АГОНЬ. I. Полымя, святло ад таго, што гарыць; адсвечванне.
1. Пра яркасць, колер агню; пра характар гарэння, адсвечвання: барвова-фіялетавы, барвовы, бела-сіні, белы, блакітны, бліскучы, вясёлкавы, дыяментны (паэт.), жоўты, залаты, зыркі, зялёны, малінава-белы, рознакаляровыя (мн.), рубінавы, ружова-залаты, светазарны (аўт.), сівабелы, сіні, сонечны, чырванакрылы (аўт.), чырвоны, чысты, яркі, ясны асляпляльны, бледны, бляклы, бясколерны, крывавы, руды, цьмяны; гулкі, густы, дрыгатлівы, дрыготкі, дрыготны, жывы, зіхатлівы, зіхоткі (разм.), зіхотны (разм.), імклівы, купальскі, незгасальны, непагасны (паэт.), нязгаслы (разм.), прамяністы, тонкі, трапяткі, шумлівы вялы, кволы, кудлаты, мітуслівы, млявы, няроўны, порсткі (разм.), пякучы, траскучы, хісткі, языкаты.
А ёлачка гарэла барвова-фіялетавымі агнямі (К.Чорны). Рэзкая рыса бела-сіняга агню з шыпеннем узнікла перад Гунава (Э.Самуйлёнак). Горад... зіхацеў сінімі, белымі, жоўтымі агнямі (З.Бядуля). Над бялюткімі снежнымі сумётамі гарэў, пераліваўся вясёлкавымі агнямі марозны пыл (М.Лынькоў). Гараць дыяментным агнём Маністы. бліскучыя зорак (Я.Колас). І пульсуе радасць у прасторах, залатыя свецяцца агні (П.Трус). Я слухаю начную цішыню: Чуваць, як б’ецца сэрца птушаняці І матылёк да зыркага агню Ляціць кругамі, як на свяце (С.Грахоўскі). Захар убачыў мігатлівыя палосы бляклага, малінава-белага агню (А.Савіцкі). Спявае восень, з радуг свеціцца агонь ружова-залаты (М.Калачынскі). Трэба далей славу, што... вы слаўна баранілі, светазарнымі агнямі вышыць... (Я.Купала). І навісла цяжкая хмара, Каб пад сінім агнём бліскавіц Дружным залпам дажджу ўдарыць, Мёртвы попел з руінаў змыць (П.Панчанка). Перад ночкаю зімовай Сонечныя аганькі (М.Танк). Я з той краіны, дзе ліпень купае Зару ўсю ноч у ставах птушыных І дзе стагоддзі агнёў купалля, Чырванакрылых, не патушылі (К.Цвірка). Мільгаюць ноччу на шляхах Чырвоныя агеньчыкі. Імчацца МАЗы ў белы свет (С.Грахоўскі). І вось грыміць ужо над гаем Агонь і чысты і густы (П.Панчанка). Іскрыстае світанне запальвае нам ясныя агні (Я.Колас). У частаце ляснога частакола Гулкія праносяцца агні (А.Пысін). Густым, крывавым агнём палаў небасхіл (А.Савіцкі). Я сяджу пры агні трапяткім, Чую голас задумных гаёў (П.Прыходзька). Цьмяны, дрыготны агонь асвятліў досыць раскошную хату (М.Зарэцкі). Рукамі расхінуўшы вецце, Устаў стары, прыбавіў крок, Ідзе туды, дзе ясна свеціць Жывы нязгаслы аганёк (С.Грахоўскі). Здалёку быў відаць зіхатлівы аганёк вогнішча (М.Лынькоў). Зіхоткі аганёк весела пабег ад снапа да снапа (А.Якімовіч). Стракатым феерверкам разляталіся па ўсім небе імклівыя агні (М.Лынькоў). Люблю купальскія агні і знічкі свет у вышыні (С.Грахоўскі). Алесь верыў, што прыйдзе час і ў кожнай хаце загарыцца яркі незгасальны агонь электралямпачкі (П.Броўка). А я ўсё гляджу, як трапеча далёка Агонь непагасны (П.Панчанка). І сонца ўстала, Агнём прамяністым палі і лясы прывітала (П.Панчанка). З яловых шышак і бяросты Касцёр на тоненькім агні (В.Вярба). Гарыць-дрыжыць агонь шумлівы, А залатыя пералівы, Вуглёў міганне-дрыгаценне Ім ткуць чароўнае адзенне (Я.Колас). Стары шаркнуў запалкай і падставіў хлопцу кволы агеньчык (Я.Брыль). Лашчыўся ў партызан каля ног агонь кудлаты (Р.Барадулін). Адзін за адным гаслі млявыя, хісткія агні (І.Навуменка). Мітуслівы агеньчык асвятліў на секунду зняможаны твар Слышэні (М.Лынькоў). Языкаты, агонь каміна ліжа дровы (А.Вялюгін). Сухое галлё загаманіла порсткім траскучым аганьком (А.Якімовіч).
2. Пра ўражанне ад агню (гарэння, адсвечвання): асцярожны, бяссонны, вясёлы, жыватворны, звабны (разм.), зямны, малады, мяккі, неразгаданы, прыветны, прыемны, прызыўны, пяшчотны, святы-свяшчэнны (аўт.), спакойны, таемны, ціхі, ярка-святочны (аўт.) блудны, будзённа-шэры (аўт.), бязлітасны, востры, дзікі, злы, мёртвы, мяцежны, ненажэрны (разм.), нямы, пякельны, пякуча-трывожны, пякучы, самотны, смяротны, сонны, спознены, страшны, чорны.
А потым зноў бліснуў асцярожны агеньчык (А.Кудравец). Бяссонны агонь у сяброўскім акне... Шацёр непагаслага неба... На гэтай зямлі палюбіце мяне... (Л.Дайнека). Прайшлі канікул дні — І зноў у вокнах інтэрната Гараць вясёлыя агні (С.Грахоўскі). І сеюць радасць поўнай жменяй Іх [промняў] жыватворныя агні (Я.Колас). Небам плыву ці шашою — Звабныя бачу агні (Г.Пашкоў). У цеснай кабіне утульна, як дома, І свецяць у змроку зямныя агні (С.Грахоўскі). ... Зоры на небе гараць Агнём маладым і мяцежным (А.Куляшоў). Яна (Часлава) зняла і паставіла кацялок на краёчку вогнішча, каб юшка зварвалася на мяккім агеньчыку (А.Савіцкі). Уночы, калі заціхалі вакол птушкі і пераставалі гусці і звінець мошкі і толькі адны зоркі свяціліся ў небе ды часамі месяц сумным вокам азіраў зямлю, — гарэў дзесьці агонь, бледны, неразгаданы і прыемны (Я.Колас). Праз цёплы мрок у вечар вераснёвы, Дзе свецяцца прыветныя агні, Паказваюць свой твар мне заўтрашнія дні (Я.Колас). Я глядзеў, як акно Мне прыемным агеньчыкам свеціць (А.Куляшоў). Наперад клічуць нас прызыўныя агні (М.Хведаровіч). Да яго, агеньчыку на плошчы, і разу не працягнулася рука нават тады, калі на дварэ было холадна, калі са мною ішлі даўнія сябры... Ён святы-свяшчэнны (Ф.Янкоўскі). Пабачыў страшнае мой зрок — таемны нейкі аганёк (П.Броўка). І, здаецца, хлопчык хоча Сказаць: “Ты бацька мой. Прашу — вярні, вярні Мой першы дзень, мой першы крок нясмелы, Зары вясновай ціхія агні” (П.Панчанка). Раса... паападала... Сонца павярнулася так, што промні ўжо не выкрасалі з празрыстых пацерак ярка-святочнага агню (Я.Сіпакоў). Здаецца, у першую страшную хвіліну хмызы спаліла, высушыла таемным, бязлітасным і злым агнём (М.Стральцоў). Аганёк на полі блудны вандраваў (Л.Геніюш). У тумане гасіць горад Будзённа-шэрыя агні (В.Вярба). Загарэўся раптам угары валасок у лямпачцы вострым чырвоным агнём (І.Пташнікаў). І толькі той адчуе ў сэрцы слодыч Ад гэтых слоў, ад гэтай цішыні, Хто столькі год, як ён, ішоў паходам Праз дзікія смяротныя агні (П.Панчанка). Будоўля. Магутныя краны. Электразваркі мёртвы агонь (У.Караткевіч). Стэп станавіўся... чорным, як нафта, быццам па ім прабег ненажэрны агонь (В.Лукша). Зары — нямы агонь. Асіны — холад сіні (Р.Барадулін). Я толькі заездам сюды, падарожнік, Каб горы твае асвятліць на хвіліну Агнём маёй зоркі пякуча-трывожным, А потым вярнуцца да роднай краіны (П.Панчанка). Надзей не трачу я: хоць валіць дым, — Замрэ агонь пякучы (Я.Колас). І яго [поле], нібы вялізныя нажы, разразаюць барвовыя языкі пякельнага агню (Р.Сабаленка). Маці возьме паправіць самотны агонь, Зложыць рукі ізноў на каленях (П.Глебка). Вёска спала. Толькі дзе-нідзе гарэлі сонныя агні (А.Пальчэўскі). І толькі дзе-нідзе свяціўся ў хаце спознены агеньчык (Я.Брыль). Страшны агонь і дым доўга клубіўся ў небе (Н.Гілевіч). Знявечаны сталлю, закураны дымам, Апалены чорным смяротным агнём, Для нас ты [Менск] застаўся красою Радзімы (П.Панчанка).
II. Унутраны стан, перажыванні чалавека, пачуццё, хваляванне і інш.: ачышчальны, вітальны, высокі, гарэзны, дзівосны, дзіўны, залаты (аўт.), малады, невыказна прыгожы, недагарэлы, незвычайны, незгасальны (паэт.), неўміручы (паэт.), нязгаслы (разм.), няўтольны, палкі, прыязны, салодкі, свавольны, светлы, святы, свяшчэнны, творчы (аўт.), усеабдымны, чысты, ясны балесны (разм.), дзікі, жорсткі, злавесны, калючы, крывавы, неспакойны, нядобры, нясцерпна рэзкі, нясцерпны, пакутны, пануры, пякельны, смяротны, страшэнны, тупы, упарты, халодны, хцівы, чорны.
Адчайна сябе спапяляеш, актрыса, На ачышчальным агні (Н.Загорская). Дубы завуць мяне на імяніны, І я нясу вітальны свой агонь (А.Пысін). Падабрэць, памякчэць... Каб душу гартаваць на высокім агні (С.Грахоўскі). У яе вачах, што здаваліся цёмнымі ад густых веек, успыхнулі знаёмыя, гарэзныя агеньчыкі (І.Мележ). Усё было нібы, ахоплена агнём, дзівосным, невыказна прыгожым, усеабдымным (І.Мележ). У мазолях рука — верны знак мужыка, Свецяць дзіўным агнём яго вочы (К.Буйло). Не шкадуйце ж вы дроў, Мае сёстры, браты, Распаліце у душах Наш агонь залаты! (Я.Журба). Хай шугае агонь малады, Хай, дзе тонка, не рвецца. А гады — не бяды! — Калі сэрца трывогаю б’ецца (У.Паўлаў). І сон адразу ўліўся хмельнай брагай Ў натруджаныя рукі, находжаныя ногі, У песні недапетыя, недагарэлыя агні (М.Танк). Незвычайны агонь у задумных вачах (Я.Купала). Зноў пойдуць устрывожаныя маці На магілы дзяцей — партызанаў і воінаў, Каб іх прыкрыць сваімі далонямі, Сагрэць незгасальным агнём сваіх сэрцаў (М.Танк). А ў сэрцы агонь неўміручы, сэрца ад болю шчыміць... (Е.Лось). Вочы яго [дзеда Талаша] гарэлі неспакойным злавесным агнём і зачароўвалі Мартына, адбіралі яго волю (Я.Колас). Ёсць людзі з мудрай галавой, З нязгаслым сэрца аганьком, З магутнай сілай і красою (П.Броўка). І не хавай, як хітрая цыганка, Няўтольнага агню ў сваіх вачах (Г.Бураўкін). Эх, сябры-браты! Агню палкага Іскры маеце. Не тушыце ж вы Той агонь святы, Асвятляйце ім родны край (Я.Колас). Яе [Антаніны Міхайлаўны] вочы засвяціліся прыязным агеньчыкам (Я.Колас). Голас яго... пранізваў салодкім агнём усю яго істоту (З.Бядуля). Кавалёва бачыла, як... загараліся свавольным агнём вочы хлопцаў (І.Дуброўскі). З дзён малых, Відаць, да смерці, Светлым аганьком Мне запала песня ў сэрца (П.Броўка). Святым агнём душа палала, І злучнасць згоду адчувала Таемных чараў сугалосся (Я.Колас). Свяшчэнны агонь у душы натхняў Эмілію на барацьбу з усімі перашкодамі (Я.Маўр). Яе, крылатую, цаню, Яна вялікай славы варта, Крыніца творчага агню — Загартаваная упартасць (М.Хведаровіч). Вочы заблішчалі ясным чыстым агнём (М.Зарэцкі). Выйдзем у поле мы ў нашых прасторах, Глянем навокал і цяжка ўздыхнём: Раны... не лечацца скора — Спалена сэрца балесным агнём (Я.Колас). Вочы яго гарэлі дзікім агнём (Я.Колас). У вачах Марціна бліснулі жорсткія агеньчыкі (І.Мележ). Увесь цяперашні спрыт гэтага чалавека, яго рухавасць, яго жвавая гутарка, калючы агонь яго слоў, — усё гэта здавалася наіграным... (М.Лынькоў). Рваўся з сэрца крывавы дакору агонь (П.Броўка). Вішнёвыя вочы [Ганны] гарэлі ўпартым, нядобрым агнём (І.Мележ). Марыля заплюшчыла вочы ад нясцерпна рэзкага агню ў душы (А.Савіцкі). Скочваліся рэдкія слязінкі, ён змахваў іх рукой, а чорныя вочы гарэлі такім бляскам, што здавалася, гэтыя слязінкі ўскіпаюць ад нясцерпнага агню нянавісці (М.Лынькоў). Ты ж, каханне маё, Стань пакутным агнём, Стань вялікім акіянам без дна (П.Панчанка). У душы, гарыць агонь нуды — пануры, чорны (М.Багдановіч). У кожным сэрцы, Гняздзіцца птушка — зязюля, чайка, Жаўрук ці пліска, — А ў маім — фенікс, І я штодзённа З агнём смяротным мяжую блізка (М.Танк). Міхал Тварыцкі некалькі момантаў маўчаў, не зводзячы вачэй з Скуратовіча. Гэтыя моманты былі момантамі вельмі яснай работы думкі, і думка бесперапынна падагравалася страшэнным агнём з самай глыбіні чалавечай істоты (К.Чорны). Я закусіла на вуснах жаху немы гук, калі тупы агонь пацёк па жылах (М.Арочка). Ганна зірнула яму ў вочы і ўбачыла ў іх хцівы агонь (М.Машара). Вочы дзяўчыны бліснулі халодным агнём (І.Мележ).
III. Цвіценне. Пра тое, што мае колер агню, полымя: барвовы, белы, блакітны, брыльянтавы, гарача-аранжавы (аўт.), жоўты, зялёны, мяккі, пахучы, пяшчотны, сіні, чырвоны асенні, халодна-сіні, халодны.
І журавіны агнём барвовым Сярод праталінаў палымнеюць (М.Танк). Вясной птушыны звонкі лёт І белы па садах агонь, І, як дзявочы карагод, Чаромхі кругам ля акон (П.Броўка). Ён [лубін] цвіце агнём блакітным, Незвычайным, ад яго Цеплыня ў кустах ракітных (М.Танк). Увесь луг успыхнуў раптам такімі ж самымі брыльянтавымі агеньчыкамі — ад халодна-сіняга да гарача-аранжавага (Я.Сіпакоў). Сасна ярчэй запалала агнём зялёным (П.Панчанка). А ён [куст бэзу] расцвіў, агнём гарыць, Такім пахучым, мяккім, сінім (М.Танк). Прабіваюцца з зямлі першыя, яшчэ кволыя травінкі, пяшчотнымі агеньчыкамі загараюцца зорачкі першых кветак: на ўзлеску — сіняватыя пралескі, на балоце — лотаць (В.Жуковіч). Дагарае лісце, дагарае ў халодным асеннім агні (В.Жуковіч).
IV. Стральба, абстрэл: бурны, гвалтоўны, густы, жахлівы, жорсткі, жудасны, злавесны, знішчальны, кінжальны, крывавы, помслівы, пракляты, пякельны, сакрушальны, смертаносны, смяротны, ураганны, шалёны, шквальны.
Паказаліся машыны ворагаў, і партызаны сустрэлі іх густым агнём (І.Шамякін). Гвалтоўны агонь мінамётаў... накрыў лес (Я.Брыль). Жахлівы агонь мінамётаў прымусіў партызан залегчы (А.Карпюк). Камандзір насіўся ўздоўж лініі фронту пад жорсткім агнём (Я.Брыль). Пад страшным знішчальным агнём на захад ішлі батальёны (К.Кірэенка). Новікаў з адчаем падумаў, што страты пад кінжальным агнём праціўніка будуць страшэннымі (М.Ткачоў). Толькі ў адным месцы запынілася група салдат з двума афіцэрамі, паставілі кулямёты і адкрылі бурны агонь (Я.Колас). Ведай: роднае слова грымела У крывавым агні барыкад (Н.Гілевіч). Падалі зялёнымі мяшкамі Ворагі пад помслівы агонь (А.Русецкі). Пракляты агонь вайны яе [Хатынь] забраў у звонкіх песень вясны (В.Жуковіч). Немцы адкрылі з усіх відаў зброі пякельны, сакрушальны агонь (А.Карпюк). Раззлаваныя эсэсаўцы адказалі ўраганным агнём (І.Шамякін). Шквальны агонь нямецкіх кулямётаў паклаў аўтаматчыкаў на голым, умерзлым ад ранішняга марозу палетку (В.Быкаў).
@АДЗІНОТА (адзіноцтва). Дарожная (аўт.), велічная, салодкая (аўт.), ціхая адчайная, безнадзейная, бязлітасная, бязрадасная, вострая, воўчая, глухая, глыбокая, горкая, доўгая, жудасная, журботная, зацятая, злая, змрочная, калючая, людная (аўт.), магільная, мёртвая, мітуслівая (аўт.), неадліпная, невыносная, нудная, поўная, пустая, пякучая, самотная, санлівая, сіроцкая, сляпая, сонная, страшная, сумная, тужлівая, усеабдымная, халодная, цягучая, шчымлівая, шэрая.
Ды дзяцел вырваўся і паляцеў... Каб толькі як быццам гулліва, але ж дзеля хлеба, упарта і майстравіта, абстукваць ствалы і галіны. Нібы просіцца гэтым сяброўскім, сваяцкім пастукваннем у дзверы нашай лясной або дарожнай адзіноты (Я.Брыль). Сосны стаялі ў велічнай адзіноце, думалі сваю лясную думу (В.Карамазаў). Гэтая салодкая адзінота, гэтае адчуванне дзіўнай загубленасці ў сусвеце паяўлялася ў Васько ў такую раннюю пору (А.Асіпенка). Душа поўнілася ціхай адзінотай (К.Каліна). О не паддайся дробязнай згрызоце. Вучы сябе, будзі свой мужны дух І не кажы ў адчайнай адзіноце, Што свет да справядлівасці аглух (Я.Янішчыц). Безнадзейная, бязлітасная адзінота гняла, адбірала волю (К.Чорны). Яна пакінула скардзіцца на воўчую адзіноту ляснога хутара (К.Чорны). Яе [Мар’янку] ахапіла вострая, глухая адзінота хутара (Я.Колас). Пра іх [людзей] і песень не спяваюць, Апроч вятроў, што нудна ў плоце Зімой у горкай адзіноце Халодны снег нясуць-здзіраюць (Я.Колас). [Захар] цяпер канчаткова паверыў, што перамагае горыч доўгай і тужлівай адзіноты (А.Савіцкі). Адчую калючую адзіноту і давер дзіцячы (Я.Янішчыц). У люднай адзіноце, у шчасця на краю, На перасмяглай ноце — замоўкнуць салаўю (С.Гаўрусёў). Прыехаў сябра. Жонка на рабоце. У мітуслівай нейкай адзіноце Мы бавім час (М.Стральцоў). Гэта была магільная адзінота, але чалавек аставаўся жывы (К.Чорны). Пазычу пёрынку з крыла У заблукалае арліцы, Каб лёгка, дзёрзка мне ўзляцець Над неадліпнай адзінотай (Р.Баравікова). Патухлі агні, і Саўка апынуўся ў поўным адзіноцтве... (Я.Колас). Вяртацца дахаты, у тую сваю пякучую адзіноту, Алаізе не хацелася (В.Коўтун). Раззброеная адзінота, свае ўсе рэчы забяры! (С.Ліхадзіеўскі). Конь вараны... З нетутэйшае стараны, Дзе ў сляпой адзіноце бліскі Выкрасае пануры агонь (М.Стральцоў). Сонная сляпая адзінота Алазані ўзлеглася на плечы (М.Хведаровіч). Страшэнная адзінота надакучыла Хадкевічу (А.Васілевіч). Седзячы ў сумнай адзіноце... думаў пра Таню... (І.Шамякін). Таму люблю да забыцця, Да ўсеабдымнай адзіноты — Зялёны парастак жыцця... (Я.Янішчыц). Упершыню ў гэтую хвіліну Максімка адчуў, што яго назаўсёды пакідае трывожны страх сіроцкай адзіноты (А.Якімовіч). Кругом стаяла празрыстае цяпло лета, замглёнае шчымлівай адзінотай... (В.Адамчык). Навокал ні душы, толькі халодная трывожная адзінота пагранічнага горада (ЛіМ). Пакуль на скверы выплачуцца вербы, Мне не пазбегнуць адзіноты шэрай (П.Панчанка).
@АКНО (вокны). 1. Пра колер, памер, форму, асветленасць, стан і інш.: агністае, асветленае, блакітнае, вялікае, далёкае, зялёнае, круглае, малюсенькае, невялікае, паяснелае, светлае, сіняе, трохстворчатае, шырокае, яснае дзіравае, дробнае, закратаванае, замурзанае павуцінай, крывое, курнае, мутнавата-шэрае, нізкае, сляпое, цёмнае, цьмяна асветленае.
Як радасна бачыць Між цёмных руін Агністыя вокны Вячэрніх вітрын (К.Кірэенка). З вялікіх асветленых акон грыміць радыё (Я.Брыль). З грудка мне відаць і ўсё чутно: І трактар дзесь з-за Балачанкі, І гром сталёвае крыланкі, І спеў дзявочы з Беразянкі, — А неба ўсцяж — блакітнае акно (Я.Колас). Блішчэў агеньчык у дробным акенцы (К.Чорны). Свяцілася зялёнае акно, І трапяталі цені над ліствой (А.Пысін). Малюсенькае чыстае аконца, А глянеш з хаты — як дзівосна ў ім (П.Макаль). Міхась прадзьмуў у абмерзлай шыбе акна невялікае круглае акенца (Я.Брыль). Вялікія, светлыя вокны з белаю шалёўкаю і такімі ж аканіцамі прыветна глядзелі на вуліцу (Я.Колас). Толькі на світанні, калі ў паяснелыя вокны глянуў звычайны, такі знаёмы свет... штосьці варухнулася, ажыло ў ёй [Ганне] (І.Мележ). У шырокім трохстворчатым акне, перад якім стаіць мой рабочы стол, — як у вялікай раме, — светлая, глыбокая карціна (Я.Брыль). Рашчэня адчыніў шырокае акно свайго кабінета (І.Шамякін). Жыццё я не зблытаю з сонечным ззяннем, Бо гэтулькі колераў мае яно! З маленства яно прада мною пытаннем Паўстала праз яснае тое акно (П.Макаль). А ўзімку дзіравыя вокны і столь іхняй хаты зацягваліся калючай скарынкай шэрані, нават здалёк ад якой дубянелі рукі (Я.Брыль). Пакой малы, вузкі... Адно закратаванае акно і двое дзвярэй (І.Навуменка). [Маці] пачала маліцца на ўсход сонца, найчасцей у каморцы, перад цьмяным, замурзаным павуцінай акенцам (Я.Брыль). Курныя аконцы — Каб святла хоць трошкі: Гэта нашы хаты, Хаты нашай вёскі (Я.Купала). [Дзед] глянуў на акно — яно было мутнавата-шэрым (М.Стральцоў). А праз нізкія аконцы, Як ночай, Хоць бы глянуць ясна сонца Не хоча (Я.Купала). Праз акенца сляпое Шэры дожджык глядзіцца ў хату (У.Караткевіч). Толькі аднойчы, пры цёмным акне, У задуменні мройным Неасцярожна згадаеш мяне... (Н.Мацяш). [Васіль і Пецька] раптпам апынуліся перад чатырма цьмяна асветленымі вокнамі (К.Кірэенка).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (акна): вясёлае, дарагое, матчына, мілае, незабытае, незабыўнае, нягаснучае, нядрэмнае, панаднае, роднае, ціхае, чуйнае, чыстае адзінокае, заплаканае, пакрэсленае, прыплюшчанае, сумнае, чужое.
У вокны чыстыя, вясёлыя Глядзіцца молада зара (А.Бачыла). Людзям хочацца песні звонкай Не пра мудрасць высокіх пасад, А пра сінія матчыны вокны. І пра раніцу, і пра сад (Г.Бураўкін). Сотнямі мокрых парасонаў правісае вінаград, За заплаканым, як доля, за пакрэсленым акном (У.Караткевіч). Аднак таго таямнічага мітраволю няма. І вокны сумныя, заплаканыя... (Я.Брыль). У кожнага з іх [юнакоў] было сваё дарагое, незабыўнае акно роднага дома (ЛіМ). То ластаўкаю першай, то рабінай Пастукаюся ў чуйнае акно (Я.Янішчыц). Мой сон пудлівы да цябе плыве. З чужых краёў да вокан незабытых Яго ўспамінам ціхім занясло (Г.Бураўкін). Акно маё прашчупвае лакатар Чужога і нядрэмнага акна (Я.Янішчыц). Вяртаюся з дарогі ў позні час Да родных, да нягаснучых акон (П.Макаль), Заплаканыя вокны спахмурнелі (Г.Бураўкін). [Хата] наўкруг пакрытая саломай, зялёнай ад моху, нізка насунутай на малыя, прыплюшчаныя вокны (Я.Брыль). У хаце ёсць пакойчык чысты, А вокны светлы і панадны (Я.Колас). Нявесела пазірае адзінокае акно, што выходзіць у бок поля (Я.Колас).
@АЛЕШЫНА (вольха). Барвова-агністая, высокая, вялізная, густая, задумлівая, ліпкая, маладая, пышная, разложыстая, раскошная, рослая, роўная, стройная, тоўстая, цёмна-зялёная дзябёла ўпасвеная (аўт.), дзябёлая, зваленая, нізкарослая, старая, шурпатая.
За полем пачынаўся гай. Барвова-агністыя алешыны ў перамешку з залацістымі бярозкамі (А.Якімовіч). Сям-там пракідаліся высокія, пышныя алешыны (Я.Колас). А вада бурліць унізе, гамоніць несучы вялізныя алешыны і сосны, вырваныя дзесьці з карэннем (М.Ваданосаў). На балоце між густых алешын пасуцца авечкі (І.Грамовіч). На гэты лужок, што схаваўся сярод задумлівых алешын, ён натрапіў зусім выпадкова (Я.Сіпакоў). А знізу гэты лес кашлаты Меў зелянюсенькія шаты Лазы, чаромхі ці крушыны, Алешын ліпкіх... (Я.Колас). Зусім на доле дарожку перабягаў невялікі ручай, які цурчэў з-пад маладой алешыны (П.Броўка). Разложыстая высокая алешына не раз бачыла, як алешына з другога берага кідала сваё насенне проста ёй пад ногі (Я.Колас). Глядзяцца ў чыстае вадзяное люстэрка... рослыя стройныя алешыны (Р.Мурашка). Высокія, роўныя вольхі раслі сем’ямі (І.Шамякін). А навокал... тоўстыя, як дрэвы, як лес, алешыны (Я.Сіпакоў). Праз многа год, успамінаючы выпадкамі тое далёкае лета... я заўсёды бачу... гэтую хвілю, калі нізка над цёмна-зялёнымі алешынамі ляцеў дзікі голуб (В.Адамчык). Пад абрывам, бліжэй да ракі, высяцца старыя, дзябёла ўпасвеныя алешыны (Я.Брыль). Над тым дрыготкім месцам, дзе ляжаў тады Мікіта Мінавіч, нейкім чынам вісела перакладзінай зваленая алешына (А.Кулакоўскі). Нізкарослыя вольхі з кожным крокам да іх выцягваліся, шырэлі (А.Савіцкі). Прыладзіўшыся на беражку ручаіны на гнуткіх каранях шурпатай старой вольхі, Наста мыла бінты (А.Савіцкі).
@АСІНА. 1. Пра ўзрост, колер (асіны), пра яе крону, ствол: векавая, высозная, гонкая, круглаверхая, мажная, маладая, пасівелая, разгалістая, серабрыстая, чырвоная амаль абляцелая, старая.
Пад асінай векавой сеў дудар (Я.Купала). Высозныя асіны адчувалі сябе поўнымі гаспадарамі, хаваючы пад сабой густыя непралазныя хмызнякі (М.Лынькоў). Трымцяць гонкія асінкі (С.Грахоўскі). А круглаверхія асіны Разносяць нейкія навіны (Я.Колас). У мажнай дрыготкай асіне Кроў і мая цячэ (Н.Шклярава). Паблізу, амаль да самага кювета, падышла маладая асіна, нявопытная модніца ў бурачковым уборы (Я.Брыль). Узнялі свае галіны, К небу ўскінулі чубы Пасівелыя асіны, стогадовыя дубы (М.Смагаровіч). Да горада вяло шасэ, абсаджанае старымі разгалістымі асінамі (І.Мележ). Пасярод баравіны спадзіна: цэлы статак серабрыстых асінак пасецца там (М.Стральцоў). Прыгадала мне чырвоная асіна здрадніцу з душой акамянелай (А.Бялевіч). Паабапал яе [сцежкі] стаялі амаль абляцелыя асіны (У.Караткевіч).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (асіны): гаманлівая, дрыготная, магутная, няўмоўчная, прывабная, стройная, трапюткая, трапяткая, шапатлівая, шумная, юная азяблая, голая, горкая (нар.-паэт.), вечна трывожная, вятрамі абсвістаная (аўт.), кволая, маркотная, нерэабілітаваная (аўт.), перадрогшая (аўт.), сіратлівая, сонная, стракатая, сумная, трывожная.
З гаманліваю асінай вецер шэпча на пакошы (М.Хведаровіч). Ігліца, якую сасна церушыла, І кожная ветка дрыготкай асіны — ўсё дыхала, пахла, хмяліла любоўю (А.Пысін). Шалясцелі няўмоўчныя трапяткія асіны (М.Лынькоў). Асіна, стройная, нібы абабітая цынкам, шумела ўжо зусім голымі галінамі (І.Мележ). У дальні свет шырокія дарогі, Асін трапюткіх нечаканы ўздых (У.Караткевіч). Задумліва шалясцела юная асінка сваімі зялёнымі лісцікамі (Я.Колас). Насустрач дню азяблыя асіны Працягваюць вільготныя лісты (П.Панчанка). І цяжка адразу паверыць... Што голыя мокнуць асіны, Што з клёнаў апалі лісты (С.Грахоўскі). Няхай вар’яцее Цемраная сіла, На далечы сцеле туман, — Фашысцкаму змею Тут будзе магіла — Пад горкай асінай курган (Я.Колас). Шапацелі вечна трывожныя асіны (А.Чарнышэвіч). Трапеча яна [асіна]... Кожным лісточкам дробным Б’ецца і ў спёку ў азнобе — Вятрамі абсвістаная, Нерэабілітаваная (А.Пысін). Ды шумяць каля дарогі Перадрогшыя асіны (М.Танк). І гнёздаў птушкі тут сабе не ўюць, Галеюць сіратлівыя асіны (Л.Забалоцкая). Дрэмлюць сонныя асіны Над бліскучаю ракой (А.Гурло). А стракатыя асіны, магутныя і разгалістыя, шапацелі на сонцы яркай чырванню, хоць ветру зусім не было, і здалёк здаваліся вялікімі палаючымі паходнямі (Я.Колас).
@БАРАВІК (баравікі). Белагаловы, беланогі, бурштынавы, жаўтлява-белы, жоўты, карычнева-чорны, карычнева-чырвоны, карычневы, рудагаловы, смуглявы, цёмна-карычневы, цёмны, чарнагаловы, чорны; вільготны, вялікі, халаднаваты; малады, маладзенькі; добры, крамяны, крохкі, моцны, мясісты, пахучы, пузаты, румяны, тугі, цвёрды, ядраны; горды, пяшчотны, сімпатычны, хітры.
