@юха, юхі, юсе, ж.
1. кровь, преимущественно животных. НК: Дудар, № 31, презр.: кровь. Нсл. 725; Ксл.
спусьціць юху — ударить кого по носу до крови, НК: Игры, № 23. вообще ударить до крови. Ар.
Юху табе спушчу, ня лезь да мяне. Нсл. Мой пятух твайму ўчапіўся ў каршэнь і спусьціў яму юху. Ліпка Сян. (Ксл.).
2. уха, Нсл. 75. отвар или навар мясной, рыбий вообще.
Рыбная юха. Нсл. Ср. юшка I 3.
3. жидкая похлёбка. Нсл. 725.
Ня клоцак, а юхі наварыла. Нсл.
Ударение на ю — молодец. Нсл. 725. Хлапец юха. Нсл. Конь твой юха. Тм.
@юшка, юшкі, юшцы; мн. ч., род. юшак, ж.
І уменьш. к юха,
1. презр. — кровь. Нсл. 525.
Удырыў па носе, аж юшка пацякла. Нсл.
2. отвар мясной, рыбий, Косіч, 80; Растсл.
3. уха. Гсл.; Ксл.; Пск. (Иеропольский).
Юшка дужа смачная. Аськершчына Беш. (Ксл.). Рыбная юшка. Нсл. 725. Які добры пан! ракі сам паеў, а ўбогім юшку аддаў. Насм. пословица, Нсл.
4. жижа от супа.
Садзіся й сьцёбай юшку. Ганкавічы Беш. (Ксл.). Бульбу паелі, а мне юшку пакінулі. Ст.
ІІ задвижка, которой закрывают отверстие в дымоходе для прекращения тяга воздуха, вьюшка, Ар.; Гсл. вьюшка. Нсл.; Шарыпіна Беш. (Ксл.); Шсл.
Юшку пара зачыніць. Нсл. Залажы ў печы юшку, каб ня вышаў дух. Ст.
@юхта, юхты, юхце, ж. — юфть. Гсл.; Ар.; Ксл.; Шсл.
Зь юхты боты пашыў. Лазаватка Сур. (Ксл.). Набраў юхты на боты. Ст. Крэпкая юхта ўдалася. Ст.
@Юдаш -ша, предл. -шу, зват. Юдашу — Иуда. НК: Очерки, № 114.
@Юдашовы -вая -вае — Иуданы. Ар.
Юдашовыя бёрны — бревна из осины или ольхи. НК: Очерки, № 467.
@юдашыць -шу -шыш -ша — предательствовать. Ксл.
Зь ім не вадзіся - вечна юдашыць. Ухлё Чаш. (Ксл.).
@юр, юру, предл. юру, м.
1. половое возбуждение, игривость, Ксл. шалость, своевольство, выходящее за пределы благопристойности, Нсл. 725. веселое настроение при здоровье, при избытке энергии вообще, половой в частности, игра крови. Гсл.
Юр цябе апанаваў. Гсл. Юр цябе бярэць. Пустынкі Сян. (Ксл.). Юр бабу бярэць. Поговор. Нсл. На цябе юр напаў. Нсл.
2. жизнерадостность. Гсл.
Юр баба. Гсл.
3. склонность шутить, играть, балагурить. Гсл.
4. высокий берег реки или холма. Гсл.
Стаіць хатка ў вірах на юрах. Гсл.
у вірах на юрах — у черта на куличках. Гсл.
@Юр, Юра, Юру, предл. Юру, зват. Юру, м. — Юрий, Георгий.
Уменьш. Юрка,
1. Георгий, Юрий. Гсл.
Не па Юрку шапка, послов. — овес не по коню. Ар.
2. национальный белорусский танец.
@юрок -рка, предл. -рку; мн. ч. -ркі -ркоў -рком, мн. ч., предл. -ркох, м. — снаряд, посредством которого наматываются нити на клубок и мотовило, НК: Очерки, 175; Ар. палочка с дырочками на концах для мотания ниток. Ар.; Ксл.
Дзе гэта мой юрок, бо мне надабе матаць ніткі на клубок. Асавец Беш. (Ксл.).
@юра -ры -ры, ж. — высокий открытый берег реки или холма. Сакуны, с.3.
@юрань -ні, ж. — герань [Pelargonium]. Ксл.
Мар'я любе юрань. Баяршчына Сян. (Ксл.).
@юрэць -ру -рыш -рыць,
1. вожделеть. Шсл.; Ксл.
Дарма: яна табе адыйдзе ды йзноў будзе юрэць. Ст. Баба юрыць. Ст. Юраць малцы. Уланавічы Віц. (Ксл.).
2. страстно желать. Ксл.
Юрыць да маткі. Тропы Выс. (Ксл.).
@юргіна, юргіня, яргіня — георгина. Ксл.
Пад акном цьвіла юргіня. Вядрэнь Чаш. (Ксл.). У мяне толькі чырвоная яргіня. Зямковічы Сян. (Ксл.).
@Юр'е, Юр'я — праздник в честь св. Георгия (23 апреля). Гсл.