Найбольш адорвае хлопчыка белагаловымі, схаванымі ў шчыльнай шорсткай траве баравікамі невялікая паляна (І.Навуменка). Пад дубамі, дзе ніхто не спадзяваўся, выраслі вялікія беланогія баравікі (І.Навуменка). За якую гадзіну мы з бацькам нарэзалі крамяных, бурштынавых, адзін у адзін баравікоў (І.Шамякін). Зашыўся ў мох, цікуючы за мною, Баярын бору — горды баравік (Я.Янішчыц). Пападаліся дзе-нідзе ля дарогі на ўгрэвах баравікі, жаўтлява-белыя пад нізам і нібы пакалупаныя нечым зверху (М.Стральцоў). Беларус любіць [лес]... Любіць паўночныя саснякі з імхом, што расшыты каралямі брусніц і чарніц, што лілавеюць верасам, у якім сядзяць сімпатычныя таўстуны — карычнева-чырвоныя і карычнева-чорныя баравікі (У.Караткевіч). Грэх на душы, калі ў імшастых травах, Апроч мяне, не знойдуцца нікому Крамяныя мае баравікі (Я.Янішчыц). Зімой яна [шапка] была ў самы раз, а летам... зручна было набіраць у яе суніцы ці крохкія і пахучыя баравікі (М.Лынькоў). На імшысты пагорбак поруч са сцежкаю залез малады баравічок (У.Арлоў). Пад апалым лісцем яму [Петраку] удаецца знайсці некалькі добрых маладзенькіх баравічкоў (І.Навуменка). Пятрок сыходзіць са шляху і вачам не верыць: на травяным доле, проста на дзёрне, сядзяць вялікія і моцныя, як капыты, баравікі (І.Навуменка). Пад разложыстымі елкамі выглядалі з пушыстага моху цёмныя мясістыя баравікі (З.Бандарына). Паклон табе, рудагаловы Крамяны друг — баравічок! (К.Кірэенка). Абышоў я і сасоннічак, і бярозку, і рудыя бароды рэдкага верасу... Неаднойчы браў тут тугія, смуглявыя, аж чорныя баравікі (М.Стральцоў). Крамяныя, румяныя Стаяць баравікі (П.Панчанка). На невялікім лапіку сярод лесу, як сорак, як, відаць, сто год назад, прабіваюцца пяшчотныя баравічкі (І.Навуменка). Трэба было бачыць, з якім задавальненнем нёс Якуб Колас з лесу поўненькі, з каптуром, кошык чарнагаловенькіх баравікоў (П.Броўка). Баравік... вылез між каляін. Цвёрды, спадыспаду нібы абсыпаны мукою, крамяны, як сыр (У.Караткевіч). Непадалёк пад сасонкай тырчэлі з моху яшчэ два [баравікі], крыху меншыя, ядраныя, з цёмна-карычневымі галоўкамі, халаднаватыя і вільготныя (А.Варановіч). Тут трэба быць пільным: у ім [верасе] заўсёды хаваюцца хітрыя баравікі (І.Капыловіч).
@БЕЛАРУСЬ. Велічная, гордая, дарагая, мілая, родная, пяшчотная; белая, сінявокая, сіняя; баявая, добрая, маладая, мужная, прасторная, працавітая, прыгожая, святая, узгоркавая, урачыстая, юная; баравая, завадская (аўт.), зубрыная (аўт.); сённяшняя, старажытная, шчаслівая.
Пранікніцеся любоўю да маёй роднай Беларусі, людзі. Велічная і гордая, яна таго вартая (У.Караткевіч). Мы раз’едземся дарогамі Беларусі дарагой, Каб настаўнікамі строгімі Стаць на шлях працоўны свой (Н.Гілевіч). Малюнкі мілай, роднай Беларусі! Антон і Соня адносяць далей свае чамаданы. (А.Пальчэўскі). Я ўпершыню так далёка ад родных мясцін. І ты мне прабачыш, аміка, калі я раптам заплачу... Гэта — ад радасці, што ёсць на свеце мая пяшчотная, працавітая, мужная Беларусь! (Я.Брыль). Белая ад поўні Беларусь, сіняя ад знічак Беларусь верыла стагоддзямі баёў у шчасце неадкрытае сваё (С.Панізнік). Неба чыстае і глыбокае, І бярозавы ціхі гай... Беларусь мая, сінявокая, Беларусь мая, родны край (У.Карызна). Гордай, баявой і працавітаю, Ганарымся мы табою [Беларуссю] усе (П.Панчанка). Ты [Беларусь] песні мае разбудзіла, Чую я на сабе цеплыню тваёй матчынай ласкі, Мая родная, добрая, сон мой з дзіцячае казкі (К.Буйло). Мне здаецца, з першым промнем сонечным Я цябе [Беларусь] пазнаў і палюбіў Гэткай маладой, прыгожай, сённяшняй У разліве неабдымных ніў (П.Панчанка). Тваіх пажарышчаў і дыму Хоць рэшту горычы ўбяру, Мая жалобная радзіма, Мая святая Беларусь! (В.Вярба). Ты [Беларусь] уздымаешся... урачыстпая,... Мужная душой і сэрцам чыстая (П.Панчанка). Ты [Беларусь] стаіш пад сонцам юнай і шчаслівай (К.Буйло). Пазнаю цябе [Беларусь] юнаю і старажытнаю, У сузор’ях агнёў і ў паводках бяроз (Г.Бураўкін). Гэта Нёман разліўся бязмежна на грудзях Беларусі прасторнай (П.Трус). Вось на трактары бацька: Сціскаючы, руль, Пабуцвелыя межы зрывае, Вось са стрэльбай ідзе — Каб жыла Беларусь, Наша ўзгоркавая, баравая (Н.Гілевіч). Ты стаіш Беларусь, завадская, зубрыная... Я — пясчынка твая, Я — крывінка твая (Г.Бураўкін).
* Маці-Беларусь.
Самым святым пачуццём Максіма была любоў да Радзімы, да маці-Беларусі (Г.Бураўкін).
@БЕЛЬ (белізна). Адгладжаная, блішчастая, густая, дзіўная, зіхатлівая, зіхоткая (разм.), іскрыстая, лебядзіная, мройная, некранутая, нечаканая, нечапаная, свежая, снежная, хрупастка-чыстая (аўт.), чыстая, яркая, ясная асляпляльная, дакучлівая, калючая, сляпучая (разм.).
Адгладжаная бель з канца ў канец, Уробленая водамі прастора (Е.Лось). Каламажка з альхоўнікам, здавалася, не стаіць на месцы, а коціцца па дзіўнай і нечаканай, але густой і блішчастай белі (А.Савіцкі). На зіхатлівай белі агарода сцежка была ўжо добра прыкметная (Я.Брыль). Зіхоткая бель бяросты быццам вылузвалася з зямлі і паўзла ўгору (А.Савіцкі). І аднойчы, на самым золку, раптам пасвятлее ўсё, азорыцца іскрыстай чыстай беллю (Л.Дайнека). Першы выезд у лес на санях. Хораша ўсё гэта выглядае, калі на шэрую зямлю, на лёд ракі... пасцелецца вялізнае палотнішча іскрыстай снежнай белі! (Я.Брыль). Залягла, як пасцель, Лебядзіная бель На загон, на курган. І кажан, і груган Занямеў не на смех: Гэта снег, толькі снег (Я.Купала). Між гэтай некранутай белі вада пасярэдзіне здавалася густой і чорнай, як дзёгаць (І.Мележ). Яму [Алегу] падабалася першым пракладаць след па гэтай нечапанай белізне (Я.Сіпакоў). Захар глядзеў... на густое ззянне над цёмным лесам буйных і блізкіх зорак, якія... скатваліся ў мройную бель (А.Савіцкі). Ажно вочы слязіліся ад свежай белі (Т.Хадкевіч). Бяда ўжо будзе лыжніку. Яму так схочацца хутчэй туды, дзе беллю Хрупастка-чыстаю азначана лагчына (М.Стральцоў). Вочы міжволі заплюшчваліся ад яркай белізны снегу (Я.Бяганская). Асляпляльная, калючая белізна снегу адбірала вочы (ЛіМ). А навакол толькі снег бязмежны з яго сляпучай белізной (У.Караткевіч).
@БЕРАГ (берагі). 1. Пра знешні выгляд, колер, покрыў і інш.; пра аддаленасць берага: абрывісты, высокі, далавы, крохкі, круты (нар. -паэт.), нізкі, пакаты, пахілены, пойменны, пясчаны, роўны, спадзісты, стромісты, стромкі, стромы, сухі, цвёрды, шырокі багністы, балоцісты, бурны, вільготны, вытаптаны, гарбаты, заінелы, зыбкі, мёрзлы; аранжавы, белы, жоўты, залаты, зялёны цёмны; мурожны, травяністы голы, нагі, пустынны, пустэльны; блізкі, далёкі, дальні.
Прыдняпроўе ўражвае абрывістымі берагамі рэк, раздоллем лугоў і ніў (В.Ждановіч). [Алесь] захапляўся высокім абрывістым берагам (П.Броўка). Ёсць у мяне глыбінная туга Па далавых і ціхіх берагах (Я.Янішчыц). Крохкі бераг, на якім расла яна [алешына], не стрымаў цяжару, падаўся (Р.Мурашка). Падхапілі, узялі гусляра-старыка, Гуслі разам яго самагуды. Па-над бераг круты, дзе шумела рака, Павялі, паняслі на загубу (Я.Купала). Уся ў нізкіх берагах... Прыпяць выцякае з пінскіх трысняговых балот (В.Ждановіч). Берагам пакатым ходзіць Ева — Заатэхнік нашага сяла (Я.Янішчыц). На пахілены бераг прысядзь, Што падмыла вадою быстра (Я.Янішчыц). [Аляксей] не помніў, колькі часу ляжаў тут, на сухім пясчаным беразе (І.Шамякін). З роўных, як панацягватыя струны, берагоў глядзяцца ў чыстае вадзяное люстэрка ракіты (Р.Мурашка). Берагі Прыпяці нізкія, спадзістыя (Б.Сачанка). На стромкі бераг узышоў Купала, І песня за вянкамі паплыла (С.Грахоўскі). Левы бераг Прыпяці стромы (Б.Сачанка). Гэй, сябры, гэй, ручаёчкі! Дружна разам пабягом. Гайда, гайда ў свет, браточкі, К тым шырокім берагом! (Я.Колас). На берагах рэчкі — багністых і зыбкіх — слалі адно ля другога бярвенні, на вадзе збівалі мост (І.Мележ). Берагі рэчкі травяністыя, балоцістыя, улетку яны так зарастаюць травой, што і зблізку не відаць вады (І.Шамякін). Я з літвінкай стрэўся маладой, з рыбачкай, што мяне зачаравала Вачэй блакітам, голасам сваім. Хаця б яе няшчасце не спаткала На гэтым бурным беразе марскім (М.Танк). Свячэнне крыл, і лугу, і вады, Сляды на беразе вільготным (А.Пысін). Ад ветру ён [жолуд] увосень трапятаў Паміж лістоў пакручаных і шэрых, Хапаўся за галінкі і ... упаў На заінелы, вытаптаны бераг (С.Грахоўскі). З-за павароту выступілі жоўтыя пясчаныя гурбы перад Прыпяццю і наводдаль круты гарбаты мазырскі бераг... (І.Мележ). Павольна бераг мёрзлы асядае (А.Пысін). Над абрывам, на высокім, пагорбленым беразе — сосны (Я.Брыль). Маёй душы тут не зняверыць Ні бору шум, ні рэчак звон І ні ў рамонках белы бераг (А.Бачыла). Быў свет адпушчаны, як мера, Незразумелая табой, Як залаты ў палёце бераг На стылы восеньскі прыбой (В.Вярба). Спадзе вада, пакажуцца зялёныя берагі на старарэчышчы (М.Ваданосаў). Узняўся цёмны бераг, Як уцёс над плынямі пратокі (А.Звонак). Я піў рачную плынь кіпучую, Шум хваляў дальніх берагоў (М.Танк). Падыходзіць падарожны. І на бераг на мурожны Прагна воду дастае (Я.Колас). На Украіне берагі Дняпра нагія (У.Караткевіч). Вось і бераг, пакаты, пустэльны (М.Ваданосаў). Можа, недзе жыў твой бацька, Саша, і няпраўда, што забіты паў ля пустынных берагоў Сіваша... (М.Танк). І сэрца, можа быць, спачыне ля блізкіх родных берагоў (А.Бачыла).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (берага): доўгачаканы, духмяны, жаданы, задумлівы, запаветны, звонкі, зыходны, казачны, малады, маляўнічы, надзейны, родны, светлы, сонечны, спакойны, сцішаны, цёплы, ціхі, шаўкавісты, ясны глухі, дзікі, журботны, засмяглы (аўт.), змрочны, маўклівы, нямы, салёны, сонны, тлумны, чужаземны, чужы, шумлівы.
За прамяністымі маякамі маленства схаваўся ў сініх незабудках духмяны стромісты бераг (К.Кірэенка). Усё далей ад хлопцаў цвёрды, надзейны і такі жаданы бераг (Я.Курто). Я навек удзячны ёй [дзяўчыне] за летуценныя вандроўныя дні, за казачны бераг, за пачуццё трывожнай недаступнасці шчасця (К.Кірэенка). А мы на бераг малады плылі, Ад радасці святлелі і смялелі (А.Пысін). Даруй жа мне, Свіслач, даруйце, маляўнічыя берагі вадасховішча ля Вяззя, даруйце, што не магу тут спыніцца (К.Кірэенка). Сэрцам я заўжды на родным беразе — З яго лугамі, нівамі, лясамі (Н.Гілевіч). Бераг Свіслачы заходні, Жэня, — бераг твой зыходны, бераг светлы, цёплы, родны, бераг стрэч, надзей, любві (В.Жуковіч). Так я чакаю і веру, Моўчкі жыву між людзей. Б’ецца аб сонечны бераг Ветразь маіх надзей (В.Вярба). Голас яго [Багдана] шырока разлягаўся над вадой і сцішанымі берагамі (А.Савіцкі). І цёмна-зялёныя хвалі... узмывалі, каціліся ў моры, адна за адной набягалі на дзікі, абрывісты бераг (М.Багдановіч). На беразе засмяглым бестурботна Аб нечым ціха шэпчуць кавылі (Р.Барадулін). А вецер, мой друг, што з’явіўся з радзімы, З лагодай і ласкай ляціць па-над морам І радасны ўздых мой нясе, як вітанне, Да змрочных глухіх берагоў Скандынавіі (К.Кірэенка). Над вадою граюць пераправы, уздрыгваюць нямыя берагі (А.Пысін). І зноў ступлю на бераг той салёны, Твае сляды на дзюнах даганю (А.Пысін). Узмах вясны — І сонны бераг Адразу пачынае жыць (П.Глебка). Глядзіць у затуманеныя воды З амерыканскіх тлумных берагоў Адбітак пальцаў статуя Свабоды, Аглухлая ад звону ланцугоў (П.Макаль). А больш за ўсё я узненавідзеў Стальныя звенні якароў, Што прыкавалі нас на тыдзень Да чужаземных берагоў (М.Танк). Берагі, чужы і родны, ты злучыла ў лёс гаротны (В.Жуковіч). А чаму не паслаць было чаіц Да шумлівых тваіх берагоў (М.Стральцоў).
@БЛАКІТ. Светла-сіні колер; чыстае яснае неба. Бясхмарны, крыштальны, празрысты, светлы, халодна-чысты, чысты, шкляны, яркі, ясны; бяздонны, веснавы, вясёлы, глыбокі, гучны, дзівосны, дзіўны, неўміручы, першы, распалены, расплаўлены, сонечны, спакойны, трапяткі.
Далонямі сабраў лясную засень І белізну, што кінуў снегапад, Блакіт нябес бясхмарны і бяздонны (М.Танк). Усё, што бачыў ён [Слышэня] над сабою — і светлыя аблачынкі, і глыбокі, крыштальны блакіт неба, і ўгрэтыя сонцам кучы пяску... і вясёлы струменьчык вады, — усё гэта стала яшчэ больш прыгожае (М.Лынькоў). І гэты клопат, і яснасць дня, што ўставаў з празрыстым блакітам неба, з птушынымі спевамі, прытушвалі яго [Валодзеву] скруху (І.Мележ). Вада гусцее, набываючы шызы бляск і часам яшчэ востра адсвечваючы халодна-чыстым блакітам (М.Стральцоў). [Андрэй Міхайлавіч] глядзеў на белае кучаравае воблака, што павольна плыло ў чыстым блакіце (Э.Самуйлёнак). Гул вакзалаў у шкляным блакіце, Бесканечнасць рэек пазнаю (А.Пысін). Яркім блакітам праменілася далячынь (Т.Хадкевіч). Вось гэты дом — калі ўзняў ён дах Насустрач яснаму блакіту неба? (Н.Гілевіч). Я ў мыслях Узношуся вышай Чымгана, Туды, дзе звісае бяздонны блакіт (Я.Колас). Заходняя старана неба зіхацела першым веснавым блакітам (К.Чорны). Іван... расплюшчвае заспаныя вочы і першае, што бачыць перад сабой, — гэта яркі глыбокі блакіт пагоднага ранку (В.Быкаў). Над золатам дубоў, асін і бяроз сягае гучны блакіт неба (В.Жуковіч). І ў гэтым светлым дзівосным блакіце плылі адзінокія белыя аблачынкі (В.Быкаў). Далёка разлягаецца неўміручы блакіт нябёс (Я.Скрыган). Як шаблямі, на часткі Ля горнае ракі Сякуць крыламі ластаўкі Распалены блакіт (П.Панчанка). Зноў чэрвень вуліцы Масквы Заліў расплаўленым блакітам (М.Танк). У гэтым сонечным трапяткім блакіце звінела песня ляснога жаваранка (А.Савіцкі). Высока ўгары... сінеча пераходзіць у спакойны блакіт неба (Я.Сіпакоў).
@БЛЯСК (блеск). Яркае асляпляльнае святло, яго адлюстраванне: агністы, брыльянцісты, вясёлы, гарачы, дзівосны, дзіўны, залаты, зіхатлівы, зорны, зялёны, іскрамётны, іскрыста-белы, іскрысты, любы, непагасны, нестрыманы, пераліўны, праменны, прамяністы, распалены, свавольны, серабрысты, сліпучы (разм.), срэбраны, трапяткі, чысты, яркі, яскравы, ясны бледны, вадзяны, востры, вялы, зманлівы, кволы, нудны, панура-злосны (аўт.), раўнадушны, халодны, цьмяны.
Неба ж грозна пыша, ззяе, Бляск агністы разлівае, Паліць мрочную смугу (Я.Колас). Ходзіць дзед белабароды Полем, лесам, пералескам, Засцілае рэчкі лёдам, Брыльянцістым снежным блескам (Я.Колас). Быстрыя вочы знайшлі-такі ў вясёлым бляску залатой вады патрэбнае (Я.Брыль). Тым часам сонца выйшла ўгору... На землю шчодраю рукою Лье бляск гарачы і яскравы (Я.Колас). Яна [зорка] бесперастанку мігацела дзівосным бляскам (Я.Колас). Поле страціла залаты дзіўны бляск (З.Бядуля). Усё наваколле заліта пераліўным, зіхатлівым бляскам (І.Навуменка). У хмары месяц зайшоў, І бляск зорны патух (Я.Колас). Зялёным бляскам слепіць ціна (У.Паўлаў). [Вадзяныя струмені] то бурнымі хвалямі падалі на зямлю, то рассыпаліся пылам, ззяючы вясёлкавымі пералівамі ў іскрамётным бляску маланак (Т.Хадкевіч). Глянула [Алена] на неба — і аслепла ад іскрыста-белага распаленага бляску: сонца толькі-толькі бралася на захад (І.Мележ). Яна [песня] злівалася з тым, чым мы цяпер жылі, як зліваецца калыханка з гудзеннем малога ці з любым бляскам яго бяссонных вачэй (Я.Брыль). Люблю агонь, што нельга патушыць, Што свеціць іншым — непагасным бляскам (К.Буйло). Сказалі калісьці дзяды мне, хлапчыне, Што ходзяць начамі агні на балоце, Сказалі, што з нетраў, З глыбокіх аконцаў Увысь уздымаецца Бляск нестрыманы (П.Броўка). Над хваінкаю толькі-толькі ўзышло сонца. Ад яго промняў пераліўным бляскам ззяла раса (В.Жуковіч). Хмаркі ў небе аніводнай, Толькі бляск праменны (Н.Гілевіч). Маладосці дні адшалясцелі, Пацямнеў свавольны бляск вачэй (А.Звонак). Серабрысты, трапяткі бляск рыбы цешыў, як невядома што (І.Мележ). Угары... сліпучым бляскам ззяла сонца (А.Кудравец). Ноч абсыпала срэбраным бляскам Галіны стромкае сасны (А.Звонак). А на дварэ бурліць вясна, і капяжы, каля акна На сонцы ззяюць бляскам чыстым (К.Буйло). У яркім бляску спачывае На ракіце ліст (Я.Колас). Дзянніца зоймецца шчасліва, у ясным бляску і ў красе (Я.Колас). Хіба бляск убачыш бледны, Як ліхтар мігае (Я.Колас). Вочы [старога] свяціліся кволым, як бы нейкім вадзяным бляскам (Я.Скрыган). У высокім студзеньскім небе з вострым бляскам густа высыпаюць зоркі (В.Быкаў). Затое не чар пазалота, Не зманлівы бляск медаля — Работа, работа, работа Навек застанецца пасля (Г.Бураўкін). Свеціць лямпа нудным бляскам, А вакол — ціхутка! (Я.Колас). Яна [Наста] прыкмеціла, як увачавідкі чэзне ў яго [Шаплыкавых] вачах прыветнасць, набірае глыбіню панура-злосны бляск (А.Савіцкі). Праз шыбы бачны кавалачак сіняга неба ў халодным раўнадушным бляску шматлікіх зорак (І.Мележ). У акне неспакойна мільгаў цьмяны бляск газнічкі (М.Лынькоў).
* Бляск-дрыгаценне, бляск-ззянне, бляск-чырвань, бляск-чырвонцы.
На зямлю сырую Ціха ночка пала, Бляскам-дрыгаценнем Зорка замігала (Я.Колас). Праменні, стрэлы залатыя, Макушы лесу прабіваюць І бляскам-ззяннем высцілаюць нябёсаў багны патайныя (Я.Колас). Злавесны бляск-чырвань, як кроў, Варваўся ў пакой (Я.Колас). Сноп праменняў, пышна ўзняты, Сее бляск-чырвонцы — Гэта неба сцеле шаты На дарогу сонцу (Я.Колас).
@БОЙ (бойка). Бітва, змаганне, барацьба: агнявы, адчайны, апошні, бязлітасны, бясконцы, вечны, вялікі, гарачы, гераічны, грозны, далёкі, доўгі, душны, жорсткі, жудасны, заўзяты, зацяты, заядлы (разм.), злашчасны, злосны, кровапралітны, крывавы, люты, маланкавы, моцны, напружаны, неміласэрны, няроўны, няшчадны, пераможны, перуновы, праўдзівы, працяглы, рашучы, святы, свяшчэнны, славуты, смяротны, справядлівы, суровы, упарты, цяжкі, ярасны (разм.), яры.
Славу нашай рэспублікі, Што здабыта ў баях агнявых, Берагуць, як святыню (П.Панчанка). Хай жа славяцца мужных двое! Павядуць яны за сабой Сотні тысяч новых герояў На апошні смяротны бой (П.Панчанка). Далёкі, бясконцы успамінаецца бой, Магілы пры кожнай дарозе (П.Панчанка). Больш дзесяці дзён ідуць бязлітасныя баі (М.Гамолка). Як мне здужаць ураган і вецер, Вечны мой, зацяты, страшны бой? Як мне, моцнаму, пражыць на свеце Без цябе, такой слабой? (У.Караткевіч). Увесь гэты дзень на подступах да пушчы кіпеў гарачы, няроўны бой (Я.Брыль). Дваццацігадовы юнак з першых дзён вайны трапляе ў пекла самых гарачых і грозных баёў (В.Вітка). Над рыжым лугам, над ракою Полісь Тры дні хрыпіць цяжкі і душны бой (П.Панчанка). Апошні бой... адбыўся ноччу, у лагчыне паміж вёскамі Тударава і Стрэльнікі. Жорсткі, няроўны бой (Я.Брыль). Яна [маці] падумала: “Як добра, што ўсё тут такое, якім і было, мабыць, пасля таго жудаснага і крывавага бою” (Б.Сачанка). Кровапралітны бой як пачаўся, дык і не сціхаў чацвёра сутак: немцы кідалі ў наступленне ўсё новыя танкі, новых салдат (І.Мележ). Беларусь мая, сонца! Ці ўдасца хоць дзецям Шчаслівага дня дачакаці Пасля мужнасці гэткай, Пасля столькіх крывавых баёў? (У.Караткевіч). Між нашымі танкістамі і ворагам завязаліся зацятыя баі (І.Мележ). Мы выйшлі на двор і ўбачылі заўзятую бойку двух шпакоў у паветры (А.Пальчэўскі). Быў люты бой. Кроў, разбурэнне (Я.Колас). Бой быў маланкавы, працягваўся меней хвіліны (У.Шыцік). І прырода наша разам з намі Грознымі адзначана баямі (П.Панчанка). Пасля доўгіх дарог і перуновых боек Захочацца салдату памаўчаць (П.Панчанка). Праўдзівы бой вядзе сумленне, Ваюе сэрца не без страт (А.Пысін). Панарама славутых баёў! Я не раз аглядаў іх (М.Танк). За жыццё сваёй краіны Мы ідзём на бой святы (П.Прыходзька). Бурліць на подступах к сталіцы Смяротны бой, крывавы вір (Я.Колас). Васіль... як звер, наскочыў на яго [лесніка]... і між імі пачалася смяртэльная бойка (Я.Колас). [Айчына] праз гора, праз пажары і пакуты Вяла ў суровы, справядлівы бой (С.Грахоўскі). Ён [Шутаў] апярэдзіў нямецкае наступленне, узяў ініцыятыву ў свае рукі і ў жорсткім, упартым баі прымусіў немцаў адысці (І.Мележ). Праз гора і страты ў няшчадных неміласэрных баях прыйшла наша Радзіма да светлай Перамогі (ЛіМ). Ёсць радасць і ў ярасным баі (Х.Жычка). У гневе ярай бойкі я перамог (У.Караткевіч).
@БОЛЬ. 1. Пра сілу, інтэнсіўнасць, працягласць (болю): адвечны, бязмежны, бязмерны, вечны, даўні, дзікі (разм.), жорсткі, зацяжны, лёгкі, люты, моцны, неадступны, невымерны, невымоўны (разм.), невыносны, невыцерпны (разм.), незгасальны, неймаверны, непераносны, нестрыманы, несціханы, неўтаймаваны, нечалавечы, нясцерпны, пакутлівы, пякельны, стогалосы (аўт.), страшны, тысячагодні, шалёны.
Усё... адгукалася ў сэрцы даўнім-даўнім, мо нават нейкім адвечным болем, што жыве ў нас ад самага нараджэння (Я.Радкевіч). Арлоў з выразам бязмежнага болю на твары, паглядзеў праз акно (А.Карпюк). Даруй, Хірасіма, за боль твой бязмерны (А.Вярцінскі). Ты знаеш добра — з вечным болем Я нёс і славу... (К.Кірэенка). Яна [Анюта] ускрыкнула: у плечавых суставах паласнула дзікім болем (П.Місько). Зацяты боль, як дождж абложны, Неўтаймаваны, зацяжны (А.Лойка). Люты боль працяў усё цела, і ён [Слышэня] страціў адчуванне рэальнага (М.Лынькоў). І гэты неадступны боль... не даваў яму [Васіліку] спакою, не пакідаў нідзе, нават тут, у глухім лесе (А.Жук). Сэрца заходзіцца ад невымернага болю... (М.Танк). Невымоўны боль працінае плечы, тулава (“Беларусь”). Праводзіны выклікаюць смутак... і часам кладуцца невыносным болем на ўсё жыццё (Я.Васілёнак). Глядзіць ён на агонь той несвядома Да болю невыцерпнага ў вачах (А.Лойка). Пралілася песня цераз край, Чуў яе наш беларускі гай, І уторыць ціха песні той, Болем нестрыманым налітой (К.Буйло). Змардаваны на допыце... і пакутуючы ад несціханага болю, Шурка туліўся да вільготнай і халоднай сцяны (У.Мехаў). Спявайце, юныя паэты, Спяліце ў бурах пачуцця Неўтаймаваны боль планеты... (Н.Гілевіч). І ў сэрцы, не закутым у браню, Я адчуваю боль нечалавечы (А.Пысін). А тут яшчэ камень. Пазногці непрыемна скрабанулі па ім і, відаць, задраліся. Нясцерпны боль... (Б.Сачанка). Зайшлося сэрца несціханым болем, І раны разбалеліся ізноў, Што мацяркі ніколі ўжо, ніколі Сваіх не дачакаюцца сыноў (С.Грахоўскі). Зняможанасць, пакутлівы боль у галаве і ва ўсім целе затрымалі яе [Зіну] у дарозе (А.Кулакоўскі). Грудзі яго [Пшанічнага] маланкай пранізаў пякельны боль (В.Быкаў). На гэтай паляне стаяла калісьці вёска Хатынь... Стогалосы боль... ніяк не могуць супакоіць ні воля, ні сонца, ні час (Я.Брыль). Смыліць душа тысячагоднім болем, Не зарастае продкаў шлях быллём... (Л.Забалоцкая).
2. Пра характар (болю): востры, гарачы, дакучлівы, затоены, зацяты, злавесны, калючы, колкі, круты, крывавы, надаедлівы, надрыўны, негаючы, незразумелы, нявыказаны, нявыпакутаваны, пакутны, прыгаслы, пусты, пякучы, развярэджаны, скрыпучы, стары, сухі, ташнатворны, тупы, халодны, цвярозы, цягучы, шчымлівы, шырокі.
І гэта яго [сонца] ціхая ласка вострым болем тугі працяла людскія сэрцы (В.Быкаў). З вінтоўкаю кінуўся Палазок на афіцэра, але ў гэты момант адчуў гарачы боль у левым плячы (Я.Колас). Затоеным болем трывожаць асколкі І шрамы ваеннай пары (А.Пысін). Роўны рып палазоў, словы песні закалыхвалі, супакойвалі, праганялі калючы боль у плячы, у руцэ (М.Лынькоў). Захар узняўся... Рыпенне старых завесаў супала з колкім болем у сэрцы (А.Савіцкі). Так жа раптоўна болем крутым Прарасло падраненае ў лёце даверу крыло (Н.Загорская). А хлопец гаварыў, і голас яго зрываўся на дзіцячы ўскрык, у якім чулася нечалавечая крыўда, крывавы боль растаптаных мар, спадзяванняў (М.Лынькоў). Рука ў лубках гудзе надаедлівым болем (Я.Брыль). Сціскаецца болем надрыўным душа (П.Глебка). Граў Сымон ужо нямала, А чаго ж яго рука Так прыўдала задрыжала Пад узлётамі смыка? О, каб мог агнём пякучым Ён ім душы апаліць, Болем вострым, негаючым Думкі іх усе авіць (Я.Колас). Адам гладзіў жонку па валасах з нейкім новым пачуццём замілаванасці, у якім ужо таксама было зараз многа незразумелага, нявыказанага і нявыпакутаванага болю (Я.Сіпакоў). ... У Алесінай душы, вялікім задушлівым клубком пераварочваўся развярэджаны даўні боль (В.Адамчык). За час свайго замужжа Ганна прывыкла таіцца, хаваць у душы і пакутны боль, і тугу, і надзеі (І.Мележ). У душы абудзіўся стары... зусім прыгаслы, затоены боль (А.Савіцкі). Перамагаючы пякучы боль у назе, камісар поўз, прыціскаючыся да бакавой перакладзіны маста (М.Лынькоў). Ды што з тых, хай нават мужчынскіх слёз! Адзін толькі боль, сухі, пякучы, цвярозы... (А.Вярцінскі). Абозы бежанцаў сонца схавала З дарожным скрыпучым болем (М.Танк). Ён [Макс] раптам адчуў тупы, ташнатворны боль у жываце (М.Гамолка). Ад нейкага халоднага тупога болю сэрца Сяргеева сціскалася кожны дзень (В.Адамчык). ... У згаладалых людзей пачыналі балець нейкім цягучым пустым болем жываты (В.Адамчык). Ціхім, шырокім болем поўнілася сэрца маці (“Маладосць”). У спапялелую ад гора душу байца дыхнула замілаванай шчаслівай мінуўшчынай яго дзяцінства, шчымлівым болем па ўсім тым, што перажыта... (В.Быкаў). Ты — маё шчасце і пакута, Радасць і шчымлівы даўні боль, Горкі водар недаспелай руты, Майскі мёд і на парэзах соль (С.Грахоўскі).
3. Пра пачуцці, хваляванні, выкліканыя болем: баладны (аўт.), гаючы, крылаты (аўт.), мужна стрыманы (аўт.), нечакана салодкі, пакутна-радасны (аўт.), прыемны, салодкі, светлы, свяшчэнны (аўт.), спелы (аўт.), цёплы, ціхі, шчаслівы (аўт.) адчайны, безвыходны, глухі, глыбокі, гнеўны, горкі (нар.-паэт.), жахлівы, з’едлівы, злы, маўклівы, незагойны, неспажыты (разм.), нудны, нязбытны, няўцешны, пануры, прыкры, таемны, тужлівы, цяжкі.
І лес, і поле, і рака — Яны сааўтары паэта Ў стварэнні слова і радка. І, пэўна, ужо ад іх пачуў бы, Хто светла ўзвеяў земляку Баладны боль і смутак чуйны, Што ў тым жа слове і радку (А.Пысін). Бывае боль гаючы, Як траў карані (У.Някляеў). О, стань крылатым — боль зямных нядоль (А.Марціновіч). Мужна стрыманы боль, некрыклівую сілу, глыбокую думку апошніх вершаў Уладзіслава Бранеўскага мне добра адчуваць, успамінаючы сустрэчы з гэтым чалавекам (Я.Брыль). Ён [Глечык] заўсміхаўся і тужліва, з незразумелым, нечакана салодкім болем у душы доўга глядзеў у неба (В.Быкаў). У тое лета Хадоська як бы нанова пачула спеў жаваранка: цёплым, салодкім болем адгукалася ў ёй даўняя, такая звычайная калісьці песня (І.Мележ). Жыві, бяроза! ... Светлым болем, шчымлівай радасцю звіні... На гэтым свеце нас з табою Адны трымаюць карані (С.Законнікаў). Свяшчэнны боль па тых, каго не будзе болей з намі, не сціхне доўга... (ЛіМ). А спярша — Патрэбен плач, каб болем спелым Магла напоўніцца душа (Н.Гілевіч). Ранейшым пакутна-радасным болем заходзіцца сэрца (В.Быкаў). І радасцю і ціхім болем сэрца сынава шчыміць (В.Жуковіч). З гэтым шчаслівым болем за ўсіх і за ўсё горка і радасна адчуваць сябе літаратарам (Я.Брыль). Хрысця адазвалася не адразу, цярпліва, з адчайным болем памарудзіла (В.Адамчык). Чаму наогул у жыцці агіднае так часта змешана з высокім, часта ганебна — да безвыходнага болю? (Я.Брыль). Грудзі сціснуў глухі боль (І.Мележ). Глыбокі боль працяў грудзі, перахапіла дыханне (І.Пташнікаў). Не павярнуў ніхто і не паверне мой гнеўны боль — навечна ён жывы (К.Кірэенка). З горкім болем успамінала яна [Наталя] пражытае, даўняе (Я.Скрыган). [Захар] спасціг астуджаным розумам і новы боль, яшчэ больш жахлівы, чым той, які яму даводзілася перажываць (А.Савіцкі). Боль толькі, з’едлівы, прыкры, у спіне ўзмацніўся (Б.Мікуліч). Напаўнялася цяжкім злым болем галава (П.Місько). У цяжкім, маўклівым болю Вочы ў слёзах у малой (П.Броўка). Яна [памяць сэрца] вяртаецца часта незагойным болем... (М.Арочка). Думкі пра інстытут... прыносілі не радасць, а нудны боль у душы (А.Чарнышэвіч). Легла на сэрца гора нядольнае, Легла і мучыць, гняце, Ў думках замёрла жальба нявольная, Боль неспажыты цвіце (Я.Купала). Маці і брат, дзве найбліжэйшыя ў яго жыцці істоты, дзве прычыны яго пякучай тугі і няўцешнага болю няведання, сталі перад вачыма такімі, якімі Алесь іх бачыў апошні раз (Я.Брыль). Данута выразна паўстала перад вачамі, выклікала тужлівы боль (А.Карпюк).
* Смерць-боль.
[Глечыку] думалася, што вось-вось ад тых варожых машын загрукаціць чарга і смерць-боль праніжа яго цела (В.Быкаў).
@БОР. Стары хваёвы лес.
1. Пра вышыню, гушчыню, колер, плошчу (бору): белы, бронзавы, высозны, гонкі; глухі, глыбокі, густы, дрымучы; залатаногі (аўт.), залаты, залаціста-ружовы (паэт.), зеленакрылы (аўт.), зеленачубы (аўт.), зялёны, кучаравы, меднастволы, медны, неабсяжны, светлы, сіні, смалісты, стромкі, стрункі (разм.), цёмнагрывы (паэт.), цёмна-русы (паэт.), цярністы, чарнагрывы (паэт.) кашлаты, цёмны, чорны.
Сосны захутаны ў белыя шалікі, Белая мітусь у белым бары (Н.Гілевіч). Там, дзе дарогі беглі ўдалеч, У засень бронзавых бароў, Сыны шчэ многія чакалі Сваіх бацькоў з другіх краёў (П.Прыходзька). Высозны меднастволы, бор, з засені якога выбівалася рачулка, як быццам адчуваў і разумеў настрой маёй душы (К.Кірэенка). Сумёты раскінуўшы ў гонкім бары, Вязе лесавозы бульдозер (А.Александровіч). За Глускам у глухіх барах Яшчэ маё блукае рэха. І дзень суніцамі прапах, Даспелі першыя арэхі (С.Грахоўскі). Пакаціліся самі Цымбалы з высокай гары, Загулі галасамі І зніклі ў глыбокім бары (А.Куляшоў). Гэй ты, лес, хваёвы бор, Бор густы, высокі! (Я.Колас). Ася была ўжо далёка-далёка. Яна сядзела з татам на кані і ехала ў дрымучы, цёмны, бор (Я.Брыль). Залатаногі бор лье гул і водар смолкі, Глядзяць на белы свет скрозь мох баравікі (А.Звонак). Залатога бору грэбень Пахне шышкамі, смалой (М.Танк). Перад намі паўстаў прыгожы, велічны залаціста-ружовы старадаўні бор (В.Адамчык). А твая парадзела чупрына, Бор беларускі зеленакрылы (Р.Барадулін). Прыметнікамі бор здалёк прыкметны — зеленачубы, статны, залаты (В.Гардзей). Пад борам зялёным вёска стаяла (Я.Купала). А мне крышку сумнавата зараз... Расставацца з борам кучаравым (М.Аўрамчык). Меднастволы, як выліты, высіцца бор, Зацвітае на ўзлессі блакітны чабор (П.Панчанка). Для нас бор медны, неабсяжны Шчытом надзейным быў і хатай (М.Танк). Мы адшукалі шлях у родны край, І ў светлы бор, і ў густалісты гай (П.Панчанка). Адзін ты знаеш, дружа мой маўклівы, Які быў я ў цябе ў гасцях шчаслівы, Мой сіні бор, мой родны бор зялёны (Н.Гілевіч). І калі ў паходнай палатцы прысніцца мне Светлы гай з залатымі суніцамі, Плёскат сініх азёр на зары, Спеў драздоў у смалістым бары, — Тады гасне туга, адыходзіць самота... (П.Панчанка). Стромкі, сухі бор... песціць погляд сваёй цёмнай прытульнай зелянінай (М.Зарэцкі). Закрываецца стрункі бор доўгай чыстай старонкай дарогі (Д.Бічэль-Загнетава). Бор сасновы, цёмнагрывы, А за борам — сіні Нёман (М.Танк). Дзе ні глянеш — бары цёмна-русыя — Беларускай адзнака красы (А.Гурло). Хусткі дзяўчат на галовах цвітуць. Калі ж адцвітуць — маладзіцы нясуць... Зязюльчыны песні з цярністага бору (М.Танк). Бор сасновы чарнагрывы, а за борам — сіні Нёман (М.Танк). І заімшэлы, чорны бор кашлаты Пад нос бубнеў сваю лясную песню (В.Лукша).
2. Пра бор паводле яго веку, “узросту”: адвечны, векавечны, векавы, вячысты (паэт.), малады, спелы, спрадвечны, стагодні, старадаўні, старажытны, стары.
Люблю я лес, адвечны бор, Дзе ўзносяць хвоі ўгору шапкі (Я.Колас). Над цішынёю бору векавога Нясецца рэха песні партызанскай (М.Танк). Над рэкамі чыстымі, Барамі вячыстымі Мігцяць, Загараюцца, Пераліваюцца, Глядзяцца ў азёры Палескія зоры (В.Вітка). У цішыні такога спелага бору я накіроўваўся ўсё далей па беразе рачулкі (К.Кірэенка). Вось люстэркі чыстых лясных азёр... І жывіцаю пахне спрадвечны бор (У.Караткевіч). Па-над Сожам стаіць стагодні бор (К.Кірэенка). Не, не спіць, не дрэмле старажытны бор (Я.Колас). Маўчалі нахмурана елі, Маўчаў бор стары (Я.Колас).
3. Пра ўражанні, пачуцці чалавека, псіхалагічнае ўспрыняцце (бору): абуджаны, ашчадны, басавіты (аўт.), велічны, відушчы, вольны, вясёлы, галасісты, гаманлівы, горды, гулкі, гутарлівы, дрымотны, духмяны, загадкавы, задумёны (разм.), задумлівы, запаслівы, звонкі, з’інелабровы (аўт.), казачна-задумны (аўт.), лагодны, магутны, маляўнічы, нязведаны, песенны, полымнастволы (аўт.), прыгожы, пявучы, пяшчотны, родны, смуглабровы (аўт.), статны, стольны (уст.), цярплівы, чуйны, шумны, шчодры, шчыры (нар.-паэт.) аглухлы, адзічэлы, грозны, зажураны, засмяглы, знямоглы, маўклівы, непрабудны, пануры, сонны, сумны, сыры (нар.-паэт.).
Адгукніся ліст лісточку ў абуджаным бары (А.Александровіч). Люблю бары, бярэзнікі і пушчы я Яшчэ з ваеннай бежанскай пары. Цярплівыя, Маўклівыя, Відушчыя, Яны мае надзейныя сябры. Ашчадныя, Запаслівыя, Шчодрыя, Яны і мне прадоўжылі гады (Г.Бураўкін). ... Песні бяссонныя бор басавіты спявае, Пад ногі кідаючы цень (М.Калачынскі). Што за цудоўная, што за дзівосная з’ява прыроды — нашы такія песенныя, лагодныя, пяшчотныя і ... такія велічныя, нават можна сказаць, магутныя ў сваёй велічы беларускія бары (К.Кірэенка). Патрымаўшыся трохі берага, каб зусім не выбіцца з сіл, я вырашыў ісці далей прастораю вольнага бору (К.Кірэенка). А цяпер з нядаўніх пор Спахмурнеў вясёлы бор (П.Панчанка). Як ты сэрцу майму міла, Дарагая Беларусь! Рэкі, ціхія азёры, Галасісты шумны бор! (П.Броўка). І паўстае прад вачыма Ўся дарагая айчына... Бор над ракой гаманлівы (К.Кірэенка). Бор стаяў грозны і горды (З.Бядуля). Іскрыцца поле снежнае, белае, Бор гутарлівы ціха стаіць (Я.Купала). Каля гулкіх бароў столькі азёр сінее (С.Панізнік). Пазалотай заірдзеў дрымотны бор (А.Александровіч). А бор такі духмяны, загадкавы такі! Крамяныя, румяныя Стаяць баравікі (П.Панчанка). Душа Янкі імкнулася далей, У гушчар задумёнага бору (П.Трус). Беларусь мая! Цёмны, задумлівы бор... Дзе выносныя сосны ўзняты да зор, дзе пралеглі абшары лагоднай зямлі (К.Буйло). Песня чуецца ў звонкім бары... (А.Русак). Мне ўяўляўся казачна-задумны бор, пра які расказваў Янка Брыль (К.Кірэенка). Заходзіў нечакана з’інелабровы бор, Пілой падперазаны (Р.Барадулін). На месцы, дзе сёння шум гоман азёр, На золаку раннім крык чаек, Быў некалі цёмны нязведаны бор, Быў лес без канца і без краю (М.Танк). А з полацкіх стольных бароў Да полымнастволых ушацкіх Вятры пачынаюць спяшацца, Як некалі мы з вечароў (Р.Барадулін). Над Дзвіною бары пявучыя (Г.Бураўкін). Потым князь забраў Данілу, Прыпісаў яго ў свой двор, Хоць яму і больш быў мілы Бор палескі, родны бор (Я.Колас). Плакалі ветры ў дуброве галосячы, Плакаў і бор смуглабровы (П.Трус). У шчырым бары неспакой загаю (Д.Бічэль-Загнетава). Далёкія зоры слухае бор, Аглухлы і чуйны... (Р.Барадулін). Бор шумны, бор грозны, гамоніш з вятрамі... (П.Броўка). Журыцца крыніца, Бор сыры, зажураны (Р.Барадулін). Бор засмяглы, бор знямоглы так зароў: — Абудзіся ў трыдзевятым краі, гром! (Д.Бічэль-Загнетава). А нядаўна бор пануры Гнеўна з хваляй гаманіў (А.Дзеружынскі). Скалануўся сонны бор (Я.Колас). Вясёла зашумеў адвечна сумны бор (М.Чарот).
* Бор-гушчар
Не адна, як струна, Сасонка расла У бязмежным бары-гушчары (А.Александровіч).
@БРОВЫ (брыво). 1. Пра памер, форму, размяшчэнне; пра выраз (броваў): вузкія, выгнутыя, выразныя, высокія, вытанчаныя, доўгія, звужаныя, зламаныя, круглыя, крутыя, крылатыя, прамыя, прыгожа выгнутыя, тонкія, тоўстыя, шырокія.
У яе былі чорныя-чорныя, прыгожа выгнутыя і вельмі выразныя бровы (А.Марціновіч). Твар дзяўчыны быў далікатны: вялікія шэрыя вочы пад высокімі вытанчанымі бровамі (М.Лупсякоў). Адразу кідаліся ў вочы яго [Сяргееў] шырокі лоб, доўгія прамыя бровы (І.Чыгрынаў). Лабановіч глянуў ёй [Ядвісі] у вочы... на яе чорныя тонкія бровы, якіх ён не бачыў ні ў аднае дзяўчыны, ні ў кога на свеце (Я.Колас). Твар Сухавай імгненна змяніўся, дзіўная старэчасць прабілася і на шчоках, і ў звужаных, схмурнелых бровах (А.Савіцкі). Я ўпершыню ўбачыў яе [дзяўчыны] твар. Бровы зламаныя, вочы вялікія, шэрыя... (У.Караткевіч). Дзяўчына ўскінула крутыя вузкія бровы, паглядзела здзіўлена (І.Мележ). Пад крылатымі бровамі Хітравата ззялі вочы (П.Панчанка). Пад бухматымі тоўстымі... бровамі... блішчэлі кроплі вады (А.Савіцкі). Шэрыя вочы прыязна смяюцца з-пад чорных шырокіх брывей (Я.Брыль).
2. Пра стан (броваў), пра іх гушчыню, мяккасць ці жорсткасць; пра колер: аксамітныя, бухматыя, густыя, дрымучыя, жорсткія, калматыя, касмыкаватыя, кашлатыя, кудлатыя, купчастыя, кусцістыя, навіслыя, натапыраныя, не сапсаваныя модай (аўт.), узлахмачаныя, шаўкавіста-чорныя (аўт.); белабрысыя, белапушыстыя (аўт.), белыя, бялёсыя, бясколерныя, выгаралыя, высветленыя сонцам, выцвілыя, залацістыя, зялёныя, пасівелыя, рудыя, рыжыя, саламяныя, светлыя, ссівелыя, цёмныя, чорныя (нар.-паэт.).
Багдан вывучаў Чэсін твар. Гожая лінія падбародка, бухматыя чорныя бровы (А.Савіцкі). Густыя бровы і вусы, пацямнеўшыя ад поту і пылу, надавалі яму залішняй суровасці (М.Лынькоў). Вера заўважыла гэтую ўсмешку і... пакрыўджана насупіла свае аксамітныя бровы (М.Зарэцкі). Ускінутыя над вачыма жорсткія бровы нервова трымцелі (В.Быкаў). Светла-шэрыя, як вадзяністыя вочы пад рудымі касмыкаватымі бровамі хітра і насмешліва вузіліся (А.Савіцкі). На цёмным твары салдата блішчалі вочы пад кашлатымі бровамі (У.Караткевіч). [Наста] правяла пальчыкам па кудлатых бровах (А.Савіцкі). Пракопавіч... хмурыць рудыя кусцістыя бровы (К.Каліна). Нядобра зыркалі маленькія выцвілыя вочы з-пад нейкіх натапыраных, кусцістых броваў (І.Мележ). Густыя навіслыя бровы Пакрытыя пылам дарог (Я.Колас). Трапяткія водбліскі запалкі прабягалі па калючай шчаціне, вырывалі з цемені ночы ўзлахмачаныя запыленыя бровы... (М.Лынькоў). Яна [Людачка] была прыгожая... Тонкія, чорныя бровы, вядома, яшчэ не сапсаваныя модай (Я.Брыль). У іх [вачах Ганны] таксама ж нешта таілася... Але сачылі яны з-пад шаўкавіста-чорных смелых броваў цяпер з падсцярожлівай, пільнай уважнасцю... (І.Мележ). Стась сцягнуў на ілбе белабрысыя бровы... (К.Чорны). Белапушыстыя ўскінуты бровы. Час замірання. І час адкрыцця (Я.Янішчыц). Дзед зняў шапку, пакланіўся. Лагодна з-пад белых броваў агледзеў усіх (І.Мележ). Убачыўшы Канькова, [Даніла] адсунуў міску, нахмурыў бялёсыя, выгаралыя бровы (А.Асіпенка). Шафёр меў вогненна-рыжыя валасы, кароценькія бясколерныя бровы (А.Асіпенка). Антонік змоўк, нахмурыўся, выцвілыя бровы амаль схавалі вочы (І.Мележ). І сінія вочы былі таксама даверлівыя... Глядзяць яны цяпер з-пад залацістых, высветленых сонцам броваў (А.Савіцкі). Лес насупіў зялёныя бровы (С.Законнікаў). Яшчэ больш вылінялі ад спёкі рыжыя бровы [старшыні] (А.Бялевіч). Пад густымі саламянымі бровамі — маленькія, калючыя і разам з тым вельмі светлыя вочы (Я.Брыль). Алесь стаяў перад немчыкам... спачатку звёўшы густыя светлыя бровы, пасля — з усмешкай (Я.Брыль). Затраслося помстай сэрца У грудзёх дзявочых, Спахмурнелі чорны бровы, Заіскрылісь вочы (Я.Купала).
3. Пра бровы, што выражаюць стан, настрой, характар чалавека: далікатныя, добрыя, ласкавыя, прыветныя, смелыя, спакойныя грозныя, журботныя, злосныя, маўклівыя, насупленыя, нахмураныя, схмурнелыя, упартыя, хмурыя.
Дзяўчына ўскінула вочы, якія пад далікатнымі ласкавымі бровамі здаваліся незвычайна прыгожымі (“Маладосць”). З-пад брывей прыветных палінялых Журыцца даверлівы пагляд (Р.Барадулін). Нібы добрыя вочы з-пад злосных брывей, з-пад хмарнай навісі цёпла глядзіць зара (Я.Брыль). Грозныя бровы вахмана сышліся на пераносіцы (Я.Брыль). Ляпеча штось касцёр. Іскрынкі-восы мільгаюць ля маіх маўклівых броў (А.Пысін). Яна [маці] глядзела то на машыны,... то на свайго сына. Цяпер відаць быў яго твар, — упартыя, яшчэ юнацкія рысы, прыплюшчаныя ад сонца вочы, нахмураныя цёмныя бровы (І.Мележ). Грыша стаяў збялелы, заклапочаны, з насупленымі брывамі (П.Пестрак). Трывога і неспакой адбіліся ў схмурнелых бровах і пацямнелых яе [Майкі] вачах (М.Лынькоў).
* Дугі-бровы, хмурынкі-бровы.
[Джулія] высока над вачыма ўскінула свае шырокія дугі-бровы (В.Быкаў). Яна [дзяўчына] не чула нашай мовы І звону песень у пакос, А светлыя хмурынкі-бровы Набеглі на кірпаты нос (В.Вярба).
@БУРА. Разбуральны вецер з дажджом ці снегам; моцнае душэўнае хваляванне: бяздушная, бязлітасная, вялікая, грозная, дзікая, жахлівая, жудасная, злавесная, злая, злосная, лютая, мімалётная, мяцежная, небывалая, нестрыманая, нечуваная, пякельная, снегавая, страшная, сцюдзёная, чорная, шалёная; жыццёвая, несупынная, цяжкая.
Яна наляцела зусім нечакана, Бяздушная бура — сястра ўрагана (Ю.Свірка). Бязлітасная бура і паводка знішчыла ўраджай, пакінула людзей без даху (ЛіМ). А неба, сыпнуўшы маланак агнём, Азвалася бурай шалёнай, вялікай, Лясы затрашчэлі, дождж лінуў ліўнём (Я.Купала). Мінулася грозная бура, а мора дасюль яшчэ б’ецца (М.Багдановіч). У дзікай страшнай буры маім думам лягчэй плыць (Цётка). Жахлівая бура Над лесам прамчала (П.Броўка). Буры злосныя гудзелі Золкай сцюжаю сваёй (П.Броўка). Буйныя ветры, лютыя буры... Ходзіць па лесе хлопец пануры (П.Броўка). Раз неяк на небе з’явілася хмура, Усякі з нас летняму дожджыку рад, Але тут шла летняя страшная бура... О, божа, хаця б не пасыпаўся град! (Я.Купала). Аклікаўся ён [звон] і громам, Неба плыні віхрабежнай, Буры чорнай і мяцежнай (Я.Колас). Ные пралеска пад бураю злой (А.Гурло). Сцюдзёнай бурай снегавой Зламаны хвоі баравыя (М.Танк). Кашлатых сосен строй грамады хмар ірве, Асенніх чорных бур па дрэвах крык плыве... (П.Броўка). Душой стаміўшыся ў жыццёвых цяжкіх бурах, Свой век канчае ён [летапісец] у манастырскіх мурах (М.Багдановіч). Пасылае маці думы ў свет па сына, — Прылятаюць тыя думы Бурай сіняй (М.Танк).
* Бура-град.
І каб бура-град З навальніцаю Не пашкодзіла Працы-радасці (Я.Колас).
@БЯРОЗА. 1. Пра колер; пра вышыню, таўшчыню бярозы, яе крону: белагрудая (паэт.), белакорая, белакрылая (паэт.), беланогая (паэт.), белапенная, беластанная (аўт.), беластвольная, белатварая (паэт.), белая (нар.-паэт.), залатагаловая (паэт.), залатакудрая (паэт.), светлая, срэбна-белая, яснавокая (паэт.); выносістая, высокая, гнуткая, каржакаватая, касатая (аўт.), кроністая, купчастая, кучаравая, плакучая (нар.-паэт.), пышная, разгалістая, раскідзістая, рослая, стройная, танклявая, тонкая голая, каравая, кудлатая, чорна-каравая, чорная.
Я з той краіны, дзе рвуцца з долу Тугія стрэлы хвой карабельных, Дзе, белагрудыя, над вадою Стаяць бярозы, як каралевы (К.Цвірка). Каля дуба бярозка ўзнялася высока, белакорая станам і ліствой яснавока (К.Буйло). Бярозка мая белакрылая, Якая ж ты, сонейка, мілая! (К.Буйло). Каля бярозак беланогіх Рабіны стройныя стаяць (Г.Бураўкін). Пяю белапенным у полі бярозам, Вучуся ў сэрцы людскія званіць (М.Машара). Мне сніцца старонка далёкая... Расла там бярозка другая, Такая ж, як ты беластанная, У летнюю зелень прыбраная (К.Буйло). Дубы і клёны, сярод якіх дзе-нідзе пракідаюцца танклявыя беластвольныя бярозкі... (Б.Сачанка). Следам за імі [грузавікамі] папаўзла і ўся плынь машын, мінаючы рады белатварых бяроз (І.Мележ). Палілася кроў чырвона, Сэрца абамлела, Павалілась на зямельку, Як бярозка бела (Я.Купала). Як зданні, белыя бярозы Да болю журацца ў прастор (П.Трус). Любы мне летуценні Смаленскіх бялявых бяроз (К.Кірэенка). Расчасаўшы пругкім ветрам косы, Спаласнуўшы ногі ў расе, Залатагаловыя бярозы Паўстаюць ва ўсёй сваёй красе (М.Аўрамчык). У пералеску восеньскім за вёскай... Сабой залатакудрую бярозку Ад ветру засланяе ясакар (М.Аўрамчык). Тут прывольна і зацішна... між бярозак срэбнабелых... (Н.Гілевіч). Бярозы, выносістыя і рослыя, Гасцінец прамы ў абдымкі бяруць (В.Макарэвіч). Высокія тонкія бярозы мяшаліся з шэрымі стваламі хвой (Я.Колас). Як жа добра... гайдацца на маладых, гнуткіх бярозках і перагуквацца, ловячы звонкае рэха (Я.Брыль). Каржакаватая бярэзіна, Што пры шашы здаўна расла, На хатні абыходак зрэзана... (В.Вітка). Святлее ў касатай бярозы прабор... (Р.Барадулін). Бадай і не абудзіў бы я сваіх, часам журботных успамінаў, калі б не ўцалелыя сям-там на месцы былых сядзіб грушы-дзічкі ды кроністыя бярозы (В.Жуковіч). Тонкая, сіняватая смуга, поўная цеплыні і ласкі, песціла далёкія лясы і купчастыя бярозы (Я.Колас). На невялікай градзе ўзвышаліся кучаравыя бярозы (І.Гурскі). Паміж прысад гасцінец біты — пясчаны, узвілісты пакат; Паводкай мост стары падмыты, Бяроз плакучых сумны рад (Я.Купала). Расфарбавана ў гонар свята Бяроза пышная (А.Александровіч). Бярозкі пышныя, надзеўшы свой убор, З цікавасцю глядзяць у вокны хаты (Я.Колас). Кукуе над тым дубам, над тымі бярозамі светлымі галасістая зязюля (К.Кірэенка). Я стаю на былой сядзібе пад высокаю разгалістаю бярозай (В.Жуковіч). Пацямнелі рослыя бярозы каля гасцінца (Т.Хадкевіч). Бярозкі адна ў адну, стройныя, высокія. Хто ні пройдзе міма, залюбуецца (З.Бандарына). Каля высокай раскідзістай бярозы спыніліся (І.Мележ). Танклявая бярозка махае мне рукою (А.Звонак). У начной шэрані значыліся то заінелыя голыя бярозы, то дачныя будынкі, то мачты з правадамі высокага напружання (І.Мележ). Закрые мне вочы, як медзякі, каравых бяроз жаўталісце (Р.Барадулін). Шэпчуць бярозы кудлатыя, Сцелецца сівы туман (А.Звонак). Дзесяткі два рассыпаных па пясчаным пагорку чорна-каравых бяроз абнесены невысокім дашчатым плотам (А.Кудравец).
2. Пра ўзрост (бярозы): векавая, вячыстая (паэт.), даспелая, маладая, стагодняя, старая, юная.
Бярозы векавыя, збуялыя, стройныя, танклявыя, з пышнымі шатамі. Яны яшчэ ў зелені... (І.Пташнікаў). А сэрцы! Яны — як раней. Толькі клікні — і кінуцца на арэлі Сярод сініх званкоў і вячыстых бяроз (К.Кірэенка). Дарогу завейвала лісце даспелых плакучых бяроз (С.Грахоўскі). Валока ступіў колькі крокаў, прымасціўся пад маладой бярозкай (А.Марціновіч). Узнімаецца ў самае неба чорная постаць стагодняй бярозы (К.Чорны). Бяроза, бяроза Старэнькая ў полі, Цябе і такой не забыцца ніколі (П.Броўка). А нам з табой упарта сніцца Сцяжынка вузкая мая, Бярозак юных завушніцы... (Г.Бураўкін).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (бярозы): беларуская, вясёлая, зграбная, крылатая, набухлая саладкаватым сокам, нясмелая, пакорлівая, пяшчотная, родная, сарамлівая, смелая, сонечная, спакойная, трапяткая, шумліва-трапяткая бедная, вымаклая, журботная, ніцая, панурая, разамлелая, расхрыстаная (разм.), самотная, трывожная, тужлівая, хмурная.
Бярозка мая беларуская, Агнёвай плакучаю хусткаю Маланка цябе атуліла. І ўся ты панікла без сілы... (К.Буйло). Я бачыў перад сабой зграбныя, пяшчотныя бярозкі (М.Шыманскі). Не вытрымаўшы больш на санцапёку, Бярозы белыя, што з ранку млелі, Набухлыя саладкаватым сокам, Раптоўна неяк выпырснулі зелень (М.Аўрамчык). Там бярозы шэпчуць белыя, Сарамлівыя, нясмелыя (К.Кірэенка). Маланкі любяць дубы і амаль ніколі не чапаюць бярозу: такая яна плакучая, пакорлівая і ніцая (У.Караткевіч). Але ратаваў люд мой слова ад згубы. І, гонячы катаў ад родных бяроз, Праз далеч стагоддзяў сівых... Да нас, незамутненае данёс (К.Цвірка). Страката бялеюць-зелянеюць тры смялейшыя бярозы (Я.Брыль). Паміж сонечных бяроз я іду (А.Бялевіч). На твар мне падаюць кроплі... Гэта бяроза нада мной, спакойная, мокрая, асенняя (А.Адамовіч). Схвачана бярозка полымем зялёным, Трапяткая ўстала перад стройным клёнам (К.Буйло). Зялёная, шумліва-трапяткая Між поля жытняга на ўзгорку за сялом Мяне ты [бяроза] гэтак радасна страчаеш... (А.Бачыла). І стала сумаваць і тужыць бедная бярозка (Я.Колас). Халодны сквер дашчэнту апусцеў, Хоць бы лісток на вымаклай бярозе (Г.Бураўкін). Бярозы стаяць журботныя (В.Жуковіч). Без мяне да Пятра Венікаў навязалі З разамлелых касатых бяроз (Р.Барадулін). Асенні вецер несціханы паміж расхрыстаных бяроз, Адкуль, з якіх ты акіянаў хмурыны чорныя прынёс? (П.Броўка). Ёсць тры сцяжынкі-дарожкі каля сівых курганоў, Каля самотнай бярозкі, Каля надрэчных стагоў (М.Танк). Дзве тужлівыя, хмурныя бярозы стаялі на самым краю лесу (М.Шыманскі). Саша і Пеця... прайшлі паўз могілкі, дзе раслі бярозы, старыя і панурыя (І.Шамякін).
* Бяроза-бабулька, бяроза-патайніца, бяроза-шаптуха, бярозкі-сяброўкі, красуня-бяроза, прыгажуня-бяроза, суседкі-бярозкі, удава-бяроза.
Журботныя постаці бабулек-бяроз... паапускалі сваё гнуткае, як лён, вецце (Я.Колас). Бяроза крылатая З дарогаю сватала. Бяроза-патайніца, Ці станеш вяртальніцай? (В.Зуёнак). А лісічак набраў каля сцежкі-вяртухі, Што да хаты лісінай лагчынай вяла; Падбярозавікаў — пад бярозай-шаптухай... (М.Танк). Ля прызбы стаялі сяброўкі-бярозкі, Ранялі на голаў мне светлыя слёзкі (К.Буйло). [Аляксею] здалося, што ўсё расказанае Арцёмам ён бачыў сам і красуня-бярозка накіроўвае да яго свой запальны покліч (Т.Хадкевіч). Насыпала на яшчэ зеленаватую траву залатовак прыгажуня-бярозка (І.Шамякін). І дуб, першы прыняўшы яго [вецер] на сябе, як бы папярэджваў сваіх суседак-бярозак: будзьце напагатове, бярэцца вецер (М.Шыманскі). Удовы-бярозы сваімі каралямі горда глядзяцца ў люстэрка вады (П.Трус).
@ВАДА (воды). 1. Пра колер, празрыстасць, чысціню (вады); пра яе тэмпературу: аксамітна-чорная, аранжавая, бірузовая, блакітная, брыльянцістая, густа-цёмная, густая, жамчужная, залатая, зялёная, іскрыстая, крынічна-празрыстая, крыштальная, люстраная, малочна-жамчужная, празрыстая, ружовая, светлая, серабрыстая, сіняя, чыстая, чысцюткая, янтарная гнядая, збуцвелая, каламутная, мутная, пасівелая, пенная, свінцовая, сталёва-цёмная, цёмная-цёмная, чорная; зледзянелая, колкая, крынічная, ледзяная, ломкая (разм.), сцюдзёная.