@юрлівы -вая -вае,
1. юркий, подвижный, Гсл.; БНсл. живой, верткий, Ксл. игривый. БНсл.
2. жизнерадостный.
3. страстный.
Яна была троху п'янаватая, а дзеля таго пачала шчыра адказаваць на пацалункі - вусны ейныя сталі мяккія й гарачыя, а ўваччу зайскрыўся юрлівы агоньчык. ЗСД 282.
@юрысты -тага, мн. ч. -тыя -тых, м. — юрист.
Юрыстыя - на руку нячыстыя. Послов. Рапан., 29.
@юрыць, юру, юрыш (ад Юр'я, што бывае 23-га красавіка, калі, з настаньням вясны, статак пачынае чуць сілу, бушаваць подле прыказі: Бычкі бушуюць, вясну чуюць.)
1. поступать, что-л. делать в состоянии «юра», заигрывать. Гсл.
Надта ўжо ты юрыш, трэба цябе жаніць. Гсл.
2. шалить, заигрывать. Нсл. 725.
Бычкі юраць. Нсл. Пакіньце, дзеці, юрыць. Нсл.
3. страстно желать чего-л.
Юрыць, заюрыў ночы ехаць. Нсл.
Соверш. заюрыцца,
1. (страстно, С.) приняться за что-л. Нсл. 194.
Нашы заюрыліся каля касьбы. Нсл. Войт заюрыўся каля работнікаў. Нсл.
2. расходиться, прийти в сильное движение. Нсл. 194.
Нешта ты сядні заюрыўся. Нсл. Аднаго Юрку ўпусьцілі, і ўся хата заюрылася. Послов. Нсл.
Соверш. разьюрыцца,
1. расшалиться. Нсл. 554.
Дзеці штось разьюрыліся. Нсл.
2. расшуметься от гнева, разъяриться. Нсл. 554.
Угаманіся троху, чаго ты, баба, разьюрылася? Нсл.
Соверш. узьюрыцца — прийти в сильное возбуждение, в том числе и половое.
@юшна, нареч. — обильно относительно ухи.
Будзе табе і рыбна і юшна. Рапан.: Прык., 245.
@юшыць -шу -шыш -ша, каго-што — бить по ушам (не обязательно по ушам, С.), заушать. Нсл. 725.
За што ты яго юшыш? - За тое юшу, няхай не крадзець. Нсл.
Соверш. ад'юшыць — ударить (побить, С.) кого-л. рукою по уху (не обязательно по уху, С.) Нсл. 385.
Як ад'юшу цябе па вушшу, дык перастанеш лезьці да мяне. Нсл.
Соверш. заюшыць. Нсл. 725.
Заюшыў разы тры мне ні за шта, няхай Бог аддасьць. Нсл.
заюшыцца,
1. забегаться, Гсл. войти в азарт. Бяльсл.
Во заюшыўся, што нічога ня чуе. Кокатава Імсьц. (Бясл.). Баба заюшылася каля печы, а карова ў шкоду пашла. Палуж Краснап. (Бясл.). Заюшыўся за работаю. Гсл.
2. засуетиться, Гсл. прийти в волнение, в беспокойство. Дсл. 262.
3. потерять выдержку. Гсл.
4. облиться кровью. Гсл.
Заюшыўся крывёю. Гсл.
разьюшавацца -шуюся -шуешся. Нсл.
- ...Не разьюшавайся дужа; мы цябе ўходаем. Нсл. 554.
Соверш. разьюшыцца — разъяриться, страшно разозлиться. Шсл.
Разьюшыўся так, што ўходу яму няма. Нсл. Так жа быў разьюшыўся сабака, - чуць не загрыз таго сьвінчаці. Ст.
разьюшаны -ная -нае — разозленный. Растсл.; ПНЗ.
Прич. разьюшаны — разъяренный. Шсл.; ПНЗ.
Вось чалавек дзе: як той зьвер разьюшаны кідаецца біцца! Ст. Л. памкнуўся ўціхамірыць, спыніць злосна-разьюшаныя хвалі. ЗСД 121. Разьвінулі сваю крывавую жандарскую работу разьюшаныя юнкяры. ЗСД 154. Бліснуў чырвоны, дзіка разьюшаны агонь пажару. ЗСД 164. Пад звоны, зброі, путаў звоны, пад сьвіст разьюшаных прыблудаў, брыдзеш зь няведамых старонаў. Купала («Бацькаўшчына», № 410-411). Дзень мінаў - разбою хвалі большалі ўтрая. У разьюшанай навале стаў на ногі я. Салавей: Сіла, 22.
Соверш. уюшыцца — сильно разъяриться. Ар.
@ютрань -ні, ж. — заутреня. Шсл.
На ютрань не пасьпела: позна з дому вышла. Ст.
@ютраня -ні -ні, ж. — заутреня. Гсл.; Ксл.; Іг.
Прышліў царкву, калі ютраню адправілі. Гсл. Хадзіла толькі да ютрані, а да абедні - не. Бешанковічы (Ксл.). Чаму ж ты на ютрані ня была? Старадуб (Жив. Старина, 1910, I, 103).