Я мог зразумець, чаго варта краса гэтай цёмнай ночы і аксамітна-чорнай вады (М.Багдановіч). Пачала выступаць зямля... нібы выспа з бірузовых вод (З.Бядуля). Мільярды брыльянцістых кропель брыльянцістай вады заззялі ў праменнях (Я.Колас). А вада-то ў Волзе густа-цёмная (М.Багдановіч). Каляда пастаяў... потым асцярожна ступіў у ваду, густую ўжо, восеньскую (А.Жук). Рукі на гэты раз — не падымаліся, каб падставіць прыгаршчы пад струмень і апаласкаць крыштальнаю вадою рукі, твар (Ф.Янкоўскі). Ужо стомленыя... вочы знайшлі-такі ў вясёлым бляску залатой вады патрэбнае (Я.Брыль). З разбегу шуганулі ў іскрыстую ваду (А.Асіпенка). Нагледзеліся за век і на яснае сонца, якога так шмат бывае на крынічна-празрыстай азёрнай вадзе (Я.Брыль). Слізгацяць душагубкі па люстранай вадзе пад лоўкімі ўзмахамі вёсел прывычных палешукоў... (Я.Колас). Прысмеркам вада ў Дняпры робіцца малочна-жамчужнай (У.Караткевіч). Шумлівыя пушчы, празрыстыя воды, Радзіма, любоў мая светлая! Заслуга мая, што я аднагодак, Я кропля твая непрыкметная (П.Панчанка). Было тут Азярко... Сама прырода адарыла яго хараством, у светлыя яго воды любіла зазірнуць сонца (Я.Колас). Горад белы глянуў у сіні спакой, У хвалі серабрыстае вады (К.Буйло). Беларусы біліся, каб зберагчы і пасля ўпрыгожыць нашу маці-зямлю, абараніць гэтыя азёры і нівы, сівыя пушчы і сінія воды, старадаўнія і новыя кнігі, сваю песню і слова, веды свае (У.Караткевіч). Дрэвы таксама насцярожана драмалі, гледзячы праз сон у празрыстую, чыстую, як шкло, ваду (У.Дамашэвіч). Бывайце, даліны квітнеючых ніў, Стэповага мора бяскрайні разліў, І родных кішлакаў утульны спакой, Узоры арыкаў з янтарнай вадой (Я.Колас). Вёслы... ударылі па вадзе, ружовай ад святла бліскавіцы (У.Караткевіч). Гнядая каламутная вада радасна балбатала аб вясне (Ц.Гартны). Зялёныя, вострыя шаблі аеру Праб’юцца да сонца з збуцвелай вады (П.Броўка). Вада, мутная, цяжкая, ціхая білася аб бераг (В.Іпатава). Іскрыліся на зломах крыгі, Па плыні пасівелых вод Павольна адыходзіў з Рыгі Услед за сонцам цеплаход (С.Грахоўскі). Адзіны тыдзень выбраў я — пагрэцца... ля пенных вод (А.Пысін). [Гусі], раскінуўшы крылы, белыя-белыя, з хрыплым крыкам лятуць над свінцовай вадой (У.Караткевіч). Цёмная-цёмная вада... Шуміць Вілія, адклікаючыся здалёку-здалёку... (І.Пташнікаў). Звіняць у трубах і ў бочках Струмені колкае вады (С.Грахоўскі). А я... Здалося піў, прыпаўшы ніцма Да ручая з крынічнаю вадой (Н.Гілевіч). Ледзяной вады глыне са студні І курлыкне хрыпла журавель (М.Аўрамчык). І хочацца да ручая прыпасці — Напіцца чыстай ломкае вады (С.Грахоўскі). Пакланюся я табе, царыца, Чыстая, сцюдзёная вадзіца (М.Багдановіч).
2. Пра характар воднай паверхні, пра хуткасць цячэння: бурлівая, высокая, вялікая, вясёлая, грымучая, гуллівая, імклівая, спакойная, трапяткая, ціхая вірлівая, стаялая, стаячая, шумлівая, шумная.
Ды вось вада, як полымя, высокая, — Ёй вечна ракатаць, свяціць, звінець (А.Пысін). Праз тры акны большай палавіны [хаты] відаць адразу лес і возера — рыжы гушчар сасновых ствалоў, маладая трава, вечназялёныя лапы і вялікая спакойная вада (Я.Брыль). Рознакаляровыя хусткі жней мільгалі на ім [полі], як каменьчыкі над вясёлай рачной вадой (А.Кудравец). Зазвіняць жалобна крыгі, І бурлівая вада Снег, размоклы ў час адлігі, Змые з лугу без сляда (М.Багдановіч). І вось ільды пакрышаны грымучаю вадой (Л.Дайнека). Дзвіна, Дзвіна! Люблю ў імгле вячэрняй Павольны ўсплеск тваіх гуллівых вод (А.Звонак). Вада — празрыстая, імклівая — з гор... (Я.Брыль). А бераг так далёка ў баку Ад трапяткой вады (П.Панчанка). Трохі вудзілі, прыпыніўшыся ў спакуслівай мясціне, а болей любаваліся, з бадзёрым грукатам летучы на празрыстай і ціхай вадзе (Я.Брыль). След вірлівай вады За кармою бяжыць (А.Зарыцкі). [Думка] не хоча спыніцца ў стаялай вадзе, хоць там і люструюцца зоры (У.Дубоўка). А вада ў канаве стаячая, затхлая (У.Паўлаў). Ідзе вясна ў шумлівых водах, У звонкім срэбры ручаёў (Я.Колас). Нібы з вядра лінулі хмары сцюдзёнай шумнаю вадой (А.Вялюгін).
3. Пра ваду як сродак фізічнага ўздзеяння на чалавека: гаючая, жывая, жыўчая (аўт.), цудадзейная, чароўная, шчодрая.
Задрамлю, і можа, зноў прысніцца, Што прынесла з поплава сюды Вечна маладая чараўніца Прыгаршчы гаючае вады (С.Грахоўскі). Мне трэба... Дапамагчы старой маці Жывой вады, шчодрай Прынесці з крыніцы гарачай Паўнюткія вёдры (М.Танк). Ліце [струны] прызыўныя чары, Жыўчую думкам ваду... (Я.Купала). Не адшукалі яшчэ такой цудадзейнай вады, якая змыла б з людскіх твараў сляды чорнай пякельнай пакуты (У.Дубоўка). Вясна ідзе да нас на Поўнач Пад грукат рэк, птушыны крык, Бы напаіў вадой чароўнай Яе раптоўны чараўнік (А.Звонак).
4. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (вады): вечная, гаваркая, дрымотная, залітая сонцам, звонкая, ласкавая, маладая, мяккая, нячутна мяккая, прыгожая, радасна неспакойная (аўт.), сінявокая (аўт.), спагадная, спелая гарбатая (аўт.), жалезна-шэрая (аўт.), лютая, непрытульная (паэт.), растрывожаная, сонная, цяжкая, чужая.
Была нейкая загадка ў гэтай вечнай вадзе, якую давала зямля (А.Жук). Добра знайсці сцюдзёную крыніцу і прыкленчыць каля яе гаваркой вады (Я.Брыль). Кляновіч задумаўся глыбока, акунуўшы позірк у дрымотную ваду (П.Пестрак). Ідучы ў залітую сонцам, радасна неспакойную, да светлага пяску празрыстую ваду, падумаў, што напісаць трэба і пра тое, колькі я за жыццё спажыў хараства прыроды (Я.Брыль). А дзяўчына... Вёдры поўныя набрала Звонкай ранішняй вады (А.Пысін). Іду над разбуджанай рэчкай па дошцы І гляджу ў маладую ваду (К.Буйло). Чым далей адыходзіў ад рэчкі, здавалася, што зноў уваходзіў у ваду, толькі цёплую і нячутна мяккую (А.Жук). Над вадой сінявокай каліна апранула ўзорны фартух (Л.Геніюш). Пустыя вёскі... Без прозвішчаў. Ў якой жа ты Прасіў спагаднае вады? (А.Пысін). Пляж пусты, Толькі цень на пясок упадзе. Дубравенка калыша лісты — Жоўты вырай на спелай вадзе (А.Пысін). Свістала і хрыпела Жалоба і нуда, Як з крана з’іржавелага Гарбатая вада (У.Някляеў). Неба над морам... падкасалася — ясная паласа паміж цяжкай жалезна-шэрай вадой (Я.Брыль). Ці ж не чуеш ты І ці ж не бачыш, Што — да недаўмення — перавернуты Свет сцюдзёных, непрытульных вод (Н.Мацяш). За кармой на буксіры — доўгае сасновае бервяно і яшчэ даўжэйшы трохкутнік растрывожанай вады (Я.Брыль). Як адвячоркам над соннымі водамі Кнігаўка ўсё не дапросіцца піць, — Тры гады я не чуў (Р.Барадулін). Вада, як заўсёды, без назвы, чужая, халодная (Я.Брыль).
* Вада-верхалёдка, вадзіца-жывіца, вадзіца-крыніца, цуда-вада.
Ішлі, плюхалі па вадзе-верхалёдцы... (П.Місько). Пры лесе, пад горкай бруіцца крыніца. У светлай крыніцы вадзіца-жывіца (П.Броўка). Слухаў слова пра дарагую родную вадзіцу-крыніцу (Ф.Янкоўскі). Мурог! Ды што за травіца! І шоўк у ёй мяккі, і лён, і вечная наша крыніца з гаючай жывіцай-вадзіцай ад бацькаўскіх, дзедаўскіх дзён (Я.Колас). А скуль гэты смак вашай цуда-вады? (Н.Гілевіч).
@ВАЛАСЫ. 1. Пра колер: агніста-чырвоныя, агністыя, белабрысыя (разм.), белыя, бліскучыя, бялявыя, выгаралыя, выцвілыя, жоўта-сівыя, жоўтыя, жытнёвыя, залатыя, залаціста-саламяныя, залацістыя, іскрыстыя, каштанавыя, медзяныя (разм.), медна-залацістыя, медныя, пасівелыя, попельна-залацістыя, попельна-русыя, попельныя, пшанічныя, русыя, русявыя (разм.), рыжыя, саламяныя, светлыя, сівыя, смаляныя, цёмна-серабрыстыя, цёмныя, чорна-антрацытавыя, чорныя.
Дзяўчына ўсміхнулася, і, здаецца, засвяціліся незвычайным святлом яе агніста-чырвоныя прыгожыя валасы (“Маладосць”). Хусцінка спаўзла на шыю, і вецер варушыў агністыя валасы — на белым снезе нібы разгарэлася невялічкае полымя (М.Лынькоў). Белабрысыя валасы [Славы] былі акуратна зачасаныя, твар заўсёды чысценькі, умыты (Р.Сабаленка). Русыя, нават злёгку бялявыя валасы ад шырокага ілба прывычна клаліся назад (П.Пестрак). На цёмных, гладкіх і бліскучых валасах Варвары... бегла... белая пасма (К.Каліна). Выгаралыя ад сонца валасы ўпалі на лоб і густым ценем засцілі хударлявы, загарэлы твар (І.Дуброўскі). З-пад капелюха “бацюшкі” рассыпаны на плячах рэдкія пасмы жоўта-сівых валасоў (З.Бядуля). Мільгаюць тут, — скажы, з якіх часоў? — спякотны дзень твайго тугога цела, густая ноч жытнёвых валасоў (П.Макаль). Ужо не лета і яшчэ не восень, А павуцінне ў кропельках расы Плыве, трымціць і туга заплялося Табе ў залатыя валасы (С.Грахоўскі). З гэтых чатырох [дзяцей] два галышы і адзін адзеты былі вельмі схожыя. Залацістыя зблытаныя валасы, светла-сінія вочы і нейкая асаблівая, паспешная ладнасць у руках (У.Караткевіч). Валасы ў Амельчанкі залаціста-саламяныя... (В.Хомчанка). Адзін вецер бязважна гуляў каштанавымі валасамі Кізгайлы. (У.Караткевіч). Алесь глядзеў на яе [Гелену]. Гэтыя вочы, і іскрыстыя валасы, і тонкая постаць — гэта цяпер не проста яна (У.Караткевіч). Сунічны вуснаў пах, мядзяныя валасы і гнуткая постаць у зялёных пырсках хвалі. Вось і ўсё, што засталося ў памяці з таго далёкага лета (У.Караткевіч). Мяккія шэрыя вочы пад зламанымі бровамі, густыя вейкі. Валасы попельна-залацістыя... (У.Караткевіч). Чапцоў зняў фуражку, раскудлачыў пасівелыя валасы... (І.Мележ). Я зверху бачыў толькі валасы, напэўна, попельна-залацістыя (У.Караткевіч). У валасах маіх попельна-русых З юных дзён прыгавор сівізны (В.Вярба). На галаве [Сюзаны] пушыстая вязаная хустка, з-пад якой выбіваецца пасмачка русявых валасоў (І.Навуменка). Бедныя рыжыя валасы! Як часта яны былі прычынаю гаротных слёз. Якіх толькі здзекаў і глуму праз іх не даводзілася цярпець Ігнасю (Р.Мурашка). Жанчына ўсхліпвае... Доўгія саламяныя валасы яе растрапаліся (А.Савіцкі). Гладзіў ветрык зачос Валасоў яго [хлопца] светлых... (Е.Лось). Сівыя валасы, хоць былі і прычасаныя... зноў растрэсліся, прынялі свой звычайны кучаравы беспарадак (Я.Брыль). Туравец спыніўся на самым беражку... нахіліўся над вадою, убачыў сябе: схуднелы аброслы твар, смаляныя калматыя валасы (І.Мележ). Валасы яго [камісара] перасыпала сівізна, цёмна-серабрыстыя, яны былі яшчэ ўсё густыя і прыгожыя (М.Лынькоў). Ён хацеў знайсці сівізну ў гэтых чорна-антрацытавых валасах... і не знайшоў... (В.Хомчанка). Чорныя, кучаравыя валасы [настаўніцы]... растрэсліся на падушцы (Я.Брыль).
2. Пра даўжыню, густату, стан валасоў; пра ступень іх мяккасці: багатыя, буйныя, бялява-кучаравыя, гарачыя, гладкія, далікатныя, доўгія, кароткія, кучаравыя, прамыя, пушыстыя, пышныя, рассыпчатыя, хвалістыя бедныя, бязладныя, зблытаныя, калматыя, кудлатыя (разм.), непаслухмяныя, рэдкія, скалмачаныя, тонкія, ускудлачаныя (разм.), цяжкія; ільняныя, лёгкія, мяккія, шаўкавістыя, шаўковыя жорсткія, каляныя, стромкія, шорсткія.
Хомчык бачыў, як... [Аксана] распусціла свае багатыя валасы, якія закрывалі спіну (П.Пестрак). Буйныя валасы ў беспарадку звісалі на бледны лоб (М.Лынькоў). Мужчына пагладзіў па доўгіх бялява-кучаравых валасах дзяўчынку (В.Адамчык). Рукі гладзілі каляныя, нейкія гарачыя Грачовы валасы (А.Савіцкі). Я абняў [дзяўчыну] за плечы і пачаў гладзіць мяккія, такія далікатныя валасы (Б.Сачанка). Дзяўчынка была кволая, з далікатнымі гладкімі валасамі, з вялікімі блакітнымі вачамі (І.Грамовіч). Кароткія шорсткія валасы Радзюк прыгладзіў на бок (Т.Хадкевіч). Чорныя кучаравыя валасы. Цёмны смуглявы твар, худы, ад чаго выгляд здаецца сярдзітым... Гэта Мікалай (П.Галавач). Падняўся чалавек з канапкі... Светлыя і прамыя, доўгія яго валасы навіслі на поўныя шчокі (М.Стральцоў). Белай алюмініевай расчоскай Наташа ўзбівае і без таго пушыстыя, як шоўк, тонкія, светлыя валасы (А.Васілевіч). Залатыя, пышныя валасы яе [жанчыны] былі растрэсены, укалмачаны ў пясок (Я.Брыль). Валасы на галаве хлопчыка былі вымытыя, набылі колер і сталі рассыпчатыя, лёгкія (“Маладосць”). Прыемна было бачыць [Амельцы] хвалістыя валасы Яніны (Р.Мурашка). Ён... злосна страсае на лоб кучму бязладных сваіх валасоў (М.Зарэцкі). Зараз жа прыйшоў і Антоніо, ладны хлопец з кудлатымі чорнымі валасамі (Я.Маўр). Бачыў я грыву непаслухмяных і бліскучых попельных валасоў, што адлівалі золатам... (У.Караткевіч). Сымон быў без шапкі, з скалмачанымі валасамі, у парванай вопратцы (З.Бядуля). Селянін без шапкі з ускудлачанымі валасамі віхрам імчаўся на шпаркім кані (Я.Колас). Мяккія ільняныя валасы [дзяўчыны] перапляліся з пяшчотным маладым веццем (Т.Хадкевіч). Валасы ў Максіма цяпер былі белыя, але не мяккія, ільняныя... а жорсткія (І.Грамовіч). Пальцы [Захара] заглыбіліся ў мяккія шаўкавістыя валасы (А.Савіцкі). І, падняўшы ўгору Стромкі валасок, Ные сірацінка, Плача каласок (Я.Колас).
@ВЕК. Эпоха; перыяд жыцця чалавека: блізкі, бурны, велічны, гераічны, далёкі, даўні, залаты (уст.), крылаты, малады, наймудрэйшы, радасны, разумны, сівы, слаўны, шчаслівы азлоблены, балючы, бязрадасны, высакосны, выцвіўшы, грымотны, заземісты (аўт.), крывавы, люты, неспакойны, неўтаймованы (аўт.), свавольны, сталёвы (аўт.), суровы, трывожна-кволы (аўт.), трывожны, туманны, цяжкі, чорны, шумны; вясковы (аўт.), зямны, маладзенькі, сталічны (аўт.), радасны атамны, кароткі, страшны, трагічны.
Вольным гоманам хвоек высокіх, Туманамі санлівых нізін, Казкай векаў блізкіх і далёкіх Клічам, сонца, цябе, як адзін! (Я.Купала). Пачалося ўсё ў наш бурны, трывожны атамны век, калі забыліся пра чалавека, пра чалавечнасць (ЛіМ). І перад намі паўставалі Сівыя даўнія вякі, Калі жылі і ваявалі Не мы, а нашы землякі (П.Глебка). Наш век залаты яшчэ ўперадзе свеціць... (“Маладосць”). І хоць, як я, не ведаеш бяды, Былой вайны ты сведка не старонні, Мой век крылаты, век мой малады (Г.Пашкоў). Неўтаймованы і заземісты, Наймудрэйшы па часе век, Ды застрэмісты, ой! — застрэмісты Чалавек я, чалавек! (А.Лойка). Пракладваем сёння дарогу Ў разумны і радасны век (“Беларусь”). Мы пачынаем сягонняшнім новы, Самы шчаслівы ў гісторыі век (П.Глебка). Азлоблены век забівае Найлепшых сяброў без пары (Н.Гілевіч). Балючы век. Надвор’я перамена: Яшчэ лісток не ўпаў — а снегапад (Я.Янішчыц). Хай выпаў век наш высакосны, — Не прывыкаць нам да грымот (Я.Янішчыц). І забыцця — прадмовы ўваскрашэння — Ў цябе, наш век грымотны, не прашу (А.Пысін). Крывавы, люты век! Прыніжаны, забыты стваральнік-чалавек (“Маладосць”). Усё, чым жыве наш неспакойны і трывожны дваццаты век... знаходзіць праўдзівае і яркае выяўленне... у паэзіі Пімена Панчанкі (Н.Гілевіч). Век сталёвы, век трывожна-кволы, Ды як прошлай радасці званец — На гарышчы зашумяць шумёлы. І вуздэчка заіржэ з сянец (У.Караткевіч). І не было яму [селяніну] калі Ўнікаць у шумны век прагрэсу. Такая музыка ў зямлі — У ручая, у зор, у лесу (Я.Янішчыц). Вясковы, сталічны, трагічны, Імя сваё, век, назаві! (Я.Янішчыц). Дубы на позні дол ссыпаюць лісце, І ў кожнага зямны кароткі век (А.Пысін). Край далёкі, край чужэнькі Каля гор Урала! Ты зжыла век маладзенькі, Смерць тут напаткала (Я.Колас).
@ВЕРШ. Мастацкі твор, напісаны рытмізаванай мовай: блізкі, бяссмертны, вольны, востры, гібкі, гучны, дарагі, дзіўны, добры, жартоўны, кіпучы, любы, маленькі, мудры, натхнёны, неастылы, неразгадана прыгожы (аўт.), несмяротны, просты, радасны, ранні, самастойны, светлы, спакойны, удумны (разм.), цудоўны, чырвоны, шчыры, яркі, яскравы горкі, дрымучы (аўт.), знявечаны цэнзурай, наіўны, нядоўгі, нязграбны, нясмелы, няўдалы, распалены, скрэслены, снатворны (аўт.), суровы, трывожны, халодны, чужы, шурпаты.
Адзін вобраз калісьці востра ўспомнены над кнігай з малюнкам сівабародага аратага, над радкамі верша, такога блізкага і неразгадана прыгожага ў сваёй прастаце, зноў вось ажыў у сэрцы маім... (Я.Брыль). Ажыў у сэрцы з новай сілай Бяссмертных вершаў гнеўны жар... (П.Панчанка). Я на душы ўражлівай маю Жыцця мінулага пячаць: Схачу свой вольны верш пачаць — І ўраз праз прошлае згадаю (М.Багдановіч). Трэба з сталі каваць, гартаваць гібкі верш, Абрабіць яго трэба з цярпеннем (М.Багдановіч). І верш твой гучны, верш удумны, І верш твой востры, як лязо, — Кранаў ён сэрцы шчырым словам... (П.Броўка). Вершы, вершы дарагія! Спарадзіў я вас, маленькіх, ў час, калі мне падымала грудзі хваля пачуцця (М.Багдановіч). Вы кажаце мне, што душа ў паэта, Калі спараджае ён дзіўныя вершы, Нябесным агнём абагрэта, І ў час той між люду ён першы (М.Багдановіч). У добрым вершы — радуга дугой І молата знясіленага ўзлёт (Е.Лось). Жартоўны верш аднойчы напісала, Хто ў добры час не любіць жартаваць! (Е.Лось). Бледны, хілы, ўсё ж люблю я Твой і мудры і кіпучы верш, Анакрэон! (М.Багдановіч). І толькі натхнёныя вершы За іх [паэтаў] не напіша другі (С.Грахоўскі). Яшчэ неастылыя вершы Пакінуць ніяк не магу (С.Грахоўскі). І ноч усю агнём палаюць Мае распаленыя вершы (М.Танк). Першы, зусім самастойны Алесеў верш напісаны быў на польскай мове (Я.Брыль). Пад зоры ўзнялі Мы высокія думы і светлыя вершы (П.Панчанка). І ў неспакойным горадзе — і ў свеце! — Спрабую напісаць спакойны верш (Я.Янішчыц). Цудоўны верш, наскрозь прасякнуты верай у чалавека і болем за яго (Р.Бярозкін). Пішу ды хачу, каб і белыя вершы Чырвонымі вершамі вечна былі (С.Грахоўскі). Я чытаў гонкім соснам Просты, шчыры свой верш (П.Броўка). Каля мяне спынілася вавёрка. Шкада — не ўзяў арэхаў. А верш — горкі, На мове незнаёмай і чужой, як зразумець без перакладу ёй? (М.Танк). Знаючы, што цябе, дружа, бяссонніца мучыць, Нат эскулапы не могуць бядзе памагчы, Шлю табе том сваіх вершаў снатворных, дрымучых, Толькі разгорнеш — і сон адалее ўначы (М.Танк). Як з няўдалых маіх вершаў ранніх, Скрэсленых, знявечаных цэнзурай, Адгадала аб маім каханні..? (М.Танк). Можа, якраз над гэтай крыніцай, у зялёнай загадкавай засені дрэў нараджаўся той першы наіўны вершык, за які яму бацька-ляснік адмераў авансам важкі ганарар (Я.Брыль). Нядоўгі верш — жыццё паэта На памяць ведае сястра (А.Пысін). У анкеце зноў пішу свой верш нязграбны (М.Танк). За парогам зіма і нуда, За парогам раздум’е і боль, Неспакойныя сны уначы, Пра каханне нясмелыя вершы (П.Панчанка). Ну, а масла? Што пра масла скажаш? І не трэба, а не абмінеш. Калі гэткім маслам рыфмы змажаш, Нават верш няўдалы праглынеш (П.Панчанка). Я не такі ўжо наіўны, Каб думаць, Што вершы мае, Шурпатыя, як далоні рабочага, Суровыя, як сумленне, Народжаныя На скрыжаванні Вятроў і дарог, — Больш варты, Як нейкі глыток невялічкі Вады (М.Танк). Ім [кветкам], бледным, мёртвым, не збудзіць Былога пачуцця, Як не змагу яго збудзіць Халодным вершам я (М.Багдановіч). Чужы мой верш для вас, чужы! (Н.Гілевіч).
@ВЕЦЕР. 1. Пра сілу, хуткасць, гучанне, уяўны колер (ветру): буйны (нар.-паэт.), бурны, быстракрылы (паэт.), вальнакрылы (паэт.), вольны (нар.-паэт.), высокі, гонкі, густы, залётны, звонкі, крылаты (паэт.), лёгкакрылы (паэт.), лёгкі, ледзь улоўны, магутны, малады, моцны, нестрыманы, несціханы, нізкі, пругкі, пявучы, разгульны, свабодны, тугі, ціхавейны (паэт.), ціхі, шумлівы, шумны, шустры, шырокі ашалелы, візглівы, востры, глухі, дзікі, заложны, неўтаймаваны, парывісты, перарывісты, пранізлівы, рэзкі, сіплы, узмяцелены (аўт.), хлёсткі (аўт.), шалёны; белагрывы (паэт.), белы (аўт.), блакітны (аўт.), зялёны (аўт.), румяны (аўт.), рыжы (аўт.), сіні (аўт.), цёмны (аўт.), шызакрылы (паэт.).
Ветры буйныя песню вясны Разнясуць па зялёнай даліне (П.Трус). Вецер, вецер быстракрылы, Дзе мой любы, скажы, дзе? Пакланюся той дарожцы, Што мілога прывядзе (А.Русак). Па шляху блакітным з хмараў караванам, з вальнакрылым ветрам [сэрца] паплыло ў нязнана (Л.Геніюш). Зашумеў на лад суровы Вольны вецер, сонца сын (Я.Колас). Сёння свет запоўнены ветрам — высокім і нізкім (М.Танк). Спярша вясна з шырокіх даляў Прыслала гонкія вятры (Г.Кляўко). Ноч. З мора цёплага Вецер густы, Ціха шэпчуцца хвалі (М.Хведаровіч). Над соснамі, асінамі Гуляюць па бары Зялёныя і сінія Залётныя вятры (Г.Бураўкін). Ці не вецер гэта звонкі ў тонкіх зёлках шапаціць? (М.Багдановіч). Абдымала яе [Бандароўну] ночка і вецер крылаты (Я.Купала). Пагуляў па волі Вецер лёгкакрылы (Я.Колас). Лёгкі ветрык сад калыша, Гойдае галінкі (Я.Колас). Аднекуль з-за калгаснага саду прышумацеў сюды лёгенькі-лёгенькі, ледзь улоўны ветрык (Я.Сіпакоў). Дзе ж вы, вятры, маладыя, магутныя? (П.Броўка). Не чакай, пакуль разгоніць хмары моцны, бурны вецер! (К.Буйло). На кручы стагоднія дрэвы. Над імі паводка зары. Вятроў несціханых напевы (М.Танк). Вясна іскрыцца над зямлёю, Захутанаю ў лёгкі дым, І свежай дыхае раллёю, І пругкім ветрам маладым (С.Грахоўскі). Вецер, рэзкі і пявучы, заскуголіў пад акном (М.Машара). Тут ціха, спакойна, утульна, І песціцца ў сонцы платан, І лашчыцца вецер разгульны, Шырокі (Я.Колас). Жыць, раскрыўшы свае грудзі насцеж Для напеваў і вятроў свабодных (М.Танк). Заплюшчу вочы — з касачамі Насустрач любая ідзе. Яе, нібы скульптуру, лепяць Тугія, сінія вятры (С.Грахоўскі). Ціхавейны, цёплы ветрык прылятае к нам (Я.Журба). Ціхі ветрык цалуецца з жытам (П.Трус). Тарасова гора, мукі Камень толькі бача, Ды шумлівы вецер чуе, Як гаротны плача (Я.Купала). Свавольнік шумны, вольны вецер! Я гаманіў з табой не раз І ў час трывог, і ў мірны час... (Я.Колас). Ветрык шустры змоўк і заціх (Р.Барадулін). А калі праз бары прарвуцца вятры ашалелыя, тады возера — неба чорнае з грымучымі навальніцамі (У.Карызна). Візглівы вецер, як бы з вялікае злосці, ірваў апошнія з дрэў кляновыя... лісты (Ядвігін Ш.). Вецер між тым узмацняецца. Востры, пранізлівы, ён так і працінае да самых касцей (Б.Сачанка). Плача-галосіць у коміне вецер глухі (Я.Купала). Пад хмарамі дзікія ветры равуць І чуецца крык жураўліны (П.Пруднікаў). Вецер заложны шуміць, не сціхае, Жаласна свішча (Я.Колас). Неспадзявана аднекуль з боку лесу вырваўся парывісты вецер, з посвістам і віскам прамчаўся над пракосамі (І.Мележ). З успамінамі крочыў пад ветрамі сіплымі І з надзеяй на студзеньскім холадзе мёрз (П.Панчанка). Хай пра нашу з радзімай сустрэчу Прапяе пераможна над краем Узмяцелены шаблямі вецер (М.Танк). Халодны дождж і вецер хлёсткі Іх [цюльпаны] секлі некалькі гадзін, Але трымаліся пялёсткі І не зваліўся ні адзін (С.Грахоўскі). [Соня] толькі чула завыванне шалёнага ветру (М.Лынькоў). Вые ноч, а вецер белагрывы Б’ецца ў шыбы лапай снегавой (А.Александровіч). Шмат разоў, напэўна, шэрыя бярозы След іх [змагароў] белым ветрам у полі замялі (М.Танк). Вецер блакітны і вецер зялёны Хай пагуляюць сабе... (Я.Янішчыц). На ветры румяным і золкім Іх [бяроз] сестры стаяць на груду (М.Хведаровіч). Паўночныя воблакі ў лёце, Свіст рыжых вятроў (А.Пысін). Цёмны вецер над замкам кружыў (П.Панчанка). Не пісаў бы, не складаў бы я вас, думы-песні, Каб не вецер шызакрылы, Вецер напрадвесні (М.Танк).
2. Пра тэмпературу, вільготнасць (ветру): асвяжальны, вільготны, воглы (разм.), волкі, гарачы, густы, задушна-мяккі, засмяглы, золкі, зыркі (разм.), калючы, колкі, ледзяністы, ледзяны, лядовы, марозлівы, марозны, мокры, пякучы, распалены, свежы, сіберны (разм.), сіверны (разм.), сонечны, стылы, сухавейны, сухі, сцюдзёны, сцюжны (разм.), сыры, халодны, цёплы.
Падуў густы асвяжальны вецер. Адразу стала лягчэй дыхаць (Ц.Гартны). Тут вецер вільготны і пруткі, І ружы ў духмянай расе (П.Панчанка). Пятрок пастаяў, сцюжа і воглы вецер трохі далі яму аддыхацца (В.Быкаў). А з рэчкі ветрык вее волкі, Як веснік блізкага ўжо дня (Я.Колас). А вецер дзьмуў сустрэчны і гарачы (М.Танк). Варушыўся ціхі, але неспакойны і густы вецер (І.Мележ). Голле старой бярозы гайдаў цёплы, задушна-мяккі вецер (А.Савіцкі). Вада жыве ў вядры халоднаю спякотай. Засмяглыя вятры аблізваюцца ўпотай (Р.Барадулін). На дварэ ў твар Васіля ўдарыў золкі вецер (І.Мележ). З адной дзьме вецер стараны, Ды вецер зыркі, сухавейны, Мой недруг... (Я.Колас). Я ўзнімаўся, хапаючы вуснамі колкі вецер (Г.Бураўкін). Зноў дыхнуў лядовы вецер (К.Буйло). Марозны белы вецер хіба не супакоіцца да рана (М.Танк). Раніцою мокры вецер біўся з лесу ў сонечнае акно (К.Чорны). Адшумеў лістапад, адзвінелі дажджы, І зіма панагнала пякучых вятроў (П.Панчанка). Закрытая, заціснутая з усіх бакоў дзеравякамі, не бачыла яна [бярозка] сонца, рэдка калі патыхаў на яе свежы ветрык (Я.Колас). Здаецца, клёны слухаюць І хочуць адгадаць, якой дарогай, дзе З сібернымі вятрамі, з завірухамі У ботах ледзяных зіма ідзе (П.Панчанка). Сцюдзёны сіверны вецер самаўладна гаспадарыў у непрыбраным кукурузным прасцягу (В.Быкаў). Я чую, як палае кроў Ад іскры першай бліскавіцы І подых сонечных вятроў, Якіх удоваль не напіцца (М.Танк). Потым з поўначы падзьмуў густы і стылы восеньскі вецер (Я.Сіпакоў). Усю ноч дзьмуў вецер — сухі, марозлівы (З.Бядуля). Як гэта страшна, калі адзін Пад сцюжны вецер, Як у бяздонне паміж лядзін, Брыдзеш у свеце (К.Кірэенка). На сырым, калючым ветры нікому не хацелася гібець... (В.Гардзей). Самы лепшы час, калі пачынаюць распускацца бярозавыя лісточкі, і няма лепшай музыкі, калі высока ўгары гойдае-песціць лёгенькі цёплы ветрык пахучыя лісточкі (Я.Колас).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце, фізічнае ўздзеянне (ветру): арлінавокі (аўт.), ветлы, вішнёвы, водарны, вясёлы, гарэзлівы, гарэзны, гаючы, гуллівы, далікатны, добры, дураслівы, духмяны, жартаўлівы, закаханы, залаты (паэт.), зіхоткі (разм.), лагодны, ласкава-цёплы, ласкавы, мірны, мядовы, мяккі, наіўны, неўгамонны, нясмелы, пахучы, працавіты, прыветлівы, прыветны, прыемны, пяшчотны, радасны, родны, рухавы, салодкі (паэт.), светлы, смалісты, снежнарукі (аўт.), спрытны, усемагутны, усхваляваны, хвалюючы, цвярозлівы (аўт.), шаўковы, шчаслівы асіплы (аўт.), атручаны, ахрыплы (аўт.), безыменны (аўт.), без’языкі, беспрытульны, бяздомны, бязлітасны, бяссонны, востры, галодны, гаркавы, гнеўны, горкі, дакучлівы, жаласны, журботны, задумны, задымлены, засмучаны, засмяглы, заўзяты, зацяты, злавесны, злосны, злючы (аўт.), змрочны, зухаваты, калматы, кудлаты, ліхі, маркотны, нахабна-краплісты (аўт.), нахабны, нелюдзімы, непакорны, непаслушны, непрыемны, неспакойны, нечакана востры, нудны, нямы, няўтульны, нячулы, нячутна смертаносны (аўт.), пагрозлівы, пануры, плакучы, прэсны, пустапашны (аўт.), пякучы, п’яны, разбойны, разгульны, раззлаваны, раз’ятраны, роспачна-вясёлы (аўт.), салёны, свавольны, сляпы, сонны, сумны, суровы, трывожны, тужлівы, хаўтурны, хмурны, хмуры, шорсткі, шумліва-порсткі (аўт.), шурпаты.
Вадой і хлебам, словам, снежных стром парывістым арлінавокім ветрам... Радзіма ўвайшла ў мяне... (Г.Пашкоў). А заўтра будуць ветлыя вятры (Я.Сіпакоў). Вішнёвы вецер студзіць грудзі, Пялёсткі кружаць галаву (С.Гаўрусёў). Вясёлы вятрыска вітаўся з кустамі... (Н.Гілевіч). На падмостках У ззянні агнёў мюзікхола Негрыцянка пяе, І звініць яе голас, Быццам ветрык гарэзлівы, цёплы, лагодны... (М.Танк). І боль суціхаў пад журботным напевам Плакучай вярбы і гаючых вятроў (М.Машара). У даль лятуць мае белыя коні па пустым бездарожным загоне. Пераблытаў ім вецер гуллівы Легкавейныя тонкія грывы (К.Буйло). А няхай дзьме добры вецер І дзьме на наш касцёр (Я.Колас). А гэты ветрык дураслівы Траве зялёнай чэша грывы (Я.Колас). Цёплы, духмяны вецер фурчыць у вушах... (Я.Брыль). Жартаўлівы ветрык губы, твар цалуе (“Маладосць”). Вецер закаханы шэпча чараўніцы пра любоў (І.Скурко). Ідуць калоны, залатым Сцягоў авеяныя ветрам (М.Танк). Над вёскай, у полі, была імглістая, закураная смуга, быў прыхаваны смутак... незразумелы, як настрой, то сцішанага — і тады светлага, — то шумліва-порсткага, роспачна-вясёлага, нават аж зіхоткага ўваччу і ўсё адно цёмнага ветру (М.Стральцоў). Імполь падняў проці ласкава-цёплага ветру свой твар (В.Адамчык). І вецер ласкавы, вясновы Гамоніць пра мір і любоў (П.Броўка). Хай жа ціха над кожным парогам Веюць мірныя ветры (П.Прыходзька). Асвежаны халоднаю расою Мядовы ветрык шалясцеў над дахам (К.Камейша). У кроне шамаціць мяккі вецер і сціхае ў ёй (В.Жуковіч). Лісты наіўны вецер неўпапад З далёкай гнаў вярсты (Р.Барадулін). Гэй, павейце, разгуляйцеся Ветры вольныя... Зашуміце, неўгамонныя (Я.Купала). Нясмелы вецер гнаў рэдкія хмары па... светламу небу (У.Краўчанка). У трапяткім лісці заблытаўся пахучы вясёлы ветрык (ЛіМ). Напаіў траву і жыта, І бярозаў вецце... Вельмі добры, працавіты ўсемагутны вецер (А.Бялевіч). Пойдзем, пойдзем туды, Адкуль сонца ўзыходзе, Адкуль вецер прыветлівы вее (Я.Купала). Я падару табе мора... Вецер ласкавы, пяшчотны... (Н.Загорская). Меднастволая [сасна] узняла высока Кучаравае тонкае вецце, Каб яго песціў радасны вецер (К.Буйло). Колькі жыць нам — невядома... Вей, мой родны вецярок! (П.Панчанка). Але душу маю сягоння поўняць Твае [Балгарыі] мелодыі, і я не знаю... Ці гэта ветрык ранішні, рухавы Пакінуў свой начлег на перавалах? (Н.Гілевіч). Прабег па сэрцы і па кожнай жылцы Салодкі і журботны вецярок (П.Панчанка). І здаецца, што ў прыдарожнай карчме Вецер свежы, смалісты павеяў (М.Танк). У белых далях застагналі снежнарукія вятры (“Маладосць”). Гучыць, грыміць мелодыя вясны! Яе нясе на крылах ветрык спрытны (А.Звонак). Пахучыя тонкія вецці Пясціў усхвалёваны вецер (К.Буйло). А ў зялёным ветры, нечакана вострым і хвалюючым, як успамін, мроіўся... пах гарэлага бульбоўніку... (М.Стральцоў). Ён гаварыў спакойна, крыху марудна, але цвёрда, і ад яго спакойнасці на распаленыя спрэчкай сэрцы жанчын нібы дыхнула свежым, цвярозлівым ветрам (І.Мележ). Ідуць без дарогі, проста наперад, у самыя абнімкі шаўковага падатнага ветру (М.Зарэцкі). У натапыраным галлі Асіплы вецер стогне глуха (П.Макаль). Вось і горкі ўмалот — гурбы бітае цэглы, І ўсе людзі навекі пад душнаю цэглай палеглі. І, здаецца, няма ўжо нікога, нікога на свеце. То не я пазіраю — Гэта трызніць атручаны вецер (П.Панчанка). Мне трэба падабраць людзей, Якім на гэтым свеце Усё роўна дзе грудзьмі глытаць Марскі ахрыплы вецер (М.Танк). За акном скуголіў мокры беспрытульны вецер... (В.Хомчанка). Ты знаеш вецер сваёй радзімы — Не безыменны там вецер нейкі, А той, што вее начлежным дымам. Шуміць чаротам, звініць жалейкай (М.Танк). Іх [калоны] вецер без’языкі не можа заглушыць (М.Хведаровіч). Дыханнем халодным, вільготным Павейвае ветрык бяссонны (Я.Колас). Галодны вецер свішча, шалее ў злыбядзе, Цямняцкае ігрышча з сухотніцай вядзе (Я.Купала). Смакуй, як найсвяцейшае прычасце, Гаркавы вецер, цёплы дух лясны... (Г.Бураўкін). ...Вецер гнеўны клубіў дым комінаў фабрычных (М.Танк). Сцежкі незваротныя твае замятае вецер, вецер горкі... (В.Зуёнак). Што мне, вандроўніку, сон пад страхою!.. Хай не заўсёды мне цёпла і ўтульна: Часта наладжваюць свае гульні Вецер дакучлівы, дождж, бліскавіцы... Толькі пад небам адкрытым такім Бачу я дзівы і казкі лясныя... (М.Танк). І штось нашэптвае вербам задумны вецер (А.Звонак). Судзіць адшчапенцаў устануць прабітыя кулямі дзеці, Крывёю залітыя рэкі, пабітыя бомбамі хвоі... і чорны задымлены вецер (П.Панчанка). Надрывайся і шумі, Вецер злосны, ў полі (Я.Колас). І свавольны і злючы... вецер Гнуў без жалю рабіны той вецце (Я.Журба). Прыбег, няведама адкуль, на скокі вецер зухаваты (У.Хадыка). Толькі вецер калматы Замятае пры самой дарозе сляды (С.Грахоўскі). Зашуміць, можа, вецер кудлаты З падарожнай расстайнай сасны (М.Танк). Народжаны ў дні ліхіх вятроў, Ён [Колас] гартам волі наліваў нам грудзі (К.Буйло). Ты, вецер разгульны! Ты — вечны дарожны і вечны выгнаннік, бы кім закляты! Заўсёды маркотны, заўсёды трывожны, Спакою ніколі не ведаеш ты (Я.Колас). Ён... аддзімаўся ад нахабна-краплістага ветру (Я.Брыль). Са стрэхаў жмутамі вісіць салома, сарваная нелюдзімымі вятрамі (П.Пестрак). Прыціх той ветрык непаслушны, Як бы сваім аддаўся марам (Я.Колас). Нават неспакойны вецер і той гаманіў на сумны лад, прыпадаючы да зямлі, нібы для таго, каб паслухаць яе нямоўкныя песні (Я.Колас). За акном ціхі снег і блукаюць нямыя вятры (С.Ліхадзіеўскі). Вецер наскочыў, вецер нячулы Птушцы гняздзечка раскінуў (Я.Купала). Раптоўна сталі мёртвымі жывыя, жыццядайныя нядаўна, І вецер дзьме нячутна смертаносны (В.Жуковіч). Зноў мора Мінскага ўдыхаю прэсны вецер І кожнай прыдарожнай рад сасне (П.Панчанка). Пустапашны вецер полем імчыць да могілак — апошняга прычала, Дзе гора не маўчала, не маўчала (А.Лойка). Змярцвелы лес будзе стаяць... ціха скардзіцца пякучаму ветру... (Л.Дайнека). Пад сасновыя частушкі П’яны вецер завірыў (М.Танк). Паўночныя воблакі ў лёце, Свіст рыжых разбойных вятроў (А.Пысін). Раз’ятраныя халастыя ветры Гуляюць ад сяла і да сяла (Г.Бураўкін). Пажаты жыты, павязаны снапы, За хвост сябе ловіць вятрыска сляпы (С.Гаўрусёў). Толькі часам ціхай скрыпкай Заіграе сонны вецер (М.Танк). А ні хаты, а ні павеці — Голы комін ды цішыня... А тым часам трывожны вецер Хмары чорныя ў гурт заганяў (П.Панчанка). І вецер хаўтурны над сёламі вее... (П.Броўка). Хмуры цёплы вецер не мог раскалыхаць ваду (К.Чорны). Там ходзяць хмурыя вятры, Чарнеюць спаленыя хаты... (А.Астрэйка). Ноччу вецер шурпаты з оста І мяцеліцы вал дзевяты, Як на богам забыты востраў, На маю наляцелі хату (Н.Мацяш).
* Бабыль-вецер, валацуга-вецер, вей-вецер, ветры-віхуры, вецер-арганіст, вецер-буй, вецер-буйнавей, вецер-бура, вецер-вандроўнік, вецер-віхор, вецер-вятрыла, вецер-вятрыска, вецер-ганец, вецер-дабрадзей, вецер-завіруха, вецер-задзіра, вецер-музыка, вецер-пяюн, вецер-самагуд, вецер-свавольнік, вецер-сівер, вецер-снегавей, вецер-сокал, вецер-сухавей, вецер-тайгачок, вецер-чабан, віхар-вецер, гарэзнік-вецер, забіяка-вецер, званар-вецер, змей-вецер, свавольнік-вецер.
Бабыль-вецер на світанні Пойдзе ў свет шырокі, Пойдзе ў злосці, буркатанні Аглядаць валокі (Я.Колас). Парасчыняны дзверы Для валацуг-вятроў (Н.Гілевіч). Бывала, імчыцца Вей-вецер і вецце лёгкім павевам авее (А.Александровіч). Жывіце ж да поўнага веку, сябры... нішто нам віхуры-вятры, Пакуль нашы шэрагі ў шчыльнасці (Н.Гілевіч). А сёння вецер-арганіст Па згібшых рэквіем іграе (К.Буйло). Наскочыла восень, Буй-вецер загушкаў (П.Броўка). У чаротах плачуць ветры-буйнавеі, Атрасаюць долу дымную расу (С.Грахоўскі). Паляцеў бы ў луг, дзе Нёман Бераг точыць, мые, Дзе гамоняць з ветрам-бурай Дубы векавыя (Я.Колас). Ужо верасень, Ветры-вандроўнікі Аж праз вокны нясуць халады (П.Броўка). Снежная замець шуганула над полем, нібы вырваўся на волю вецер-віхор (М.Лынькоў). О вецер-вятрыла, ні зімка, ні восень, а ты задзьмуваеш апошнюю просінь! (Е.Лось). Дзякуй вам, вятры-вятрыскі, Што нам твары гартавалі (П.Броўка). Шумяць дубы, гудуць дубы, Вядуць аповесць грозных год... І славяць велічны народ — Мой край, што зведаў многа ран, Край незабыўных партызан! Вятры-ганцы склікалі іх... (П.Броўка). Добрай раніцы ў полі шырокім Вятрам-дабравеям, Каласам умалотным высокім, Рупным жнеям (М.Танк). Ты сканала і разрухі больш не будзеш бачыць. Хай хоць ветры-завірухі Па табе паплачуць (Я.Колас). А вецер-задзіра гудзе, як шалёны, І вые над лесам пустым (Я.Колас). Песню зацягнулі ветры-музыкі (Р.Барадулін). Думкі вецер-пяюн развяваў (Л.Геніюш). І спяваюць вятры-самагуды Гучным звонам у струнах дратоў (Я.Колас). Калыхала мяне мама, Потым вецярок-свавольнік... (М.Танк). Усе лісточкі даўно вецер-сівер разнёс (Я.Колас). Гоніць хмаркі-лебедзі вецер-снегавік (А.Звонак). Будуць ветры шумець, ветры-сокалы (П.Трус). З балот крынічыў вецер-сухавей (М.Танк). Нават лёгенькі вецер-тайгачок замест вечнага паху кедравай смалы водарыў сенам (Я.Сіпакоў). На высокім перавале горным, Усё роўна, як з варот шырокіх, Перад ветрам-чабаном пакорна Чарадой даўгой ідуць аблокі (М.Аўрамчык). І я зросся з гэтым горам, Як віхры-вятры з прасторам, Як з загонам жыта (Я.Колас). Восеньскі забіяка-вецер раз-пораз рыпаў... дзвярыма (В.Быкаў). Званар-вецер біў языкамі званоў аб іх край (Я.Колас). Гарэзнік-вецер голле развінуў, Наўмысна перагортвае лістоту (М.Аўрамчык). Цішыня. Ды як можа ў гэтым казачным кутку сваволіць змей-вецер (І.Пташнікаў). Ды прыціх свавольнік-вецер, Шэпча мне, змяніўшы тон (Я.Колас).
@ВЕЧАР. Частка сутак ад канца дня да надыходу ночы.
1. Пра стан надвор’я, пра колер неба, водар паветра (вечарам): агністы, барвовы, блакітны, бэзавы (аўт.), ветраны, водарны, залаты, залацісты, зорны, крамяны, крыштальны, ліловы, мяккі, пагодлівы, празрысты, рубінавы, сіні, смугла-сіні (аўт.), смуглы, цёплы, ціхі, чарнакудры (паэт.), янтарны, ясназоры (паэт.), ясна-зыркі (паэт.), ясны віхурны, волкі (разм.), густы, душны, замглёны, золкі, імглісты, марозны, мокры, непагодлівы, непагодны, непагожы (разм.), парны, росны, свежы, слотны (разм.), сцюдзёны, халодны, цёмны, чорны (аўт.), шэры.
Вечар агністы, ў паўнеба світанне. Тут з маёй доляй вячыстай спатканне (С.Панізнік). Тут з вудай стаяць над ракой Ігнась Бандарэвіч гатовы і ў ранішні млявы спакой, і ў вечар ціхі барвовы (А.Бялевіч). І ў вечар бэзавы на ціхай лаўцы Яшчэ ніхто па мне не сумаваў (Н.Гілевіч). Парным водарным вечарам польнаю сцяжынкаю Зося бегла ў жытное (Р.Сабаленка). Залацісты вечар дагарае (Я.Журба). Прыходзіць вечар зорны, Ды не змаўкае спеў (П.Панчанка). Правал акна. За ім — крамяны вечар (С.Дзяргай). Трызніцца мне ўсё ліловы вечар, Вашы сляды на ліловым снягу (У.Караткевіч). Ціхі, мяккі вечар. Дзень учора быў вельмі спякотны (В.Вольскі). Празрысты вечар, радасны, як ранне. Яна бяжыць, нібы ў дзівосны сон, На першае таемнае спатканне (С.Грахоўскі). Вечары рубінавыя, аўсяная замець... Сустракай, радзімая, мёдам, пірагамі! (П.Броўка). Наступае вечар сіні (М.Танк). Бывала, у вечар смугла-сіні Расою ўпоіцца сасна (П.Трус). Смуглы, суровы вечар спускаўся ціха... (М.Хведаровіч). [Валі] няможна выйсці на двор, дзе так многа святла, прастору і сонечнай ласкавасці, дзе такія цёплыя, мяккія, чорныя вечары (А.Жук). Толькі горыч Яму пакінуў на ўспамін Вясновы вечар ясназоры... (Н.Гілевіч). І вее вечар ясна-зыркі Вятрыскам зябкім ад ракі (А.Звонак). Нешта праз паўгода пасля таго, як яны прыйшлі з лесу, віхурным зімовым вечарам Зыбін завёз Жэню ў бальніцу (І.Мележ). Па вечарах, волкіх і росных, клубіцца, кудзеліцца... туман (Б.Сачанка). У забалоцкіх кустах садзіўся густы кастрычніцкі вечар (Я.Скрыган). І вось аднойчы ў душны летні вечар У чалавека нарадзіўся сын (П.Панчанка). Як чарнакрылы птах, Замглёны вечар плыве над Мінскам (А.Звонак). Цёмны і золкі вечар. Спыніўся, каб паслухаць радыё... (Я.Брыль). Ціхі марозны вечар... Недзе далёка-далёка ў палёх усхліпваюць бомы і, як старац з разбітаю лірай, манатонна скрыпяць палазы (П.Трус). Пад гэты дождж успамінаецца другая пасля пакінутай гімназіі восень, мокрыя, цёмныя вечары, лямпа на родным стале, і сам ён [Алесь] над кнігай (Я.Брыль). Непагодны вечар. Сумна, дружа, мусі? Каб разважыць смутак, ціха заспяваю... (М.Багдановіч). Як не дрыжаць у вечар непагожы Лістам? (А.Звонак). Сцюдзёны лістападаўскі вечар, Мы ішлі паміж рэдкімі, пацярэбленымі вайною соснамі на святло ў Коласавым акне (Я.Брыль). Зорны халодны вечар. Трашчыць мароз (М.Лупсякоў). Цёмны вечар насоўваецца з усіх шчылін (Я.Колас). Шэры вечар вось-вось павінен змяніцца дажджлівай ноччу (Я.Брыль). Вечар чарнакудры туліўся да зямлі, а з ім ветрык жартаваў (М.Нікановіч).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (вечара): вясёлы, гутарлівы, дасведчаны (аўт.), добры, дрымотны, задумёны (разм.), задумлівы, звонка-каляровы, звонкі, лагодны, ласкавы, незвычайны, прыгожы, радасны, расспяваны, салаўіны (аўт.), спакойны, цудоўны, чуткі, шыза-галубіны (аўт.) бесклапотны, бестурботны, глухі, горкі, дзікі, доўгі, журботны, зажураны, заплаканы, змрочны, маўклівы, млосны, млявы, моташны, невыносны, нудны, сонны, суровы, тлумны, цягучы.
У вясёлы вечар мая Салавей ў гаі свістаў (Я.Колас). А вечар чуткі, гутарлівы Разносіць гоман, смех шчаслівы (Я.Колас). На імгненне прымоўкне дасведчаны вечар, Лістадзённік вятры адгорнуць наўздагад (Р.Барадулін). Добры зорны вечар... вецер Каштаны калыша (А.Александровіч). Дрымотным вечарам юны ліпоўнік Па схонах да цёплых бяжыць берагоў (Р.Барадулін). І вечар замёр задумёны (Я.Колас). Задумлівы вечар спусціўся на пожні, З зялёнага лесу ішоў асцярожна На поле жытное па выцвілых травах (К.Буйло). Вечар звонка-каляровы светлай стомаю гудзе (С.Гаўрусёў). Здароў, марозны звонкі вечар! (М.Багдановіч). У прыгожыя, ціхія вечары любіў Максім слухаць родныя песні (А.Бачыла). Лагодны вечар, ціхі, вераснёвы. Кучомкі хвой замлелі ў цішыні (Я.Колас). Не журы дачкі, бо пакрыўдзіцца... Немагчыма ёй, звонкай, маладой, Прапусціць было стрэчу над ракой, Вечар ласкавы, ноч з сваёй красой, Гэту раніцу з майскаю зарой (М.Танк). Цябе, любоў мая, вітаю зноў У незвычайны гэты цёплы вечар (А.Звонак). Празрысты вечар радасны, як ранак, Яна бяжыць, нібы ў дзівосны сон... (С.Грахоўскі). Расспяваны вечар пацалуе губы (Л.Геніюш). У акенца тваё я пастукаў зязюльчыным ранкам Пасля салаўінага вечара І перапёлчынай ночы (П.Панчанка). Спакойны жнівеньскі вечар. Сонца зайшло (Я.Брыль). І вечары такія ціхія, цудоўныя! (Я.Брыль). Сцяпан патроху стаў вяртацца У свой ранейшы стан-настрой... Хадзіць з Альжбетай у любімы Садок ля Свіслачы-ракі, Дзе ў вечар шыза-галубіны Рука не просіцца з рукі (Н.Гілевіч). У бесклапотныя зімовыя вечары збіраліся дзяўчаты разам: гучалі дзівосныя родныя песні, пачутыя яшчэ ад бабуль (Р.Шырма). І глухімі восеньскімі ды зімовымі вечарамі па хатах збіралася моладзь (Я.Брыль). Вечар нейкі дзікі і злы (У.Караткевіч). Сёння прыйдзе Яна, Завітае ка мне Ў гэты ціхі зажураны вечар (П.Трус). Трасецца асенні заплаканы вечар (Я.Пушча). Нашаптпала яна [восень] у вечар змрочны Невыразных загадак аповесць (А.Звонак). Вечары апускаюцца маўклівыя і кароткія (Я.Скрыган). Млосны вечар, дзённая спёка ўжо сышла, але ў паветры яшчэ патыхала духменем... (І.Мележ). Быў вечар, цёплы і млявы... (Б.Стральцоў). Восеньскія вечары, нудныя, доўгія, цягнуцца, як год (“Маладосць”). Паміж клапотаў, Між працы тлумных вечароў Агорне часам адзінота (П.Броўка).
@ВЁСКА. Абуджаная, блізкая, вялікая, вясёлая, зялёная, людная, маленькая, мілая, наскрозь пранятая святлом, працавітая, працалюбная (разм.), прыгожая, пявучая, спакойная, сціплая, ціхая, шчаслівая апусцелая, глухая, далёкая, заклапочаная, запусцелая, заснежаная, зруйнаваная вайною, непацешная (разм.), непрыкметная, неспакойная, падмятая пасляваеннымі кустамі, сонная, спалоханая, стомленая, сцёртая з зямлі вайною, убогая, узварушаная.
Слова — вёскі абуджанай дар, Песня спее ў вачах і на ўсмешцы (А.Пысін). Чаго, вятрыска, Так узбунтаваўся І над вёскай блізкай Ты не злітаваўся? (Я.Купала). Маленькая вясёлая вёсачка, як падковай, была атуленая лесам (Я.Колас). З далёкага краю крылатыя госці Прынеслі ў зялёную вёску Замосце Чатыры магілы (П.Панчанка). Тыя камяні і тыя дрэвы — усё, што засталося ад колішняй люднай вёскі (Я.Сіпакоў). Мілая вёска, разлогаў кілімы, Сцежкі, і рэчка, і дуб на браду! Верце: без вас мне жыццё немагчыма (К.Кірэенка). Вёска мроіць пад сонцам, уся зялёная, наскрозь пранятая святлом (У.Караткевіч). А колькі іх [вёсак], некалі пявучых і ціхіх, працалюбных і заклапочаных, сцёртых з гэтай зямлі вайною, падмятых пасляваеннымі кустамі, жывуць... урочышчамі, дарогамі, крыніцамі (Я.Сіпакоў). Ляжа Сцёпка спаць на нары, І праз цэлу ночку Сны аб роднай вёсцы сняцца, Аб сваім куточку! (Я.Колас). Позні вераснёўскі вечар. Над ціхай стомленай вёскай — шчодра зорнае неба і самотны, сарамлівы маладзік (Я.Брыль). Ты, вёска сціплая, не знаеш мод, Зямлёй і лугам пахнуць твае рукі (А.Пысін). Я ўвайду ў забыты богам дом На краёчку апусцелай вёскі (Я.Янішчыц). Гэта мне расказвалі ў глухой палескай вёсцы... (Б.Сачанка). Бабулькі неяк святлеюць і, сабраўшыся на гарадскім двары, пачынаюць размову пра вясну, пра свае далёкія, заснежаныя вёскі (Я.Сіпакоў). Шкода вёсак запусцелых, Дзе рольнік гаруе... (Я.Колас). Кусты насунуліся на зруйнаваную вайною вёску (Я.Сіпакоў). Тут у крыві людской скупана Капейка сходзіць за дармо, А там, у вёсцы непацешнай, Расце, вялічыцца ярмо (Я.Купала). У вёсцы непрыкметнай дзве заставы... (А.Пысін). Эй, вы, родныя нівы! Эй, ты, бор гутарлівы! Эй, вы, убогія родныя вёскі! Вас да самай магілы любіць трэба (Я.Купала). У нагах у яго рассцілаўся абшар... Сонных вёсак шары, хат амшалых, як мар... (Я.Купала). Амаль не спыняючыся, і дні і ночы ішоў эшалон... па шырокіх прыволжскіх палях, мінаў неспакойныя гарады, узварушаныя вёскі (І.Мележ).
@ВОБЛАКА (аблачына, аблокі). 1. Пра колер воблака; пра яго аддаленасць ад зямлі, становішча ў прасторы: агністае, агніста-залатое, барвовае, барвянае, барвяна-ружовае, бела-барвова-шэрае, белае, белае-белае, белагрудае, белапеннае, беласнежнае, бэзавае, бялёсае, бялюткае, бялявае, дымнае, дымчатае, жоўтае, залацістае, залатое, зеленаватае, зялёнае, ліловае, малінавае, малочна-белае, пунсовае, пурпуравае, ружаватае, ружовае, румянае, светлае, серабрыстае, сівае, сівенькае, сіняе, сярэбранае, чыстае, янтарнае, яснае бруднае, бурае, мурзатае, мутнаватае, мутнае, попельнае, пярэстае, рудое, рыжае, свінцовае, стракатае, чорнае, шэра-цёмнае, шызае; высокае, далёкае, лёгкакрылыя (мн.), недасяжнае, нізкае, хуткае, шпаркае, шустрае.
Сонца, чырвонае... павольна апускалася за стрэхі горада ў агністых аблоках (І.Дуброўскі). Сонца яшчэ не паказвалася, што ўгадвалася на паўночным усходзе па агніста-залатых дробных, як луска, воблаках (П.Місько). Мне здаецца, што гэта барвовае воблака Нада мною вісіць з палавецкіх часоў (П.Панчанка). Насустрач сонцу па блакітным полі плылі барвяныя аблокі (М.Аўрамчык). Учора быў дождж, было сонца... тады цудоўнае неба на захадзе, з нізкімі бела-барвова-шэрымі воблакамі над морам (Я.Брыль). У блакіце аблачынку белую люблю, — нібы лёгкую пушынку, позіркам лаўлю (В.Жуковіч). Неба ўскрыкне!.. І на воблака белае-белае Кроў птушыная пырсне Брусніцамі спелымі (У.Някляеў). Белагрудыя воблакі, белагрудыя воблакі За акном самалёта ўцякаюць назад (С.Гаўрусёў). Барыс Рыгоравіч ляжаў на спіне і сачыў, як спакойна плыве белапеннае кучаравае воблачка (І.Новікаў). Зусім па-летняму клубіліся рэдкія беласнежныя воблакі (М.Лынькоў). Высока ў небе воблака плыве, Плыве бялюткае, адно ў блакіце (Н.Гілевіч). Неба, усцяж засланае бялёсымі воблакамі, пазірала непрыветна і хладна (Я.Колас). У воблакаў бялявых і ружовых Ёсць контуры зямных мацерыкоў (А.Пысін). Каторы ўжо дзень раніцай і вечарам бурыя, днём жоўтыя, цяжкія воблакі віселі на гарызонце (І.Пташнікаў). З белых дымных воблакаў ішоў глухі несціханы гул (А.Савіцкі). Сонца ўжо амаль схавалася за лес, і толькі залацістыя і бэзавыя аблокі адбівалі яго святло (М.Корбан). Сярод чорных і шэрых скал струменіліся шматкі зеленаватых аблокаў (У.Шыцік). Вільготнае, ліловае знізу, воблака плыло, як ветразь (У.Карпаў). Я заглядзеўся на сутонні ў неба — Малінавыя воблакі плылі (С.Грахоўскі). Ды над сцежкамі нашымі З-за аблокаў пунсовых Рэактыўнымі нартамі Пранясецца паштовы (Л.Дайнека). І след пурпуровых аблок Дрыжыць на ўстрывожанай плыні... (А.Звонак). На небе... лёгкае ружаватае воблачка (Я.Скрыган). На небакраі ўзыдзе раптам... светлае невялічкае воблачка (Я.Сіпакоў). З вышыні самалёта, праз ілюмінатар ззялі серабрыстыя воблакі — нерухомыя вялізныя караблі на бяскрайнім моры (“Беларусь”). Сівенькае воблачка ўзвілося на грудку (А.Савіцкі). Маё поле, мае гоні — Воблакі сівыя, Маё стадка, мае коні — Хмары вараныя (Я.Купала). Адплываюць караблі далёка Ціхім шляхам вулачак крывых З маставых пад сінія аблокі, ў акіян зялёнае травы (В.Вярба). Мы (таксама выпадкова) убачылі чорнага бусла, які, нібы манах, глыбакадумна стаяў у сваім гняздзе і дужа добра быў відзён на фоне нізкіх мурзатых воблакаў (Я.Брыль). Плывуць удаль пярэстыя аблокі (Ю.Свірка). Сіні дым звіўся з рудым воблачкам (А.Савіцкі). І дзяцінства чарадой гадоў Праляцела воблакам стракатым Маладых пярэстых галубоў (М.Аўрамчык). Грувасціліся дзіўныя, як усё роўна састаўленыя ў два аграмадныя стагі, кудлатыя шызыя воблакі (А.Савіцкі). У разрыве шэра-цёмных воблакаў мільгацеў серабрысты кружок месяца (І.Навуменка). Бягуць шпаркія воблакі, бягуць здалёк ці зблізку... высокія і нізкія, рэдкія і суцэльныя (І.Грамовіч). Лёгкакрылыя воблачкі, як невядомыя белыя птахі, патроху зляталіся ў чароды (“Маладосць”). У вышыні блішчалі прагалы блакіту з беражкамі далёкіх белых аблокаў (В.Быкаў). Алесь... задумна глядзеў на ляную плынь недасяжных аблокаў (Я.Брыль).
2. Пра форму, памер, абрысы воблака, пра яго шчыльнасць, гушчыню: вялізнае, вялікае, галубінае, грудастае (разм.), грывастае (разм.), густое, дробныя (мн.), зубчатае, крамяное, круглае, купчастыя (мн.), кучаравае, маленькае, невялічкае, празрыстае, пуховае, пушыстае, пышнае, рэдкія (мн.), суцэльныя (мн.) злямчанае, калматае, кудлатае, мутнаватае, нішчымнае.
Справа за дарогай у небе грувасціліся вялізныя грывастыя белыя воблакі (А.Савіцкі). Добра... заглядзецца на... кучаравыя верхавіны соснаў на фоне цёплага блакіту і галубіных воблакаў (У.Караткевіч). Крамяныя грудастыя аблокі Над пожняю, над лесам коціць дзень (М.Стральцоў). А ваўкі халодныя насы Узнялі на воблака густое І спрабуюць ціха галасы (П.Панчанка). Далей, на самым небасхіле, стаялі нізкія зубчатыя аблачынкі (Т.Хадкевіч). Нізка над лесам у тым баку, дзе стаяла сонца, збіліся ў кучы белыя круглыя воблакі (І.Пташнікаў). Быў адзін з тых восеньскіх дзён, калі па небе паволі і нізка плылі купчастыя воблакі (Я.Скрыган). У вышыні раскідвалася ясная сінява, маленькія кучаравыя аблачынкі таялі ў яе неабдымнасці (Т.Хадкевіч). Высока ў жнівеньскім небе зіхацела празрыстае воблака, падобнае на бліскучы камяк пены (І.Мележ). [Аляксей] ляжаў на спіне, і ў шырока расплюшчаных вачах яго адбівалася красавіцкае неба з рэдкімі пушыстымі аблачынкамі (Т.Хадкевіч). ...Неба блакітнае, і толькі дзе-нідзе відаць невялічкія пуховыя воблачкі... (І.Гурскі). Як засінелася возера чыстае, Бо маладая красуня вясна, Каб падсініць аблачынкі пушыстыя, Сінькі ў ваду сыпанула спаўна (Р.Барадулін). Раптам самалёт доўга падаў уніз праз злямчаныя, шэрыя воблакі... (Я.Сіпакоў). Праз кудлатыя і белыя, як воўна, воблакі спрабавала прабіцца сонца (А.Кудравец). У даляглядзе пад яркім сонцам горы... лезуць адна на адну, выступаюць у небе мутнаватымі воблакамі... (З.Бядуля). Удзень па небе плылі груды разарваных воблакаў, халодных, нішчымных (Я.Колас).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (воблака): дзіўнае, лёгенькае, лёгкае, лёгкакрылатае, маладое, пышнае, пяшчотнае, цёплае, ціхае, цудоўнае, чароўнае, шаўковае адзінокае, грознае, маркотнае, млявае, панурае, суровае, халаднаватае, халоднае, хмурае, хмурлівае, цяжкаватае, цяжкае.
Дзіўнае воблака ў небе жыве (Я.Янішчыц). Высока-высока над дзедам паружавела лёгенькае воблака (Я.Брыль). Маладыя аблокі над Ушаччынай ціха плывуць (Р.Барадулін). Воблачкі пышныя, лёгкакрылатыя з полудня вольна плывуць (ЛіМ). Алесь ляжаў цяпер у лагернай нестаптанай траве, задумна глядзеў у высачэзную просінь на ляную плынь... пяшчотных аблокаў (Я.Брыль). Прыхільны лёс да розных дзівакоў, Ён адарае нас не толькі снамі... І пралятаюць чайкі па-над намі Кавалачкамі цёплых аблакоў (П.Панчанка). Жоўты лубін цвіце паміж цёмна-зялёнымі пералескамі, а зверху, скажам, яшчэ і блакіт, і белыя, ціхія аблачынкі (Я.Брыль). Хацелася паваліцца ў траву і глядзець у неба, дзе гусцеюць чароўныя аблокі (І.Шамякін). Як лёгка ты ідзеш па вуліцы. У плацці, Пашытым з шаўковага воблака (П.Макаль). Радасцю напаўнялі сэрца і суседняя ялінка... і адзінокае пушыстае воблака з бледна-ружовымі краямі (Т.Хадкевіч). Над зямлёй віселі грозныя, суровыя воблакі (М.Зарэцкі). Неба было зацягнута шэрымі панурымі воблакамі (Я.Скрыган). Спачатку высока-высока ў небе з’яўляюцца шэрыя халаднаватыя воблакі, якія ў нас называюцца шэрымі коньмі восені (Я.Сіпакоў). Сонца нехаця варочалася ў густых цяжкаватых воблаках (Я.Скрыган).
@ВОДАР. 1. Пра сілу водару, яго характэрныя прыкметы: асенні, бальзамічны, вільготны, вясновы, густы, далікатны, духмяністы, духмяны, клейкі, лёгкі, мурожны, мядовы, мядункавы, мяккі, сакавіты, саладжавы, смалісты, смаляны, стойкі, сунічны, тапаліны, таполевы, тонкі, хваёвы, цёплы, чысты востры, гаркавы, душны, золкі, слабы, халаднаваты, церпкі.
Асенні водар кружыць галаву (У.Някляеў). З нетраў веяла бальзамічным водарам маладой лістоты... (У.Караткевіч). Люблю зямлю, што пахне лесам. Люблю густой жывіцы дух, Вільготны водар свежых трэсак... (С.Грахоўскі). Над Прыпяццю сінее лес, адтуль нясе церпкім густым водарам (І.Навуменка). Далікатны мядовы водар верасоў напаўняў паветра (В.Вольскі). І духмяністым водарам яблык Залівае палі навакол (В.Гардзей). З варот ударыла мурожным водарам (Н.Гілевіч). Праз водар мядункавы Спелых лугоў у пракосах... Спяшаецца ўдалеч Стары беларускі бальшак (Н.Гілевіч). Валяцца аіры, валяр’яны, Малачай лье слёзы малака. Сакавіты водар іх духмяны Ап’яніў да стомы Петруська (Х.Жычка). Саладжавы водар тлуміў галаву (А.Савіцкі). Тхнула смалістым водарам, ішоў дым, трапяталіся агні (К.Чорны). Сасонкі... выпусцілі бледна-зялёныя кволенькія іголачкі, напоўніўшы паветра стойкім смаляным водарам (У.Шыцік). І вольна ў гэтым лесе дыхаць Сунічным водарам густым (К.Кірэенка). Ад далёкае ласкі нябачнага сонца ірдзелі снегавыя вяршыні гор... мацней запахла клейкім тапаліным водарам (В.Быкаў). Чайныя ружы ў мяне на стале Свецяцца квола ў вячэрняй імгле, Свецяцца бляскам сваім залацістым, Дыхаюць водарам тонкім і чыстым (К.Буйло). Водар хваёвы. Сіняе неба, Кожнае ранне Рады я хлебу (П.Броўка). За цёплы водар малака — Павага мне і вам пашана (П.Панчанка). Усё навокал тады незвычайнае: зеленавата-празрыстае, як шкло, неба... і вясновы, яшчэ халаднаваты, востры водар лесу! (А.Жук). Твой [Белавежы] водар гаркавы Нясу я з сабой: Зубрыныя травы, зазубраны боль (Я.Янішчыц). У душным водары палян, дзе маладосць хадзіла, багун, дурнічнік, дурнап’ян — раздзьмулі ўсе кадзіла (А.Вялюгін). Восень... З агародаў нясе золкім водарам ад выкапанай і скіданай на мяжы рэдзькі... (І.Пташнікаў).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце водару; пра характар фізічнага ўздзеяння (водару): амаль няўлоўны, гаючы, дарагі, жыватворны, здаровы, магічны, непаўторны, несмяротны, неспазнаны, пахучы, прыемны, п’янлівы, п’янючы, родны, самлела-гаркавы (аўт.), светлы, скупы, хвалюючы, хмельны, чараўнічы, шчымлівы.
Я... усё азіраўся, хацеў зразумець, адкуль струменіць такі тонкі, амаль няўлоўны і неспазнаны водар (Я.Сіпакоў). Вецер прыносіць у салон пах мёду, пах лугу і сена, прыемны, дарагі з дзяцінства водар сенавання (Б.Сачанка). Здаровы водар маладога хлеба! Шчаслівы час — заможнасць і спакой (С.Гаўрусёў). Хацелася на поўныя грудзі ўдыхнуць жыватворны водар вясновых дрэўцаў... (А.Кулакоўскі). Яе [юшкі] магічны водар, духмяны пах гарачы Мы ўчулі з парахода за тры вярсты ад дачы (Н.Гілевіч). Над палеткамі разліўся непаўторны водар канюшыны (А.Чарнышэвіч). Ад іх [коўдраў] струменіць несмяротным водарам Дымкоў пастушых, спелых траў і лісця (Н.Гілевіч). Антон прагна... удыхнуў пахучы водар (І.Сіняўскі). Дождж прайшоў — І водарам п’янлівым Пацягнула з маладога бору (Н.Гілевіч). Неба — ружовае-ружовае. Паветра напоўнена п’янючым водарам (М.Ваданосаў). Водар лета самлела-гаркавы, П’ю бярозавы ранак з карца (Я.Янішчыц). І светлы, нібы німб святога духа, Асенні водар кружыць галаву (У.Някляеў). Калі спалучу я ў адным адчуванні скупы водар халоднай зямлі, журблівае святло неба, — скрозь восень гляну я сабе ў душу (М.Стральцоў). Тут, у вёсцы, першабытная цішыня, хвалюючы водар зямлі... (І.Навуменка). Зноў над роднай зямлёй Вее водарам хмельным, вясновым (Н.Гілевіч). Ад слоў дзяўчыніных ідзе аж водар чараўнічы... (У.Дубоўка). Водар шчымлівы мяты — як тытуню зацяжка (К.Камейша).
@ВОЗЕРА (азёры). 1. Пра колер, празрыстасць вады; пра форму і велічыню (возера): блакітнае, густа-сіняе, залатое, зеленкавата-блакітнае, зялёнае, ізумруднае, крыштальнае, празрыстае, ружовае, сіняе, чыстае, шэрае, шэра-халоднае; бясконцае, бяскрайняе, вузкае, вялікае, глыбокае, доўгае, малое, невялікае.
Люстры, блакітных, сініх, зялёных азёр ці адасоблены, ці пераліваюцца з аднаго ў другое (В.Ждановіч). Над густа-сінім возерам чарот з прыходам восені шуміць тужліва (У.Караткевіч). І зоры воду выпілі З азёраў залатых (Я.Янішчыц). Пад нагамі ляжала вялікае зеленкавата-блакітнае возера ў зялёнай аздобе баравін (У.Арлоў). Сцелюцца між хвойніку паплавы сенакосу, упіраючыся ў маленькія засценкі і хутаркі. Зялёнае возера, сярод якога шэрыя выспачкі-будынкі (П.Галавач). Ізумруднае возера з зялёнай вадою. Да нейкай халаднаватай жудасці глыбокае (Я.Брыль). Краіна ваколіцаў сініх, крыштальных азёр і крыніц, твой люд у няволі не згіне (М.Машара). Белыя азёры — самы прыгожы куток Брэстчыны. Азёры празрыстыя, чыстыя (У.Караткевіч). Азірнуўся на вёску, глянуў на ружовае возера за ёй, якое нерухома застыла (А.Варановіч). Гараць пад сонцам сінія азёры... (А.Звонак). Там зорак асколкі на дне Мільгаюць у возеры чыстым (А.Звонак). Хлопцы доўга... сачылі з кустоў за самотным, растрэсеным хутарам у даліне, на беразе вялікага і, як здавалася, шэра-халоднага возера (Я.Брыль). Бясконцыя азёры, шматлікія дробныя прытокі ва ўсіх напрамках праразаюць пойму (В.Ждановіч). Прыгожы быў позірк... вачэй адкрытых і чыстых, як само бясхмарнае неба, паўторанае ў крынічным люстры бяскрайняга возера (Я.Брыль). Кусты алешніку растуць па берагах шматлікіх крыніц і ўздоўж вузкіх і доўгіх азёраў (І.Шамякін).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (возера); пра характар яго паверхні: аслоненае дубамі і ліпамі, быліннае, лагоднае, ласкавае, ласкава пакрытае снегам, легендарнае, непрыступнае, прыгожае, пышнае, сінявокае, спакойнае аглохлае, аглухлае, лянівае, маўклівае, мёртвае, прахалоднае, соннае, сумнае; бурлівае, бурнае, зацішнае, зыбкае, іскрыстае, люстранае, шкляное зацягнутае слізкім жабурыннем.
Свіцязь. Аслоненае дубамі і ліпамі, ласкава пакрытае снегам малое возера, якое праз адну душу ўлілося ў вялікую паэзію (Я.Брыль). Нашы плечы ў баях не паслаблі, Хоць крышыў іх нягоды віхор. Чаратамі — сталёвыя шаблі Над прадоннем былінных азёр (Я.Янішчыц). Самалёт, быццам чайка зарой, Праімчаўся над хвалямі жыта, Будзіў нетры плужанскіх бароў, Легендарнае возера Свіцязь (М.Танк). Недзе далей, за курганам, там, дзе Сож прымае ў сябе глыбокія рукавы непрыступнага ляснога возера, засталіся патаемныя сцяжынкі да партызанскай базы (К.Кірэенка). Рэчка была невялікая: у лесе яна пачыналася, у лесе і канчалася, — канчалася пышным і прыгожым возерам... (Я.Колас). Ой, не чапайце вуціцу У аглохлым азяры! (Я.Янішчыц). Крутыя берагі. Аглухлыя азёры. “Ты ёсць — і свет другі!” — мне чуецца ў прасторы (Я.Сіпакоў). Сінявокае і празрыстае, як расінка ў лузе, чыстае возера Свіцязь (В.Шымук). Возера, лянівае і спакойнае, было аслоненае высокімі елкамі (ЛіМ). Мы з Васілісай... па крутой сцяжынцы паволі спускаемся да маўклівага возера (А.Васілевіч). Мёртвае возера было цяпер сумнае (З.Бядуля). Блішчыць сярод зеляніны невялікае прахалоднае азерца (Я.Сіпакоў). З табою мы ў чоўне былі І па возеры сонным плылі (К.Буйло). І вецер затрубіў з паўночы Над возерам бурлівым, сінім (М.Танк). Глыбокае возера, бурнае. Ідзе канал з яго да Белага мора (М.Лынькоў). Спярша далекаватае ад буйных гарадоў, зацішнае возера вабіла яго [Уладзіслава] толькі ўдалай рыбалкай (У.Арлоў). Зараз плысці ім [лодкам] па возеры нецярпення зыбкім (Р.Барадулін). На дзяўчыну пала змора, Спіць яна ў полі чыстым. Поўнач. Месяц выплыў з бору, П’е ваду з азёр іскрыстых (П.Броўка). Убачу народ — непахісны ў змаганні... І роднага неба блакітны прастор, І ясныя зоры — вясной, на світанні, І ціхія гладзі люстраных азёр (К.Буйло). Над возерам шкляным стаяць касмічным роем зоры, мігцяць, адсвечваюцца ў ім (У.Ляпёшкін). Над маленькім, зацягнутым слізкім жабурыннем азярцом прабілася сонца (С.Грахоўскі).
* Возера-акно, дзіва-возера, казка-возера, легенда-возера.
А вось і возера-акно, Якога мала дзе пабачыш. Такое дзікае яно (Я.Колас). Свіцязь — дзіва-возера, казка-возера, легенда-возера! На цябе глядзеў бы і не наглядзеўся б... (У.Дамашэвіч).
@ВОЛЯ. Свабода. незалежнасць; настойлівасць у дзейнасці, у пераадоленні перашкод: агняцветная (аўт.), арліная (паэт.), вольная, залатая, звонкая, светлая, хмельная, шчырая безнадзейна-разгульная (аўт.), жудасная; аграмадная, агромністая, велізарная, гранітная, жалезная, неадольная, непахісная, несакрушальная, неўміручая, неўтаймаваная, нязломная, тытанічная, фантастычная, цвёрдая паганая, упартая.
Зашумелі, загудзелі, як віхор сусветны, Не праспалі ў пасцелі волі агняцветнай (Я.Купала). Дайце мне волю, дайце арліную, Вырвіце з путаў, акоў! (Я.Купала). Любіцьму волю вольную да скону, ды над каханнем узвышаў яе дарма (В.Жуковіч). Гісторык грэчаскі эпічна й проста Пра нас даўным-даўно паспеў сказаць: “Жыве ў Гіпербарэі люд дзівосны, Якому не балюча паміраць, Калі ў яго забраць жадаюць долю... І родны, гай, і залатую волю!” (У.Караткевіч). Гэта памяць — вольная песня, Гэта памяць — звонкая воля. Гэту памяць вякам не закрэсліць, — Я цябе не забуду ніколі (В.Зуёнак). Як хацеў бы я Па палях прайсці І ўпіцца іх Пахам, росамі. ...Толькі ж мне няма Светлай волечкі (Я.Колас). Здавалася, у самім паветры звінела хмельная воля, І самі галовы вышэй падымаліся, вальней дыхалі грудзі, ясней пазіралі вочы на залітыя сонцам далі (Я.Колас). Пяюць аб шчасці, добрай долі, Аб волі шчырай для людзей, Пяюць [паэты], не помняць, што ніколі Не будзеш песняй сыт аднэй (Я.Купала). Сопкі, скалы, валуны. Глядзіш, і такое ўражанне ў цябе, што тут прайшоў... волат: ён ніколі ўжо не вернецца сюды, але ўсё тут жыве ягонай безнадзейна-разгульнай воляй (М.Стральцоў). І як мне добра, што тут, у пустыні, на гэтай жудаснай волі, ёсць хоць адзін чалавек... (Я.Брыль). Можна толькі здзіўляцца і захапляцца той аграмаднай воляй і настойлівасцю, з якой Уладзімір Дубоўка працаваў дзеля шчасця і росквіту нашай Айчыны (Ю.Пшыркоў). Гэтая гранітная воля свой гарт набыла ў барацьбе (Я.Колас). А воля мне жалезная патрэбна За крыўды маёй мілай заплаціць (Я.Купала). Наша воля неўміруча, хоць і пад замкамі (М.Хведаровіч). Любоў мая! Я свет табе пакіну Неўтаймаванай воляю дарма (В.Вярба). І волі маёй непахіснай не хопіць, Каб гора пазбыць (“Маладосць”). Патрэбна была сапраўды тытанічная, нават фантастычная воля лепшых сыноў Беларусі, каб адстаяць яе незалежнасць, зберагчы яе неацэнную спадчыну (“Беларусь”). І ўсё складалася так, як бы нечая паганая воля неадступна цягнулася за Іванам і не давала яму выпадку аблегчыць душу (Я.Колас).
@ВОСЕНЬ. 1. Пра наяўнасць лістоты, яе афарбоўку, колер; пра характар надвор’я; пра час наступлення восені: агністая, барвовая, жоўтая, залатая (нар.-паэт.), залацістая, квяцістая, янтарная, яркая, ясная бязлістая, цёмная, шэрая; крамяная, крыштальная, мяккая, пагодлівая, пагожая (разм.), празрыстая, сонечная, сухая, цёплая, ціхая абложная, воблачная, волкая, вятрыстая, гнілая, дажджлівая, золкая, мокрая, пахмурная, слотная (разм.), сцюдзёная, сырая, туманная, хлюпаткая (разм.); глухая, глыбокая, даспелая, доўгая, запозненая, позняя, ранняя.
У лесе ўжо гаспадарыла агністая восень (Я.Колас). Пачалася жоўтая восень (Я.Брыль). Залатая восень уладарыць над Прыпяццю ва ўсёй непаўторнай красе (В.Вольскі). Калі надышла залацістая восень, Рыгорку адвялі ў школу (Я.Колас). Плакала лета, зямлю пакідаючы; Ціха ліліся слязінкі на поле. Але прыгожаю восенню яснаю Там, дзе ўпалі яны, выраслі Кветкі асеннія... (М.Багдановіч). Над лесам зорка светлая ўзышла... Яна свяцілася нязвыкла блізка — Над цішынёю восені бязлістай (Н.Гілевіч). Нягледзячы на тое, што ўжо мінаў першы месяц зімы, здавалася, нібыта на дварэ стаіць самая цёмная, глыбокая восень (Я.Сіпакоў). Гоніцца [вецер] з ворахам лісцяў зжаўцелых, Злосны на шэрую восень (К.Буйло). А восень крамяная думала, што будзе вечнаю, такой крамянаю, як лета бабіна (Ю.Свірка). Цёплая, мяккая восень коціцца з жоўклай травой (М.Хведаровіч). Сухая пагодлівая восень. Ляніва і неахвотна плыве... рэдкая пража павуціны (Б.Сачанка). Наўкол такая пагожая восень, што слоў не знайсці, каб выказаць прыгажосць (І.Грамовіч). Пачнецца абложная восень, Асыплюцца жалуды (В.Вітка). Я на свет радзіўся Пад глухі шум бору, Позняю парою, Восенню гнілою (Я.Колас). Хутка — праз дзень ці праз тыдзень — Восень дажджлівая прыйдзе Яблыкі ў садзе атрэсці (М.Танк). За вокнамі — позняя, мокрая восень (Я.Брыль). Росы буйныя на павуцінні Звоняць звонам... Ад якога прад восенню слотнай У сэрцы светла і неяк маркотна (М.Танк). Позняя, хлюпаткая восень. Я вяртаюся з камандзіроўкі (Б.Сачанка). Літасцівы мой лёсе, Падары мне вясну І даспелую восень (С.Грахоўскі).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце; ацэнка восені: вабная, вячыстая (паэт.), дзіўная, добрая, жаўтакудрая (паэт.), задуменная, задумёная (разм.), звонкая, канапляная (аўт.), лагодная, ласкавая, мірная, непаўторная, пахучая, руплівая, стройная, усеўладная, ціхая, чулая, шчодрая бяздомная (аўт.), бяззубая (аўт.), бязрадасная, дробна-слязлівая (аўт.), журботная, лысая (аўт.), нахмураная, нудная, няпэўная, пакутлівая, панурая, плаксівая, самотная, слязлівая, сумная, хмурая.
Ходзіць восень па лесе... Пастой, пастой, вабная. Пастой са мной, добрая, вячыстая (К.Кірэенка). Восень дзіўная, як казка, вераснем цвіла (П.Прыходзька). Залатое калоссе адшумела ў палях. Жаўтакудрая восень сыпле лісце на шлях (П.Прыходзька). Па кранутай золатам зямлі Восень задуменная ступае (І.Калеснік). Як толькі лета сваім спякотным і вясёлым тварам паварочвалася да халаднаватай і задумёнай ужо восені, — тады да яе міжволі вярталіся вось гэтыя дзіўныя і знаёмыя сны (Я.Сіпакоў). Сумую я ў восень звонкую Ў павуцінні русых кос (В.Вярба). Мы чакалі канаплянай восені, Сініцы той, што ў школу нас гукне (А.Пысін). Паветра напоена той празрыстасцю і чысцінёй, якая бывае толькі цёплай, лагоднай восенню (І.Навуменка). Хай носяць уборы, не зносяць, Хай бачыць праз часу сцяну Бабуля — ласкавая восень — Сваю маладую вясну (С.Законнікаў). А то была не мірная шчодрая восень з ціхай журботнай прыгажосцю лясоў і гаёў (Т.Хадкевіч). Была непаўторная восень, Шмат жоўтага лісця Гнаў вецер між сосен (Я.Колас). Восень зроду такой не была: Залатая, пахучая, цёплая (Н.Гілевіч). Бярозы яшчэ ў зелені, але руплівая восень паначапляла на іх “жоўтыя парашуты”, — так выдае, калі глядзіш аднекуль здалёку (І.Пташнікаў). Восень стройная, як арабіна, Загарнула мяне ў падол (В.Іпатава). Усеўладная восень неадступна цікавала за апошнімі праявамі... летняга жыцця (І.Навуменка). Жалем агорне, Шчымліва адыдзе Ціхая восень, як мама (Р.Барадулін). Можа й добра, што сівер злы Восень чулую дакарае, Што далёка зімуюць буслы, аж, напрыклад, у Ленкарані (Р.Барадулін). Нашаптала мне словы падману Дажджавая бяздомная восень (А.Звонак). Была позняя дробна-слязлівая і нудная восень (З.Бядуля). Восень — бяззубая, лысая восень!... Лес атрасаецца жоўтаю перхаццю (Н.Гілевіч). Адна толькі светлая мінуціна мігалася яму, як адзінокая зорачка ў бязрадасную восень (Я.Колас). У гэту журботную восень, Здаецца, зямля ўся галосіць, І вецер праклёны разносіць, І пушча трывожна гудзе (П.Панчанка). Любоў злачынству хіліцца чалом, Як лебяда ў нахмураную восень (Т.Кляшторны). Зіма — нібы ўзнагарода за няпэўную, пакутлівую восень (І.Навуменка). Жалобныя росы апаўшы ліст росяць, Пажоўклая восень, плаксівая восень (Я.Пушча). Колькі раз гарачае лета саступала з дарогі панурай, самотнай восені (А.Васілевіч). Зашумела слязлівая восень — І закрылася хмарамі просінь (Я.Журба). Песня заўсёды была пра вясну, нават калі за цьмяным акном стаяла сумная восень (Я.Брыль). Хмурная восень злізала пагоркі. Познія яблыні ў садзе пагорклі (Л.Галубовіч).
* Восень-ключніца, восень-свякроўка, свята-восень.
А восень-ключніца ідзе Такою ціхаю хадою (П.Броўка). І з кожнай лісцевай галоўкі Глядзіць твар восені-свякроўкі (Я.Колас). За летам была свята-восень (І.Мележ).
@ВОЧЫ (вока). 1. Пра колер (вачэй): агатавыя, аксамітна-цёмныя, аксамітна-чорныя, арэхавыя, белазорыя (аўт.), бірузовыя, блакітна-прамяністыя, блакітныя, васількова-блакітныя, васільковыя, вельмі светлыя, вільготна-цёмныя, вільготныя, вішнёва-чорныя, жаўтавата-карыя, залатыя, залаціста-зялёныя, залацістыя, карыя, маслінавыя, незвычайна ясныя, светла-блакітныя, светлыя, сінія, сінявата-шэрыя, сіняватыя, цёмныя, чорныя, чысцютка-сінія, шэра-сінія, шэрыя, шэрыя з зелянінкай, яркія, ясна-сінія, ясныя блеклыя, бялёсыя, бясколерныя, выцвілыя, жоўтыя, злінялыя, млява-блакітныя, паблеклыя, попельныя, празрыстыя, сталёвыя.
У агатавых вачах яго [Дзіміна] загойсалі вясёлыя чорцікі (У.Карпаў). Аксамітна-чорныя вочы, здавалася, засланялі сабой... увесь твар (В.Хомчанка). Біскуповіч Януш усміхнуўся аксамітна-цёмнымі вачыма (У.Караткевіч). Царук падышоў да яе [Алімпіяды] і глядзеў з-пад прыплюснутай кепачкі маленькімі арэхавымі вачыма (І.Пташнікаў). Толькі здзіўлена... [дзед] лыпаў вялікімі белазорымі вачыма... (Б.Сачанка). У жонкі Ніканора бірузовыя вочы (З.Бядуля). Жанчына сумна ўздыхнула... і ў яе вачах, блакітных, засяроджаных, успыхнуў на момант агеньчык (Б.Сачанка). Даўно знаёмы яму прамы, адкрыты позірк яе [Каціных] вялікіх, блакітна-прамяністых вачэй (М.Ваданосаў). Пад густымі саламянымі бровамі... вельмі светлыя вочы (Я.Брыль). Янка Купала... быў чалавекам прыгожым — з удумлівым поглядам васількова-блакітных вачэй (А.Лойка). Як і раней, не было, здавалася, такой хвіліны, каб вочы яе [Ганніны], вільготна-цёмныя, падобныя на спелыя вішні, былі абыякавыя, нудлівыя, увесь час блішчэла, ззяла ў іх няўціхнае хваляванне (І.Мележ). Яна бачыць сіняватыя матчыны вочы, сумныя і вільготныя, што пазіраюць на яе з пяшчотай (І.Мележ). У іх [Ганніных вачах] таксама ж нешта таілася, у цудоўных вішнёва-чорных вачах (І.Мележ). Саханюк меў даволі прыгожы твар, але малавыразныя, жаўтавата-карыя вочы яго крыху псавалі (Я.Колас). Яе [Машыны] залатыя вочы раптам адплылі некуды, на іх месцы закалыхаліся зялёныя хвалі мора (І.Шамякін). Залаціста-зялёныя вочы ката з вузкімі цёмнымі рыскамі глядзелі задуменна (З.Бядуля). Ранены спыніўся... зірнуў на Олю. Вочы, вялікія, карыя, былі вельмі падобны на вочы ўрача (І.Мележ). [Аля] глянула проста ў яго вочы сваімі... вільготнымі, незвычайна яснымі вачамі (І.Мележ). Маслінавыя вочы [Пачулія] затуманіліся (Э.Самуйлёнак). Крушынавы светлыя вочы зноў сталі добрыя (Я.Брыль). Вялікія светла-блакітныя вочы глядзелі па-дзіцячы даверліва (Я.Брыль). Зажурыліся вочы сінія непагодаю, быццам на дождж (М.Танк). Прывыкайце, мае сіні вочы, Адны начаваці (Д.Бічэль-Загнетава). Прачытаўшы ўсю дыктоўку, настаўніца паглядзела на маленькі ручны гадзіннік, потым на сваіх вучняў, паглядзела ўжо інакш, — строгія сінявата-шэрыя вочы яе чакалі (І.Мележ). Я вочы цёмныя, бяздонныя Так блізка ўбачыў першы раз (П.Панчанка). Перад ім [Кастусём] стаялі брыгадзір трэцяй брыгады Абуховіч і яшчэ адна жанчына... з лагоднымі чорнымі вачыма (І.Мележ). Прастадушна здзівіўся Глечык, узняўшы на хлопца вялікія чысцютка-сінія вочы (В.Быкаў). Невялікі твар яе [Алены], усыпаны каля малых шэра-сініх вачэй і на тонкім носе дробнымі крапінкамі вяснушак, густа пачырванеў (І.Мележ). Шэрыя мяккія Ганчаронкавы вочы пацямнелі (А.Кудравец). Ён [Зыбін] заўважыў, што вочы яе, добрыя, шэрыя з зелянінкаю, напаўняюцца слязамі (І.Мележ). ...Яркія, рухавыя вочы старога хітравата заблішчэлі (І.Мележ). Алеся ўсміхнулася матцы... і спасцярожлівымі дзіцячымі вачыма, яснымі і чыстымі, як крыніца на цёмным дне, паглядзела ў матчыны вочы (Я.Колас). Твар Марыйкі быў далікатны, вочы ясна-сінія (В.Васілёк). “Пан Стась” — асаднік. Бялёсыя, светлыя, амаль бясколерныя вочы (Я.Брыль). А ў шараватых, блеклых, стомленых вачах [старога] ужо да смерці затаіўся ніцы сум (Я.Брыль). Ззаду ўсіх ішла ў затаёным роздуме, з глыбокім страхам у выцвілых вачах, старая кабета (З.Бядуля). Жоўтыя журботныя вочы Чапідзе глядзелі некуды ўдалячынь разгублена і рассеяна (В.Хомчанка). Каго ты цураешся? Маці сваёй? Бо рукі яе Ў мазалях і апёках, Злінялыя вочы, Ватоўка на ёй, Струменьчыкі поту на шчоках (С.Грахоўскі). Яна [гаспадыня] уперлася ў яго дабрадушна-тупым позіркам неяк млява-блакітных вялікіх вачэй (Я.Брыль). Паблеклыя вочы яе [маці] глядзелі на свет з-пад нізка насунутай хусткі, здаецца, зусім абыякава (Я.Брыль). Сухава... утаропіла на Захара вялікія попельныя вочы (А.Савіцкі). Афіцэр падпёр губамі нос, паглядзеў празрыстымі, бы вадзянымі вочкамі... (П.Місько). Але жахлівей за ўсё былі вочы [Раманавы] ... то шэрыя, то сталёвыя (У.Караткевіч).
2. Пра выраз, стан (вачэй); пра характар позірку: агнёвыя, агністыя, адкрытыя, аксамітныя, арліныя, бліскучыя, блішчастыя, бойкія, быстрыя, бяздонныя, вострыя, вясновыя, глыбокія, жывыя, зоркія, зыркія (разм.), іскрыстыя, крыштальныя, маладыя, падабрэлыя, пагодныя (аўт.), палкія, палымяныя, памаладзелыя, празорлівыя, празорныя (разм.). прамяністыя, праніклівыя, рахманыя, рухавыя, рэзвыя, сонечныя, чыстыя абмярцвелыя, асавелыя, асалавелыя, бяльматыя, бяссонныя, бясстрасныя, вадзяныя, драўляныя (аўт.), дрымучыя, завялыя, заняпалыя, заплыўшыя, застылыя, калючыя, косыя, ледзяныя, ліхаманкавыя, масляныя, мігатлівыя, млявыя, мутныя, натруджаныя, немігатлівыя, непрыкметныя, непрытомныя, нерухомыя, памутнелыя, патухлыя, пранізлівыя, прытухлыя, санлівыя, сівыя (аўт.), спакутаваныя, спасцярожлівыя, спыненыя, стамлёныя (разм.), старыя, стомленыя, шкляныя, шырока расплюшчаныя.
І вочы яго агнёвыя Аж лёд растаплялі зімой (П.Прыходзька). Кароне маёй усё чагось не стае... Што значаць мне белыя грудзі мае, Мой голас, што досвітнай птушкай пяе, Агністыя вочы і рукі, як хмель? (Я.Купала). Прыгожы быў позірк светла-блакітных вачэй, адкрытых і чыстых, як само бясхмарнае неба, паўторанае ў крынічным люстры бяскрайняга возера (Я.Брыль). Вы ж збіліся з сцежкі, вас ноч ахапіла, Арліныя вочы патухлі (Я.Колас). Позірк яе [Марфіных] бліскучых вачэй быў скіраваны на мужа (І.Чыгрынаў). Насця адышла да парога, уступіла хлопцу ўвесь круг, не зводзячы з яго блішчастых гарачых вачэй (В.Карамазаў). Жывыя і бойкія вочкі яе [Габрынькі] так і свяціліся радасцю (Я.Колас). Дзед Талаш быстрымі, вострымі вочкамі прабег па тварах вайскоўцаў (Я.Колас). Жанчына азірнулася і на які момант уставілася на Слімака глыбокімі, бяздоннымі вачыма (М.Лынькоў). Зоркія вочы Палазка разгледзелі ўзброеных салдат (Я.Колас). А дзед перавёў на прышэльца калючыя, зыркія вочы (Я.Колас). На Охту, пацішэлую даўно, Ішоў юнак з іскрыстымі вачыма (С.Грахоўскі). Крыштальныя вочы [лірніка] На сонца высока Занёс асцярожна Наднёманскі сокал (М.Танк). Трудна, крыўдна жыць на свеце Між нячулымі людзьмі, Не раз вочы маладыя Заліваюцца слязьмі (Я.Купала). Сяржант падабрэлымі вачыма разглядае яго [палоннага] (В.Быкаў). Ад радасці вочы мае расцвілі, пагодныя, памаладзелыя (А.Вялюгін). Ды пакінуў слімень свой наседжаны корч, Рукі гневу крутнулі яго дагары. Мы спалілі яго злосцю палкіх вачэй... (П.Броўка). Адзін Рыхард Зольц спахмурнеў, быццам ноч, Не зводзіць з Дубягі празорлівых воч (М.Танк). І вокам празорным ён [арол] даль азірае, І гучныя крыкі над полем раняе (Я.Колас). Дзяўчына зірне на іх [партызанаў] такім прамяністым вокам, як у самую душу загляне. І адразу знікне напускны форс і шык хлопцаў (М.Лынькоў). Ракіта падняў на яго [Бадзейку] праніклівыя вочы (Я.Колас). Вачаняты, жывыя, рухавыя, пазіралі ў блакітную празрыстасць неба, дзе праносіліся зрэдку імклівыя самалёты (М.Лынькоў). Алеся, бедная Алеся, краса наднёманскіх дзяўчат! Ты сінь азёрнага Палесся Адбіла ў сонечных вачах (П.Трус). Яго вочы былі абмярцвелыя, спыненыя... (М.Лобан). Нарэшце ён падняў галаву, зірнуў асавелымі вачыма Ігналю ў твар (М.Лупсякоў). Хлопец стаяў цяпер... лыпаючы быстра-быстра асалавелымі вочкамі (М.Лынькоў). Бяльматыя вочы, у якіх так і б’ецца неўтаймаваны жах, палахліва скіроўваюцца... на сонца (Б.Сачанка). Здаецца, мала вачэй бяссонных, Каб хвалю кожную прывітаць (М.Танк). Афіцэр перакінуўся некалькімі словамі з падначаленым І ўрэшце абыякавым позіркам бясстрасных вачэй працяў палоннага (В.Быкаў). Салдат нёс свой аўтамат у руцэ і пільна шнырыў лупатымі вадзянымі вачыма па баках (А.Якімовіч). Прохараў сядзіць на сваім экскаватары, як статуя. Твар жалезны і вочы драўляныя (У.Краўчанка). Незвычайнымі былі толькі вочы [мужыка]. Чорныя, дрымучыя, яны з непрыхаванай нянавісцю глядзелі на пана Кроера (У.Караткевіч). Стомлена глядзелі заняпалыя вочы, і ўвесь твар яго [Чычына] неяк змяніўся, зрабіўся больш халодны, суровы (М.Лынькоў). Заплыўшыя шэрыя вочы [Плішчынскага]... пазіралі калюча, пранізліва (І.Навуменка). Ён глянуў на яе косым вокам (М.Лынькоў). [Феня] з Антона не зводзіла сваіх млявых вачэй (М.Ракітны). Спачатку Ўладзіка, пасля Алеся... вахман абвёў грозным позіркам мутных вачэй (Я.Брыль). Цела прыемна ныла, адпачываючы пасля трохгадзіннага сядзення за рулём, натруджаныя вочы з асалодай адпачывалі на ласкавай зеляніне (Я.Брыль). На Захара ўмольна зірнулі немігатлівыя і блішчастыя, крыху раскосыя вочы (А.Савіцкі). Дзед... пазіраў на свет нейкімі непрытомнымі вачыма (А.Якімовіч). З чорных правалаў, якія ўтварыліся раптам на матчыным твары, глядзелі да жудасці нерухомыя, страшныя вочы (Б.Стральцоў). Сяргей Карага бледны, з памутнелымі вачамі стаяў, прыпёршыся да сцяны (Я.Колас). Кажушок на прыгнутых плячах, Боль пякельны ў патухлых вачах (Г.Бураўкін). Неба мне гаварыла: Не хоча яно Азарацца агнямі, Пажарамі зноў І глядзець на застылыя вочы людзей (М.Танк). Асабліва кідаўся ў вочы з усяе гэтае кампаніі стары шляхціц з пранізлівымі зеленкаватымі вачамі (Я.Колас). Не дружы з панамі, Бедзен мужычок. Стаіш у парозе з шапкаю ў руках, Патухлыя вочы водзіш па панах (Я.Купала). Ён [Раман] глянуў на каня санлівымі вачыма... (Я.Колас). Гэтак слухае, выслухаў князя гусляр, Заіскрыліся вочы сівыя (Я.Купала). Яна [маладзіца] зірнула дзеду ў вочы сваімі шэрымі спасцярожлівымі вачыма (Я.Колас). Я трапятаў, нібы сініца, Самкнуць не мог стамлёных воч (А.Бачыла). У спакутаваных вачах [Люды] цяплілася прытоеная радасць (М.Лынькоў). Стомленымі вішнёвымі вачыма паглядвала [Ганна] на гасцей, не магла адагнаць зноў адчування, быццам бы ўсё ў сне (І.Мележ). Чамусьці па-ранейшаму няёмка было глядзець у яе [Джуліі] глыбокія, шырока расплюшчаныя вочы (В.Быкаў).
3. Пра форму, памер, абрысы (вачэй): агромністыя, акруглыя, буйныя, выразныя, вялікія, глыбокія, доўгія, звужаныя, круглыя, малыя, невялікія, прадаўгаватыя, пушыстыя, шырокія вераб’іныя, вузкія, вылупленыя, вырачаныя (разм.), вытарашчаныя (разм.), глыбока-запалыя, дробныя, запалыя, зіркатыя, зяркатыя (разм.), каровіны, лупатыя, мышыныя, незвычайна вырачаныя (разм.), плоскія, птушыныя, пукатыя, раскосыя, рачыныя, савіныя, тхарыныя.
Ніколі яшчэ Гораў не бачыў такога аблічча. Густыя цёмныя бровы, якія здаваліся б амаль мужчынскімі, каб не агромністыя, як чорныя азёры, бліскучыя вочы... (У.Караткевіч). Лабановіч глянуў ёй [Ядвісі] у вочы, у гэтыя акруглыя цёмныя і такія слаўныя выразныя вочы (Я.Колас). Сівы глянуў яму [Міколу] у вочы вялікімі, поўнымі слёз вачыма (Я.Брыль). Вочы — глыбокія сінія вочы — пакінулі раптам смяяцца (Я.Брыль). Ірына бачыла яго цёмны профіль. Потым доўгія вочы, што цяжка зірнулі на яе (У.Караткевіч). У звужаных вачах выспела шчырае здзіўленне (А.Савіцкі). Жанчына пазірала на дзеда Талаша шэрымі круглымі вачыма з-пад тонкіх дуг чорных броваў (Я.Колас). Лабановіч, зблізку ўбачыўшы яе [дзяўчыны] твар з бліскучымі прадаўгаватымі вачамі, злёгку здрыгануўся (Я.Колас). Глянуўшы на Андрэя пушыстымі вачыма, яна сказала: “Я думала, вы мяккі і добры” (У.Караткевіч). Люба шырокімі вачыма глядзела яму [чалавеку] проста ў вочы (К.Чорны). Ён [вартавы] правёў за імі вытарашчанымі вачыма — зусім не арыйскімі, нейкімі цёмнымі, вераб’інымі (П.Місько). Падслепаватыя вырачаныя вочы, яго [Мурашкі] сонна плюскалі (В.Хомчанка). У незвычайна вырачаных круглых сіняватых вачах каня быў жах... (І.Мележ). Васіліна Карпаўна з-пад далоні невялікімі, глыбока-запалымі вачыма глядзела ўніз на ваду, на якой хмурылася рабацінне, што ціха падбягала да берага (І.Мележ). Запара, стрымліваючы дзікаватага каня, дробнымі няласкавымі вачыма паглядаў... на салдат (І.Мележ). Волак... зноў устаўляў свае запалыя вочы на Казлюка (Р.Няхай). Афіцэр спыніўся, Яго зіркатыя алавяныя вочы з жахам глядзелі на Палазка (Я.Колас). Падымаецца Пятро Бацюк... Зяркатыя вочы яго кідаюць іскры (Я.Колас). Нарэшце Рыжы... падняў галаву і ўставіўся на Саўку пранізлівымі лупатымі вачамі (Я.Колас). Шустры паўзіраўся ў Саўку мышынымі вочкамі (Я.Колас). Плоскія алавяныя вочы Гвардыяна пачалі трывожна шныпарыць па баках, нібы шукаючы нейкае апоры (М.Зарэцкі). Неўзабаве прыйшоў Макееў... Цёмна-русы, з трошкі раскосымі мякка-светлымі вачыма на шырокім абветраным твары (А.Марціновіч). Худзенькі, цёмны, з выпучанымі рачынымі вачыма, ён гаварыў спяшаючыся (Я.Якімовіч). Савіныя вочы Сыкуна забегалі па людзях, як бы шукаючы іх спагады, падтрымкі (М.Лынькоў). [Глушак] узяў лыжку, зачэрпнуў з чыгуна баршчу, тхарынымі вачыма павёў па ўсіх, хто сядзеў (І.Мележ).
4. Пра выражэнне пачуцця, стану, характару чалавека і інш., што адлюстроўваюцца ў вачах: адважныя, адданыя, безабаронна-сінія (аўт.), безабаронныя, бесклапотныя, бестурботныя, бясстрашныя, ветлыя, вольныя, выразлівыя, вясёлыя, гарачыя, гарэзлівыя, гарэзныя, гасцінна-вясёлыя, гордыя, гуллівыя, дабрадушныя, даверліва-радасныя, даверлівыя, дапытлівыя, дасціпныя, дзівавідныя (аўт.), дзікавата-цікаўныя, дзіўныя, добрыя, жаданыя, жартаўлівыя, жыццярадасныя, задуменна-пяшчотныя, задуменныя, задумлівыя, закахана-раўнівыя (аўт.), закаханыя, замілаваныя, зачараваныя, зіхотка-радасныя (аўт.), кемлівыя, клапатлівыя, лагодныя, ласкавыя, летуценныя, любімыя, наіўна ясныя, натхнёныя, невінаватыя, незвычайна дзіўныя, непадкупныя, непакорлівыя, непакорныя, нявінныя, нядрэмныя, пакорлівыя, палкія, па-рыбацку цярплівыя (аўт.), патрабавальцыя, пацяплелыя, пачцівыя, пільныя, прарочыя, праўдзівыя, прывабныя, прыветлівыя, пяшчотныя, радасна-пакутныя (аўт.), радасныя, разумныя, рахманыя, рашучыя, руплівыя, салодкія (аўт.), слаўныя, смелыя, смяшлівыя, сонечныя, спагадлівыя, спагадныя, спакойныя, спрактыкаваныя, строгія, сур’ёзныя, суровыя, уважлівыя, удумлівыя, удзячныя, умольныя, усхваляваныя, цёплыя, цікаўныя, ціхія, цудоўныя, чароўныя, шчаслівыя, шчырыя, ясныя абураныя, адзічэлыя, адчайныя, адчужаныя (разм.), азартныя, асуджальныя, ачмурэлыя (разм.), балючыя, безуважлівыя (разм.), бессаромныя, бядачыя, бяздушныя, бязлітасныя, вінаватыя, віхурныя, галодныя, гнеўныя, горкія (аўт.), грозныя, дзікаватыя, дужа заклапочаныя, жахлівыя, жорсткія, журботныя, задзірлівыя, задзірыста-насмешлівыя, зайздросныя, засмучаныя, збалелыя, звярыныя, здзічэлыя, злосныя, змрочныя, зухаватыя, казённыя (аўт.), калючыя, каменныя, кплівыя, крыклівыя, леныя (разм.), лісліва-мітуслівыя, ліслівыя, ліхаманкавыя, ліхія, лютыя, маркотныя, марозныя (аўт.), мяцежныя, наіўна-легкадумныя, напоеныя горкім сумам, насмешлівыя, насцярожана-недаверлівыя, насцярожанарасшыраныя, насцярожаныя, не вельмі відушчыя, недаступна жорсткія, нелагодныя, непакорныя, неспакойныя, нудныя, нядобрыя, няласкавыя, пагардлівыя, пакеплівыя, пакутлівыя, пакутна-няўцямныя, палахліва-здзіўленыя, панурыя, панылыя, помслівыя, прагавітыя, прагныя, разгублена-дзікія, раз’ятраныя, самотныя, саркастычна-пагардлівыя, сірочыя, скамянелыя, сквапныя, спалоханыя, страшныя, сумныя, сцюдзёныя, уладныя, унізлівыя (разм.), упартыя, учэпістыя, халодныя, халодныя ў сваёй рашучасці, хітравата-пагардлівыя (аўт.), хітрыя, хцівыя, цяжкія, чужыя, шалёныя, шальмоўскія (разм.), шэра-халодныя (паэт.), ярасныя (разм.).
— Так, так, пан, — Гулік глядзіць на майстра адданымі вачамі (І.Навуменка). Глаша глядзіць на мяне, вочы вялікія, безабаронна-сінія... (А.Адамовіч). Ён стаяў і глядзеў на яе бязважкую фігурку, на шэрыя вочы пад зламанымі бровамі, безабаронныя і насцярожаныя вочы (У.Караткевіч). Яе [Людзіны] вясёлыя, толькі што бесклапотныя вочы адразу зацягнула асеннім туманам (І.Мележ). Хлопец кінуў ветлым вокам: “Слаўны, сёлета ўмалот!” (Н.Гілевіч). Аўгіня ўважліва слухала... і глядзела на бабку ласкавымі, выразлівымі вачамі (Я.Колас). Упіўся Панасюк гарачымі вачыма ў зморшчаны твар роднай маткі (З.Бядуля). Дзяўчына звонка засмяялася і паглядзела на Юрку сваімі гарэзлівымі вачамі (І.Навуменка). Ганна ўбачыла перад сабой... зноў нібы падмазаныя маслам гарэзныя вочы (І.Мележ). Алесь зірнуў у... гасцінна-вясёлыя вочы (Я.Брыль). Ён абавязкова будзе цікаваць за ёю сваімі гуллівымі, бессаромнымі вачыма, прыкмячаць кожны яе рух... (У.Карпаў). Пасвецяць мне даверлівыя вочы, Душу маю палашчыць голас твой... (В.Ракаў). Васіль убачыў вочы — строгія, дапытлівыя — і спыніўся (І.Мележ). Яна [дачка] будзе з тваімі вачыма дзівавіднымі (П.Місько). І глядзела яна [Ганна] інакш, — нядаўна адно дзікавата-цікаўнымі вачыма... Але сачылі яны... цяпер з падсцярожлівай, пільнай уважнасцю (І.Мележ). Леановіч глядзеў на зграбную постаць маладога чалавека нейкімі дзіўнымі, саркастычна-пагардлівымі вачыма (У.Караткевіч). Тым часам дзядзька ненарокам Глядзеў на човен добрым вокам (Я.Колас). Зямлі сваёй жаданым вокам [Машэка] Шукае, як канюх расы (Я.Купала). Развіталася Люба з песняй шчырай, дзявочай, Назаўсёды пагаслі жартаўлівыя вочы (П.Броўка). Я ж у сэрцы нязменна і дагэтуль нясу Сініх воч задуменных неразгаданы сум (Н.Гілевіч). Ды вось у вачах маіх паяўляецца яна [мама], з добрымі, задуменна-пяшчотнымі вачыма (В.Жуковіч). Чысты высокі лоб [Станіслава] і цеплыня ў задумлівых вачах прываблівалі (Т.Хадкевіч). Калі Касач адлучаўся куды ў гэту пару, праводзілі яго закахана-раўнівыя вочы — мае і Глашыны (А.Адамовіч). “Шэсць кіламетраў, таварыш старшына!” — замілаванымі вачамі паглядаючы на выпражанага каня, адказаў Карніцкі (М.Паслядовіч). Ён стаяў, не рухаючыся з месца, і зачараванымі шчаслівымі вачыма глядзеў ёй [дзяўчыне] услед (А.Васілевіч). Здалося яму [Івану], цэлую вечнасць не бачыў ён гэтых зіхотка-радасных вачэй (В.Быкаў). Усё тут было дагледжана, прыбрана, на ўсім бачылася клапатлівае вока гаспадара (К.Цвірка). Прысадзістая, у сінім камбінезоне, постаць камбрыга нібы скамянела, шэрыя лагодныя вочы не адрываліся ад машыны (І.Мележ). Настаўніца з серабрыстымі скронямі, клапатлівая і строгая жанчына, доўга глядзела на Рыгорку сваімі ласкавымі вачыма (Я.Колас). Ружэ парушыў гэтае маўчанне... Цярплівасць надарвалася, і маладое сэрца — з болем крыўды і... страсцю нянавісці — успыхнула раптам і, бяссільнае, толькі заплакала. А за ім заплакалі і чорныя летуценныя вочы (Я.Брыль). І нават уночы Сцішалі трывогу Любімыя вочы Байца маладога (П.Броўка). Прыгожы, рослы, з наіўна яснымі і чыстымі вачыма былы яе [Алін] таварыш (І.Мележ). Вочы яе не верылі. Незвычайна дзіўныя былі сёння гэтыя вочы, якія так умелі калісьці смяяцца, як строга і рашуча яны глядзелі (І.Мележ). У позірку яе [мачыхі] нелагодных, унізлівых вачэй было насцярожанае: чаго прыйшлі? (І.Мележ). Відаць, здагадаліся каты Па бляску вачэй непакорных, Па нашай маўклівасці грознай, Што нават і мёртвыя могуць Надзею будзіць і рашучасць (М.Танк). Двое палонных — не асабліва, праўда, спяшаючыся, але варушачыся пад нядрэмным вокам наглядчыкаў — накопвалі за дзень шэсцьдзесят — семдзесят кашоў [бульбы] (Я.Брыль). Памятаю нашу настаўніцу Лідзію Сулкоўскую, маладую жанчыну з пакорлівымі, як бы вінаватымі вачыма (Я.Скрыган). Ужо і стомленыя, але яшчэ ўсё па-рыбацку цярплівыя, быстрыя вочы знайшлі-такі ў вясёлым бляску залатой вады патрэбнае (Я.Брыль). Зыбін агледзеў вясёлымі, пацяплелымі халодна-шэрымі вачыма шырокі двор, абсаджаны маладымі клёнамі (І.Мележ). Пільнае вока чырвонаармейца разгледзела штучна насаджаныя кусты на адхоне ўзгорка (Я.Колас). Якімі ж ты [Песцель] нас бачыў з эшафота, калі глядзеў прарочымі вачамі? (Н.Тулупава). Прысеўшы паблізу пад лапкай яліны, добрымі, пяшчотнымі вачыма сачыла, як ён [Зыбін] еў хлеб з салам (І.Мележ). Колькі бязмерна роднага было ў іх, гэтых радасна-пакутных вачах (В.Быкаў). О, колькі яна [зямля] у сённяшні дзень пабачыла радасных вачэй! (І.Чыгрынаў). Высокі і статны, з разумнымі вачыма, ён [Ян Босак], здаецца ўсё і дакладна бачыў, фатаграфаваў памяццю (Ф.Янкоўскі). Раптам Загорскі ўбачыў, што добрае, трохі разгубленае ад ціхага замілавання аблічча нібы падсохла і стала жорсткае. Рахманыя вочы востра звузіліся (У.Караткевіч). І праўда, — вось ён, Мікіта Самійлавіч, глядзіць на мяне трошкі іншымі, рашучымі вачыма (Я.Брыль). Апошні раз зірнуў руплівым вокам На нас маяк кранштацкі і пагас (П.Панчанка). Лёня па-блазенску схаваўся за лямку, каб не бачыць Чэсіных хітраватых, салодкіх, сонечных вачэй... (Я.Брыль). Ясныя, слаўныя вочкі яе [Аленкі] зрабіліся незвычайна строгімі (Я.Колас). Шэрыя смелыя вочы... Няўжо гэта не той самы Васіль, якога ён ведаў і любіў у атрадзе? (І.Мележ). Ядвіся ўскінула на настаўніка свае вясёлыя смяшлівыя вочы (Я.Колас). У смутны час мілей сардэчнасць... Таварышава сарамлівасць, вачэй спагадных аганькі... (Е.Лось). Язэп зірнуў удаль спакойнымі задуменнымі вачыма (З.Бядуля). Тры пары вострых спрактыкаваных вачэй моўчкі глядзелі на тое, як падыходзяць тры машыны (Я.Брыль). О, не! Такіх вачэй суровых, Дзе сталая туга, дзе боль і гнеў, У тры гады ніколі я не меў (П.Панчанка). Люда спакойна падняла круты белы лобік, яснымі, уважлівымі вачыма стала глядзець на настаўніцу (І.Мележ). Клебер глядзеў на Пацейчыка ўдзячнымі вачыма... (К.Чорны). [Зінаіда] павярнула галаву ў яе [Рэнаты] бок, бачыла ўмольныя, тужлівыя вочы (А.Савіцкі). Ганна, як і раней, не зводзячы з яе [Параскі] усхваляваных, неспакойных вачэй, кіўнула (І.Мележ). Тут быў і дзікаваты дзявочы сорам, які яна [Жэнька] перамагла толькі сёння, і першы вялікі жаль, які вось зноў наплывае на цёплыя вочы... (Я.Брыль). Як толькі я зашамацеў паблізу лісцем, хлопец падняў галаву і паглядзеў на мяне вялікімі і цікаўнымі вачыма (Б.Сачанка). Ён [Сцяпан] па-ранейшаму не адводзіў ад Апейкі ціхіх, задуменных вачэй (І.Мележ). У іх [Ганніных вачах] таксама ж нешта таілася, у цудоўных, вішнёва-чорных вачах (І.Мележ). — Ты ведаеш, што ты ў мяне ў руках? — памаўчаўшы знячэўку спытаў ляснік. — Я ў тваіх руках? — ускінула Ганна на лесніка чароўныя вочы (Я.Колас). Маці з сынам абое сядзелі на тапчане і не зводзілі адзін з другога шчаслівых вачэй (І.Чыгрынаў). Валя павярнула галаву да яго [Валодзі], і ён убачыў па шчырых светлых вачах, што яна верыць усяму нагаворанаму (А.Жук). І нідзе не схавацца Ад сынавых ясных вачэй (Г.Бураўкін). Сымон глядзеў... адзічэлымі вачыма, увесь дрыжаў і, мабыць, не ведаў, на якім ён свеце (А.Чарнышэвіч). І нечакана свята стала трызнаю: Праводзіў я адчайнымі вачмі, Здавалася мне, самае вялізнае, Што век за векам рухае людзьмі (П.Макаль). І калі ён [Заслонаў] выходзіў ад... рабочых, адчуваў на сваёй спіне злобныя, пранізлівыя позіркі адчужаных воч (М.Лынькоў). Валерка паглядзеў на яго [Ратнікава] раптам нейкімі балючымі вачыма (І.Пташнікаў). Пачырванелыя ад бессанні яго [Саўчанкі] вочы сталі яшчэ больш безуважлівымі і панылымі (М.Лупсякоў). У хатцы старой у гэту завею Лучынка свеціць святлей то цямней, Там дзеткі малыя з маткай сваею Льюць горкія слёзы з бядачых вачэй (Я.Купала). Хлопец мімаволі сціснуў аўтамат: змерыў Грэчку бязлітаснымі блакітнымі вачамі (І.Мележ). Ты кажаш, вочанькі ў яе Блакітныя, Нябёсныя! А я іх бачу, браце мой, Віхурнымі і злоснымі (П.Броўка). Ён [хлопчык] глядзеў галоднымі вачмі, як вораг еў (П.Панчанка). Сабраны ў агні гэтым іскры пажараў, Пякучая помста і чырвань штандараў, Прабітых жалезам, І белая ярасць сцюдзёных маланак І гнеўныя вочы ўдоў-партызанак (П.Панчанка). З-пад болю, з-пад снегу, з-пад няўтульнага дажджу, з усёй айчыннай волі і няволі на свет вачамі горкімі гляджу (Е.Лось). Ён [Венік] натапырыўся, зрабіў грозныя вочы (Я.Брыль). І нейкі выраз вачэй дзіўны — самотныя, дужа заклапочаныя вочы (А.Савіцкі). І дзяўчынка маўчыць, унурыўшыся, глядзіць спалохана, глядзіць — разумнымі, журботнымі вялікімі вачыма... (Я.Брыль). Янка бачыў блішчасты круглы твар суседкі з задзірлівымі вачамі, бачыў, што смяецца яна хціва... (М.Лупсякоў). Сяргей моўчкі... глядзеў на шырокі загарэлы твар, у задзірыста-насмешлівыя вочы (І.Сіўцоў). Стаю я на сопцы, на самай высокай, На захад гляджу засмучаным вокам (П.Панчанка). А ў вачах збалелых Яна слёзы праступаюць (М.Багдановіч). Палонны бліскаў здзічэлымі вачыма, не разумеючы ні слова (М.Лынькоў). У вачах Тосі — бляклых і змрочных — адбіўся сполах (А.Савіцкі). Гэта быў ён. Пастарэлы... з ліхаманкавымі вачамі замест ранейшых быстрых і зухаватых... (Я.Васілёнак). Паміж ім [Алесем] і тварамі родных людзей — зноў нахілены штык і казённыя вочы (Я.Брыль). Байсак, які назіраў за ўсім леным вокам, раптам страпянуўся (М.Лынькоў). З яго [афіцэравай] няскладнай постаці не зводзілі позіркаў багата сялянскіх вачэй, насцярожана-недаверлівых і ліслівых, спалоханых і хітравата-пагардлівых... (І.Чыгрынаў). І раптам дзед сам азірнуўся, як бы яго нешта ўкалола: ...ці не глядзяць і за ім чые-небудзь ліхія вочы (Я.Колас). Я і цяпер яшчэ бачу лютыя каршуновыя вочы, разяўленую дзюбу і растапыраныя кіпцюры (І.Грамовіч). Пятрусь Кухар маўклівы, з глыбока запалымі маркотнымі вачыма, аж згорбіўся неяк за гэты дзень (К.Крапіва). Прыжмурана ён пазіраў навокал, Услаўлены да самых да нябёс, І хто калісь нам іншы зычыў лёс — Дранцвеў перад яго марозным вокам (А.Русецкі). З партрэта глядзіць на нас маладая дзяўчына са светлымі, наіўна-легкадумнымі вачамі (М.Стральцоў). На яго [фельдфебеля] зусім сур’ёзна глядзелі глыбокія, напоеныя горкім сумам вочы юнака (Я.Брыль). Іван Васільевіч убачыў спалох на яе [Надзіным] набалелым твары, прачытаў запытанне ў насцярожана-расшыраных вачах (І.Шамякін). Алесь па прывычцы, ды сёння не вострым, не вельмі відушчым вокам глядзеў праз краты на хмурнае неба і шэраг бяроз, якія чагосьці сумна, нават у тон яго думкам — насцярожана, з непакоем — шапталіся (Я.Брыль). Стаяў [Васіль], апусціў недаступна жорсткія вочы (І.Мележ). Ох, паплыў бы я, здаецца, Хмаркі, разам з вамі, Каб на вёску сваю глянуць Нуднымі вачамі (Я.Колас). Паглядзеў Яхім на бядняцкія хаты нядобрым вокам (Я.Колас). Рудзька з пільнай увагай зразумець нешта ўзіраўся ў яго твар сваімі пакутна-няўцямнымі вачамі (В.Быкаў). І няхай пакеплівыя вочы Немагчыма нават разгадаць (П.Глебка). [Паранены] прыўзняўся і пакутлівымі вачыма на схуднелым твары глядзіць на мяне (В.Быкаў). Справа... стаяў і таксама не зводзіў палахліва-здзіўленых вачэй з немцаў Парфен Вяршкоў (І.Чыгрынаў). Дзед апусціў наніз свае панурыя вочы (Я.Колас). А воўк стаіць воддаль і прагавітымі вачыма смакуе ўжо сваю багатую спажыву (Я.Колас). Ён [Іван Харытонавіч] стаяў сярод поля і прагнымі вачамі акідваў шырокія палеткі (К.Каліна). Вочы Андрэя сталі разгублена-дзікімі (У.Караткевіч). На брацкай магіле — балгарскія ружы. Сірочыя вочы і плачуць і тужаць У трэцяй хаціне (П.Панчанка). Стары нічога не разумеў... Бледны, без шапкі на лысіне, аброслы сівеючай шчэццю, у нейкім рыззі, ён упёрся ў немца скамянелымі вачыма і маўчаў (Я.Брыль). У Сахвеі дужа доўгія рукі і сквапныя вочы: усё, што ні ўбачыць, хочацца забраць, занесці сабе ў двор (Б.Сачанка). Вялікія карыя вочы яе [настаўніцы] глядзяць у шэрыя, ужо спалоханыя Данікавы вочы (Я.Брыль). Толькі на яго [Сярожу], услед яму глядзяць Галіны карыя, сумныя вочы (Я.Брыль). Ён [Крывёнак]... пазірае на мяне чужым позіркам сцюдзёных вачэй (В.Быкаў). Міцька адно знешне занадта гарачлівы, легкадумны. Не, галава ў яго не дурная, вока ўчэпістае... (В.Карамазаў). У прывычнай вечнай скуранцы хадзіў ён [Зыбін] у тыя дні, пануры, паглыблены ў сябе, тоячы настойлівы позірк халаднаватых і шэрых, як лістападаўскія хмары, вачэй (І.Мележ). Ігнат убачыў, што гэта... — дзяцюк гадоў васемнаццаці. Насцярожаныя, халодныя ў сваёй рашучасці вочы (А.Кудравец). А яна [дзяўчына] глядзіць на яго хітрымі шэрымі вочкамі з-пад залацістых брывей (Я.Брыль). А за Якубам у гэты самы час праз шчыліну ў сенцах цікавалі хцівыя Саўкавы вочы (Б.Сачанка). Валошка марудна падняў цяжкія і шэрыя, што свінец, вочы... (В.Карамазаў). [У жанчыны] каса доўгая, залацістая, вочы цёмна-блакітныя і таксама трошкі шалёныя (У.Караткевіч). Ярасныя вочы яго [Багалюбскага] загарэліся, напоўніліся нейкай злою рашучасцю (У.Караткевіч).
* Вочанкі-зоры, вочкі-вачаняты, вочкі-зярняткі, вочы-азёры, вочы-васількі, вочы-зоры, вочы-трохкутнічкі, жучкі-вочы.
Маці не знесла тугі і ў жальбе Вочанькі-зоры закрыла навек (К.Буйло). Ззяюць вочкі-вачаняты валошкавай чысцінёй (В.Жуковіч). [Вавёрка] стаіць і пазірае на іх вочкамі-зярняткамі (А.Кудравец). Да пояса выраслі чорныя косы, Як зоры, іскрыліся вочы-азёры (П.Броўка). Убачу хустку белую ў калоссях ля ракі, І шчокі загарэлыя, І вочы-васількі (А.Русак). Не знойдзеш такой кралі, Як Таццяна Чабарок. Губкі тыя — ну, каралі, Бровы — дужачкі-шнурок. Тонкі стан і тварык белы, Вочы-зоры — ясны дзень (Я.Колас). Сарокін дастаў з кішэні фрэнча мандат і даў яго чэкісту. Той прачытаў хутка, мангольскія вочкі-трохкутнічкі радасна засвяціліся (В.Хомчанка). Гулліва косячы на яго свае жучкі-вочы, яна [Джулія] нягучна, але рытмічна выводзіла незнаёмыя напеўныя словы (В.Быкаў).
@ВУСНЫ. 1. Пра колер, форму, абрысы вуснаў; пра іх фізічны стан, ступень мяккасці (цвёрдасці), вільготнасці: вільготныя, вішнёвыя, выразныя, замкнёныя, запунсавела-прытухлыя, малінавыя, поўныя, прыпухлыя, пульхныя, пунсовыя, пухкія, пухлыя, румяныя, сакавітыя, тугія, чырвоныя, ярка-чырвоныя, яркія белыя, бясколерныя, бяскроўныя, засмяглыя, засушаныя, надзьмутыя, пабляклыя, пасінелыя, пасмяглыя, рэзка акрэсленыя, сасмяглыя, сінія, смяглыя, сухія, тонкія, тоўстыя, халодныя, цвёрдыя, цёмныя, чорствыя, шархоткія, шурпатыя.
Яе [Алі] вільготныя выразныя вусны задрыжалі, вочы напоўніліся слязамі (І.Мележ). Гэй, жаніх, гані нам выкуп І багаты, і вялікі За кужэльныя косы, за блакітныя вочы, За вішнёвыя вусны! (П.Панчанка). Тонкія замкнёныя вусны рабілі твар дзяўчыны разам з тым і крыху строгім і сур’ёзным (Я.Колас). Запунсавела-прытухлыя вусны Свецяцца ціха-шчасліва праз снег (Я.Янішчыц). І адразу зразумеў Пракаповіч, што ўсё гэта для яго — ...і нясмелая, з затоенай надзеяй усмешка на поўных малінавых вуснах (Я.Радкевіч). На ёй [Алесі] лёгкія летнія туфлі, шэры касцюм, які шчыльна аблягае... фігуру. Смуглявы твар, прыпухлыя вусны, вясёлыя шэрыя вочы (І.Навуменка). У Касі ўсё такія ж румяныя, як у маладой дзяўчынкі, пульхныя вусны (А.Васілевіч). Яна [Марына] засмяялася, загарэліся яе шчокі і пунсовыя вусны (А.Савіцкі). Пухкія, падобныя да дзіцячых, вусны задрыжалі ад крыўды (І.Мележ). Усмешка перасмыкнула яе [паненкі] румяныя вусны (Я.Брыль). Вусны дзяўчыны — прыпухлыя, як у дзіцяці, трохі як бы пакрыўджана надзьмутыя і сакавітыя, што маліны (І.Шамякін). Алена, як і раней, стаяла разгубленая і спалоханая, — пухлыя, быццам у дзяцей, вусны, бездапаможна ўздрыгвалі (І.Мележ). У жанчыны яшчэ зусім малады твар і чырвоныя выразныя вусны (С.Грахоўскі). Калі клубіўся ранак сіні, На вусны белыя, як мел, Зляталі з вецця апельсіны, Што зрэзаў нечаканы стрэл (С.Грахоўскі). — Дайце мне чыстую кашулю, — сказаў Валодзя і адвярнуўся, заўважыўшы, як яна [маці] па-свойму мужна звяла сухія, бясколерныя вусны... (Я.Брыль). Яна [Майка] глядзела на [Алеся]. Бяскроўныя вусны, змярцвелае аблічча і глыбокія вочы... (У.Караткевіч). Быццам само па сабе зляцела з яе засмяглых вуснаў: — Веру (А.Савіцкі). За боль бяры [бабка], за жорсткія спакусы Вачэй, што адшугалі, як ільны. За цёмныя засушаныя вусны з трагедыі праклятае вайны (Я.Янішчыц). Куточкі строгіх, рэзка акрэсленых вуснаў госця ледзь прыкметна задрыжалі ад затоенай усмешкі... (І.Мележ). Тут колісь прашчур тупаў басанож... Шаптаў замовы вуснамі сасмяглымі, Бездапаможны перад злой бядой (Н.Гілевіч). Пані Любка разбудзіла мяне ўначы. Твар бледны, вусны сінія (У.Караткевіч). Ён [дождж] упіваўся, прыпадаючы, У вусны смяглыя зямлі (Н.Гілевіч). А ў цэнтры [фатакарткі] — герой, вялікі лётчык. На цвёрдых вуснах — не астыўшы смех. Высокі лоб. Брывей круты разбег, І смелыя дапытлівыя вочы... (П.Панчанка). Вусны былі халодныя, шурпатыя (М.Гамолка). І вусны чорствыя мае Сагрэліся цяплом яе [Сальвейг] (М.Танк). [Гайдаш] пацалавала яго [Захара] моцна, парывіста, адчайна, гарачымі, але шархоткімі вуснамі (А.Савіцкі).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце вуснаў; пра вусны, якія выражаюць стан, настрой, рысы характару чалавека: бяссонныя, вабныя, гарачыя, даспелыя, зваблівыя, знаёмыя, ласкавыя, мілыя, мядовыя, натхнёныя, нявінныя, падатлівыя, пекныя, прыветлівыя, пяшчотныя, родныя, салодкія, смачныя, смелыя, спелыя, трапяткія, чароўныя, чуткія горкія, грэшныя, жорсткія, згорклыя, непаслухмяныя, нямыя, падатлівыя, палахлівыя, прагныя, распаленыя, салёныя, сляпыя, спакуслівыя, строгія, суровыя, тужліва сціснутыя, уладныя, упарта сціснутыя, упартыя.
На падлогу звалілася кніжка. Нагнуўся, каб падняць яе, але Мальвіна мяне апярэдзіла. Мільганулі толькі тонкія рукі ды ў лагоднай усмешцы скрывіліся вільготныя, такія вабныя вусны (Б.Сачанка). Здалося, крануліся скроняў Гарачыя вусны твае (С.Грахоўскі). Гладзіць вецер чало прапацеўшае, то гуляе з кашуляй жняі, песціць вуснаў даспелых чарэшні, дзесь адносячы песню ў палі (Л.Геніюш). Панна Анэта мела чорныя, вельмі зваблівыя вочы і яшчэ больш зваблівыя, пекныя вусны (Б.Сачанка). Я ўзыходжу на двор, Я кажу ёй: “Са святам!” І цалую знаёмыя родныя вусны... (Н.Гілевіч). Ласкавыя, мілыя вусны [Майкі] задрыжалі, скрывіліся ў горкай усмешцы (М.Лынькоў). І як мне паверыць, што яно [сэрца] ужо не б’ецца, што натхнёныя вусны замерлі зацята (А.Лойка). Цяпер з яе падатлівых вуснаў нібы цёк хмель... (А.Карпюк). А вусны, пяшчотныя, салодкія, як яны ўмелі цалаваць! (“Маладосць”). І я прайшоў калісьці паўз цябе. Паўз вусны смелыя... (У.Караткевіч). Спелых вуснаў вырыс, ясь вачэй крутая... (А.Жук). І толькі вусны былі зусім незнаёмыя — тонкія, чуткія вусны, якія прыкметна ўздрыгвалі... (А.Савіцкі). Горкія дзіцячыя вусны, пасмачка валасоў, рух цела, як быццам дзяўчына гуляе ў лапту (У.Караткевіч). Здароў, ігумен слуцкі, залатыя рукі і вусны грэшныя! (М.Клімковіч). Іх [суседзяў] рукі і вусны да мулкасці жорсткія, І ў кожнага вочы — надзея ў хворага (П.Панчанка). Дзе, пад якою зоркаю Варушыцца курган? І шэпчуць вусны згорклыя: “Іванечка, Іван!” (Я.Янішчыц). А ў гаспадыні твар, як маска... і непаслухмяныя вусны (У.Караткевіч). Яны [продкі] аддалі нам меч і касу, Слова з вуснаў, цяпер нямых... (У.Караткевіч). Каханне маё берагло І сон твой спакойны, І рук тваіх холад, І вуснаў тваіх палахлівых цяпло (П.Глебка). Ён [Грач] не даў ёй [Насці] дагаварыць... пацалаваў прагнымі гарачымі вуснамі (А.Савіцкі). І ад радасці хмельнае грузны, Абмінаючы дрэвы і пні, Прыпадзі да распаленых вуснаў... (Р.Баравікова). І толькі вусны, Твае сляпыя і сухія вусны, Як месяц прабіваліся праз цемру І зноў вярталі мне ў душу святло (Г.Бураўкін). Паміж сабою сталі мы бліжэй, З суровых вуснаў не злятаюць скаргі. І куст лазы палескай даражэй Зрабіўся нам за казачныя скарбы (П.Панчанка). Па тужліва сціснутых вуснах... ён [Захар] зразумеў, што Гайдаш чула яго размову (А.Савіцкі). Памятаю невялічкія, упарта сціснутыя вусны (К.Каліна).
@ВЫШЫНЯ (высь). Высокая прастора над зямлёй.
1. Пра бязмежнасць, неагляднасць прастору: бяздонная, бязмежная, бясконцая, бяскрайняя, высокая, далёкая, завоблачная, неабсяжная, неаглядная, недасягальная, недасяжная, нябачная, паднебная, падсонечная, скразная (аўт.).
Ён ляжыць... і паглядае з-пад рукі ў чыстую бяздонную сінюю вышыню (М.Ракітны). Вочы [дзяўчынкі] пазіралі ў бязмежную вышыню роднага неба, а вусны сумна маўчалі (М.Лынькоў). З бясконцай і, здавалася, бяскрайняй вышыні блакітнага прастору лілася прывітальная песня жаваранка (“Маладосць”). Гняздо ўпадзе з высокай высі — І зноў становіцца зямлёй (А.Пысін). І перша жаваранка божа Запела ціха аб вясне, Паліўся срэбрам спеў прыгожа У далёкай сіняй вышыне (Я.Колас). І часам з завоблачных вышынь, з светлых мар... Косця і Надзя варочаліся да сённяшняга, да звычайнага... (М.Лынькоў). Люб мне поўдзень, цішыня Раніцы прахладнай, Крык у небе каршуна, У высі неагляднай (Я.Колас). У недасягальнай вышыні замігцелі першыя зоры (М.Лынькоў). Салодка ім [ластаўкам] лунаць над вечным светам У пругкай недасяжнай вышыні (С.Законнікаў). Пад нябачнымі высямі Зоры і яблыкі выспелі (А.Пысін). Эх, як прыгожа ты, высь неаглядная, Цёмная, сіняя гладзь! (Я.Колас). У высі паднебнай мой зрок спачывае... (Я.Колас). І тады прыйшлі паважна хмары — Айсбергі падсонечных вышынь (П.Панчанка). У бераг білі хваляў пералівы, Курлыкала скразная вышыня (А.Пысін).
2. Пра колер, празрыстасць; пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце вышыні: агністая, блакітная, бязвоблачная, крыштальная, празрыста-сіняя, празрыстая, сіне-сонечная, сінюткая, сіняя, чыстая, ясная засмужаная, чорная, шэрая; жураўліная, маўклівая, пругкая, прыціхлая, сумная, трапяткая, тугая, уяўная, халодная.
Трывога цяпер ішла... з-за лесу, з той агністай, як падпаленай, высі (А.Савіцкі). Праз бела-зялёную навісь галін і галінак прабіваецца блакітная вышыня (В.Жуковіч). Падымаўся ў бязвоблачную вышыню дым вогнішчаў (У.Караткевіч). І кліча [сонца] к жыццю ўсё стварэнне З сваёй крыштальнай вышыні, І будзіць кліч той аддаленне Прызывам радасным вясны (Я.Колас). Ён [гай] з вышыні празрыста-сіняй Пад ногі сыпаў нам лісты На цёмны дол, дзе першы іней Кранаў расліны і кусты (П.Глебка). Узняўся б у неабсяжную сіне-сонечную вышыню, разгарнуў бы ўшыр магутныя крылы (З.Бядуля). Хораша летам у лузе: унізе квяцісты дыван, а ў небе чыстая сінюткая вышыня (“Беларусь”). [Глечыкаў] зрок ледзь-ледзь знаходзіў у шэрай засмужанай высі рухавую рыску (В.Быкаў). Ён [Захар] прагна абсачыў позіркам чорную высь неба (А.Савіцкі). Песня сэрца майго замірае ў жураўлінай тугой вышыні (В.Жуковіч). Захар глядзеў... на кола поўні, што, як скамянелае... сіратліва вісела ў халоднай і маўклівай высі (А.Савіцкі). Аж са здзіўлення ўрэзаўся ў азерца Маладзічок з прыціхлай вышыні (К.Кірэенка). Здалася ты [Прыпяць] мне з вышыні трапяткой, З глухой самалётнай шыбы Сасновай галінкаю, да якой, Як гнёзды, прыліплі сялібы (П.Макаль). Не веру ўяўнай вышыні, Што змерана сляпым аршынам (А.Пысін).
* Высь-багна
З цёмнай высі-багны Ўжо глядзяць Стажары, Пояс дыяментны Ткуць нябёс абшары (Я.Колас).
@ВЯРБА (вярбіна). 1. Пра колер, ствол, крону вярбы, пра яе ўзрост: белая, гнуткая, густая, каржакаватая, круглаверхая, маладая, ніцая (нар.-паэт.), разгалістая, разложыстая, расахатая, раскідзістая, русакосая (паэт.), сівая, шырокая дуплаватая, крывая, кудлатая, пахілая, старая.
І чаго журылася яна [маці]: Можа, лісце тое шкадавала Ці яе дзявочая вясна Белаю вярбою ашукала (А.Пысін). Плачуць гнуткія вербы ў полі (В.Вярба). Прышпарылі да добрай рэчкі Шчары, Дзе пад густымі вербамі, над берагам, Стаяў у засені будан дашчаны (Н.Гілевіч). Вёскі цягнуцца амаль неразрыўным ланцугом... абапал якіх густа стаяць то каржакаватыя вербы, то велічныя красуні-ліпы (Я.Брыль). Разложыстыя круглаверхія вербы абступаюць адхонны пясчаны бераг (Я.Колас). Каля хаты вярба ніцая Да страхі галлём схіліліся (Я.Колас). За акном ноч. Там гойдаюцца веццем разгалістыя вербы, шасцяць асеннім лісцем ракіты (І.Навуменка). Над ручаём стаяла старая раскідзістая вярба (Т.Хадкевіч). З вярбой самотнай, расахатай Абняўся месяц ля затокі (М.Танк). Ты плакала, песня, — Русакосай, Пахілай вярбою над ставам. (Н.Гілевіч). Ехалі па шашы і брукаваных вясёлкавых гасцінцах у жывых тунелях сівых вербаў (У.Арлоў). Ой, не раз удваёчку Пад шырокай вярбой, у зялёным садочку, Мы сядзелі з табой (Я.Купала). Збоку вербачкі крывыя, Бы кабеціны старыя, Нуднай кучкаю стаяць (Я.Колас). Было дзіўна бачыць, як бязгучна хістаюцца ад ветру кудлатыя вербы (А.Савіцкі). На руках мяне мілы Да ракі прынясе Каля вербаў пахілых Па пякучай расе (В.Вярба). За палацам — атуленая старымі вербамі сажалка (А.Ліс).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (вярбы): даўняя, задумлівая, мілая, прыціхлая, пышная бедная, знясілая (разм.), нямая, паніклая, самотная, смутная, сумная.
Пад гэтай даўняю вярбою... Мяне атуліць ціхі боль... (Я.Янішчыц). З аднаго боку звісала над вадою дуплаватая задумлівая вярба (П.Броўка). Адкажы мне, вербачка, Адкажы мне, мілая, Чаго зажурылася, Смутная, знясілая? (Я.Колас). Прыціхлыя вербы, як тыя бабулі, Пасталі над Свіслаччу ў рад (Я.Колас). Над вадою адзінютка Пахілілася вярбіна; Ные бедная ціхутка (Я.Колас). На траве, якою ўсё парасло, стаяць самотныя вербы (Я.Брыль). Але з упартасцю нямой вярбы З тых дзён імкнуся да яе [вады] пявучай (А.Пысін). А ў люстры водаў гэтай рэчкі, Як закаханая дзяўчына, Глядзіцца пышная вярбіна (Я.Колас). І пелі штось ля хаты Дзве сумныя вярбы (П.Панчанка). І шэпчуцца ў нетрах жуды Над грэбляй паніклыя вербы (Н.Гілевіч).
* Сірата-вярбіна.
Пытаў ручаёчак сірату-вярбіну, Што над ім стаяла, Знізіўшы галіны...: “Адкажы мне, вербачка, Адкажы мне, мілая, Чаго ты ўсё смуцішся, Журышся, пахілая?” (Я.Колас).
@ВЯСЁЛКА. Бліскучая, добрая, залаціста-пурпуровая, звонкая, зіхатлівая, зіхоткая, зыркая, летуценная, праменная, прамяністая, радасная, рознакаляровая, светазарная, стракатая, цвятлівая, цудоўная, чароўная, шматколерная, яркая, яснавокая (паэт.) вялая, невыразная, слабая, халодная, цьмяная.
Дождж перастаў, і добрая вясёлка Павісла над ракой дугой (“Маладосць”). Сонца садзілася, на вадзе... зіхацела залаціста-пурпуровая вясёлка (М.Джагараў). Весела пад звонкаю вясёлкай Выязджала хмарка з-за лясоў (В.Зуёнак). Сонца глянула, з хмаркі грымотнай Апусцілася зыркай вясёлкі дуга (У.Ляпёшкін). Адыходжу дарогаю колкаю, Як на верную смерць, басанож Летуценнай і добрай вясёлкаю Пад вясновы і цёплы дождж (В.Вярба). Кідаю вобзем кубак пеністы, Гуляю звонка да відна, І смех вясёлкаю праменістай Іграе ў кропельках віна (Р.Барадулін). А над лесам праявілася і правільнай яркай дугой усю красу падкрэсліла радасная вясёлка (Я.Брыль). Светазарнаю вясёлкай усміхнулась воля ім [бедным] (М.Машара). Ён [лівень] расчасаў яшчэ раз косы Бяроз... І, заглянуўшы ў вокны хаты, Цішком блукаючы ў лістах, Вясёлкай, яркай і стракатай, Над краем радасным устаў (К.Кірэенка). Рассыпайся па сёлах, па нівах Брыльянцістай ажыўчай расой, У вясёлках купайся цвятлівых, Ласкай сэрца, душу супакой (Я.Купала). Мне сёння свет — вясёлка шматколерная (П.Макаль). Ты ад мяне цяпер далёка, Але і з той далечыні Гараць вясёлкай яснавокай Твае прывабныя агні (Я.Колас). На ўсходзе — дзве вясёлкі: ніжэй — ярчэйшая, вышэй — слабая (Я.Брыль). Мільёны, мільярды халодных вясёлак Убралі снягоў абрусы (Я.Колас).
* Вясёлка-бліскавіца.
Пад краснаю сталіцаю Вясёлкай-бліскавіцаю Іграе морскі гмах (Я.Колас).
@ВЯСНА. I. Пара года.
1. Пра характар надвор’я; пра колер лісця, яго прыгажосць; пра вясновыя гукі: бурная, бясхмарная, вятрыстая, дружная, пагодліва-багатая (аўт.), празрыстая, сонечная, хуткабежная (аўт.), цёплая парная, халодная, хмурная; бела-зялёная (аўт.), белая (паэт.), блакітная, залатая (паэт.), зеленабокая (аўт.), зялёная, іскрыстая, квяцістая, кучаравая, ружавашчокая (паэт.), сінявокая (паэт.), сіняя; галасістая, гаманкая (разм.), гаманлівая (разм.), гулкая, звонкая, зычная, мнагаграйная (аўт.), пявучая гарластая, рыкастая (аўт.).
Зруйнаваны дашчэнту межы, Прастораў зрокам не абняць, Да іх павольна з ветрам свежым Прыходзіць бурная вясна (П.Глебка). У ім [пакоі] водсвет вясны бясхмарнай, поўны ён маладога святла (А.Вярцінскі). Прайшла вятрыстая вясна, Другая йдзе зялёная (У.Ляпёшкін). Крыху спозненая, але дружная вясна набірала ўсё болей і болей жыватворных сіл (Я.Колас). Жыццё, прашу, ты сыну дай вясны пагодліва-багатай (В.Жуковіч). Я стаю, стаю ў чаканні Празрыстай, сонечнай вясны (П.Панчанка). Дзяцінства гады залатыя, Маленства ружовыя сны, Лятуць, як віхуры ліхія, Як дні хуткабежнай вясны!.. (А.Звонак). А тут снег яшчэ не скора згоніць цёплая вясна (Я.Колас). Вясна ўдалася цёплая, парная, з навальніцамі (М.Лупсякоў). Эх, вясна, вясна халодная, Чым пацешыш ты аратага? (Я.Колас). Часамі хмурнаю вясною Цяплом павее, цішынёю... (Я.Колас). Лунае ў прасторы задушэўная песня... пра нашу бела-зялёную вясну (Я.Брыль). Дзяўчаты ў час мяцеліц ткалі [ручнікі], Бялілі белаю вясной (А.Пысін). Баец папрасіў сваіх верных сяброў, Каб тыя ў яго на магіле Дубкі маладыя з любімых бароў Блакітнай вясной пасадзілі (У.Ляпёшкін). Калі, калі мае песні-сны зазвіняць між ніў залатой вясны? (М.Танк). Пралеска ўжо ачуньвае, А дзесьці кнігаўка галёкае, Што з жаўруком на крылах чуйных Нясуць вясну зеленабокую (Н.Мацяш). Вясна чароўная, вясна іскрыстая Ў краіну родную прыйшла, квяцістая (М.Васілёк). І вясна прыйшла. Такая самая, як летась, як кожны год: звонкая, пявучая, кучаравая і маладая (Я.Скрыган). Чуецца зялёны шум вясны, Мне відаць вясна ружавашчокая (А.Бялевіч). І на крылах вясну сінявокую [май] Да высокага сонца прынёс (А.Бялевіч). Ведаю, сіняй таёжнай вясной пырснула позна на схілах трава (А.Вялюгін). Пасля... дажджу... лес нібы памаладзеў, і вярнулася галасістая, зычная вясна (І.Новікаў). Не вер нашэсцю лютаўскай віхуры, Вер у нашэсце гаманкой вясны (А.Звонак). Дзікія лагчыны Сняць сны аб гулкай сонечнай вясне (А.Звонак). Прыходзяць вёсны мнагаграйныя і адыходзяць рана-рана (В.Ракаў). У гушчар нівелір углядаецца пільна — Выбірае сцяжынку гарластай вясне (В.Лукша). І мяне рыкастаю вясною Падхапіла з сцежак карусель (А.Пысін).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (вясны): вечна юная, вольная, добрая, маладая, мілая, незабыўная, непераможная, неўміручая, нясмелая, прыветная, прыгожа-светлая (аўт.), прыгожая, пяшчотная, радасная, родная, самая лепшая, святочная, урачыстая, хвалюючая, цудоўная, чароўна-светлая (паэт.), чароўная, юная ваяўнічая, галодная, забытая, заплаканая, невясёлая, непуцёвая, няўмольная, няўтольная, трывожная.
Над светам, змучаным тыранам І пакалечаным вайной, Заззялі ранкам вы [байцы] румяным І вечна юнаю вясной (Я.Колас). Вольная вясна... радасна ўсміхалася людзям (А.Васілевіч). То мастак навеяным пейзажам Зноў наблізіў добрую вясну (А.Пысін). Смутку не знае вясна маладая Ніколі ні ў полі, ні ў лесе (А.Александровіч). Прылятае вясна мілая Ды вясна мая туманніца (Я.Колас). Непераможная вясна Ідзе над мірнымі палямі (А.Звонак). Як першы крок вясны прыветнай Устала сонца над гарой (А.Звонак). Хачу, каб вечна красавала прыгожа-светлая вясна (П.Трус). Дні пяшчотнай вясны ўспамінаю, На бязмежных лугах кураслепаў халодны папар, Жыватворнае, мяккае сонца раскошнага мая, І дажджы залатыя, што шчодра бруіліся з хмар (У.Караткевіч). Зноў вясна рамонкі сыпле мне пад ногі, Радасная звонкая вясна (Н.Тарас). Людзі з палёгкай адчулі, што і тут, у Наднямонні, паказаліся нарэшце першыя ластаўкі роднай вясны (Я.Брыль). У горадзе самая лепшая вясна, калі яна яшчэ нясмелая і маладая (М.Стральцоў). Будуць [ліпы] нам жывымі ўспамінамі Аб цудоўнай маладой вясне (Н.Плевіч). Не ўсядзіш, не заўважыш, Як насустрач вясне, Маладой і прыгожай, Выбягаеш... (А.Бачыла). І п’ю я ў маладосці мілай Кілішкі, поўныя да дна, Што мне ў маленстве падарыла Чароўна-светлая вясна (П.Трус). Ваяўнічыя вёсны Тут [у лесе] гнёзды свае заснавалі (П.Макаль). Невясёлая, галодная, Халадэчамі багатая, Эх, вясна, вясна халодная, Чым пацешыш ты аратага (Я.Колас). Словы жудасна паміраюць... Толькі недзе ў далёкай вёсцы З плёску рэк і шуму лясоў, Узляцяць, як забытыя вёсны, Салаўямі на сто галасоў (Г.Бураўкін). І пачуў салдат па-над дарогай Ціхі кліч заплаканай вясны (К.Кірэенка). Але ўжо над таполямі З відна і да відна Крыламі б’е няўтольная, Няўмольная вясна (Г.Бураўкін). Недзе там была і засталася Сіняя трывожная вясна І ў далёкім пачатковым класе Белая дзяўчынка ля акна (С.Гаўрусёў).
II. Светлая, радасная пара ў жыцці чалавека: юнацтва, маладосць: адчайная, бурная, залатая (паэт.), казачная, маладая, незабыўная, прыгожая, роспачна-радасная (аўт.), светлая, смелая, шумная, юная адшумеўшая (аўт.), блакадная (аўт.), зраненая(аўт.), незваротная, сівая (аўт.), убогая.
А намі ж яшчэ не растрачана, Не вычарпана да дна Адвага наша юначая, Адчайная наша вясна (П.Броўка). А як разгарнуўся наш росквіт вялікі У дні нашай бурнай, прыгожай вясны! (П.Броўка). Ка мне ж ты не прыйдзеш, вясна залатая! І жаль нейкі сэрца маё спавівае (Я.Колас). Ты пагладзь мяне, мая матуля, ласкава, ціхенька, хоць у сне, як тады, калі пяяла люлі ў дзяцінства казачнай вясне (Л.Геніюш). Каб я волю меў, я сказаў бы: “Стой, Дні вясны маёй, Светлай, маладой!” (Я.Колас). Ад той роспачна-радаснай, Незабыўнай давеку вясны... Вось каторы ўжо год У мае неспакойныя сны... Прыходзіць начамі... Чарот (Н.Гілевіч). Не крыўдуй, не журыся, паэт, Тут прычына, як кажуць, адна — Тваіх думак не хітры сакрэт Ці не смелая песень вясна (А.Куляшоў). Пройдзе многа заснежаных зім, Шумных вёсен і сонечных летаў (Н.Гілевіч). Гартавалася [Арыядна] добра ў паходах лясных, на парозе семнаццатай юнай вясны (У.Дубоўка). Адгукніся, вясна, мне зязюляй з-за рэчкі, Дай яшчэ раз прыпасці да любай зямлі І каштанаў сваіх незгасальныя свечкі над маёй адшумеўшай вясной запалі! (А.Куляшоў). А навокал — Курганы, курганы, курганы... Дзе па-брацку — Плячом да пляча — Пахаваны Блакадныя зімы, Блакадныя вёсны (Г.Бураўкін). Над маёй зраненай вясною І сёння плачуць журавы (“Маладосць”). І такая лагода навокал і ўва мне! Усміхаюцца годы незваротнай вясне (Т.Каржанеўская). Я ўдзячная сівой сваёй вясне, яна заўжды са мной на сцежцы спеўнай (Е.Лось). Мой родны кут, як ты мне мілы... Забыць цябе не маю сілы! Не раз, утомлены дарогай, Жыццём вясны мае убогай, К табе я ў думках залятаю І там душою спачываю (Я.Колас).
* Вясна-вяснянка, вясна-жартаўніца, вясна-краса, вясна-красна, вясна-красуня, сонца-вясна, чараўніца-вясна, юначка-вясна.
У садзіку ля крымскіх стромаў павеяла вясной-вяснянкай (Е.Лось). А вясна-жартаўніца, Бы знарок, як сыпне Рой бялёсых пялёсткаў Мне на стол... (А.Бачыла). Вясна-красна наўкол Загуляла ліха (А.Звонак). У песнях радасці прыйшла вясна-краса (А.Александровіч). Глуха лес маўчыць, Думку думае... Па вясне-красе, Залатой пары (Я.Колас). Вясна-красуня ў бубен б’е (А.Александровіч). Засвяціла цяпло бляскам радасці яснай... Бачым светласць кругом, бачым сонца-вясну! (Я.Купала). Я пакораны ўладай тваёй, чараўніца-вясна, Першым буйным дажджом, першым грукатам перуна (А.Звонак). І новыя песні ў народзе звінелі, Як голас юначкі-вясны (Я.Колас).
@ГАЙ. Невялікі лісцёвы лес.
1. Пра колер гаю, яго вышыню, гушчыню: барвовы, белакоры, белы, блакітны, выносісты, высокі, гонкі, густалісты, густы, залаты, зялёны, купчасты, кучаравы, малады, малочны, празрысты, пышны, ружовы, рэдкі, светлы, серабрысты, сіні, стройны, цёмна-сіні, цёмны, цяністы, чысты голы, стары, чэзлы.
Захмарыла ўжо восень неба І распранае гай барвовы (А.Вялюгін). І плешча пад гай белакоры Ячменю вусатае мора (М.Лужанін). Яму шкада было бяроз, шкада ўсяго гэтага белага, малочнага гаю (І.Шамякін). Я ішоў праз высокі і нейкі блакітны бярозавы гаёк, і на душы было светла (К.Кірэенка). Над гонкім гаем, над густым кустоўем сінечу неба вочы ціха п’юць (В.Жуковіч). Мы адшукалі шлях... у густалісты гай (П.Панчанка). Восень, Залаты бярозавы гай іскрыцца на скупым сонцы (“Беларусь”). У кветкі луг прыбраўся, Спяваў зялёны гай (П.Броўка). Звешвае лісцяў маністы купчасты бярозавы гай (Я.Колас). Пра што шапочаш, гай празрысты, вераснёвы? (У.Някляеў). Выдаліся дні, калі настрой душы вельмі лёгка зліваўся з настроем пышных шапатлівых гаёў... (В.Карамазаў). Прыйшоў сюды, на бераг нізкі І пасадзіў ружовы гай Настаўнік з горада Сімбірска (С.Грахоўскі). Сын твой [Беларусі], у белай ільнянай кашулі ў свет ідучы светлым бярозавым гаем, імя тваё, славу тваю, песню тваю берагчы перад светам усім прысягаю (В.Жуковіч). Слаўна жыць з табой, серабрысты гай (М.Лужанін). Адцвіце вясна на ўзлеску, Пабяжыць за сіні гай (Я.Янішчыц). Шкода мне гаёў цяністых І лугоў прастору, Дзе пад ветрам ходзяць хвалі Травянога мора (Я.Колас). У голым бярозавым гайку зрабілі прывал (І.Навуменка). Баравікі Петрык часта знаходзіў у старым дубовым гаі (І.Навуменка).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (гаю): вечны, вясёлы, гаваркі, галасісты, гутарлівы, добры, задуменны, задумлівы, звонкі, пахучы, прыціхлы, прыцішаны, радасны, расспяваны, родны, салаўіны, сонечны, спакойны, трапяткі, усхваляваны, ціхі, цудоўны, чароўны, шапатлівы зажураны, змрочны, маўклівы, невясёлы, пахмуры, сонны, шумлівы, шумны.
Зірні — які спакойны гай... Свяці і грэй, а не шугай, Каб на святло ішоў сустрэчны, Каб зелянеў вясною гай, Празрысты, радасны і вечны (С.Грахоўскі). Звонкаструнны ты, мой лесе, галасісты гай, Для мяне, якую хочаш, песню заспявай (А.Русак). Што ж ты невясёлы, змрочны, добры гаю? (А.Бялевіч). Мне ўсё дорага тут — І ў прысадах дарога, І задумлівы гай Над высокай гарой... (П.Броўка). Дорага ўсё да драбніц! Засень гаеў задуменных, Белыя крушні на ўзмежку... (Н.Гілевіч). Знаходзілі мы адпачынак здаровы Па ціхіх дубровах, па звонкіх гаях (П.Броўка). Сонейка схавалася, і толькі на заходзе, над прыцішаным гайком, чырванеецца паласа небасхілу (М.Гарэцкі). Мне сніцца старонка далёкая, Там Свіслач плыве сінявокая, Вясной у расспяваным гаю (К.Буйло). Ой ты, поле! Гай ты родны! Толькі ж я не з вамі (Я.Колас). А ў полі тры таполі Зашумелі як ніколі, А пасля у адзін міг Салаўіны гай прыціх (А.Дудар). Усходзяць замест сонечных гаёў там Маўклівыя журботныя крыжы (П.Панчанка). Прыслухаешся — поруч з полем усхваляваны гай шуміць (В.Жуковіч). Я прыйшоў у рабінавы гай. Гай мой ціхі, Як сам я, зажураны (П.Панчанка). Пасля поўдня яны пайшлі гуляць... за сад, дзе быў цудоўны гай з таполяў і каштанаў (М.Ваданосаў). Ішлі на бой харобра За свой народ і край, Аб гэтым помніць добра Стары маўклівы гай (П.Панчанка). У цішы, у цішы гай стаіўся пахмуры, А ў душы, а ў душы не сцішаецца бура (П.Броўка). Я шчасце гукала ў сонных гаях (К.Буйло). Дзень добры, рэчанька! Прывет, шумлівы гай! (П.Панчанка).
@ГАРА (горы). 1. Пра вышыню, велічыню гор; пра іх колер, афарбоўку: аграмадная, асмужана-сіняя, высокая, завоблачная, зарослая лесам, захмараная, крутая, неабсяжная, недаступная, стромая, стромкая, цёмная, чорная, шэрая.
Ён [Васіль] узяў мыліцы, рэзка ўскочыў... падышоў да акна. Моўчкі пазіраў на далёкія асмужана-сінія горы, да паловы пакрытыя белымі шапкамі воблакаў (І.Мележ). Проста перад намі — высокая, зарослая лесам, панурая гара (І.Мележ). Макоўчык, які пад вечар заступіў дняваліць на канюшню, гледзячы ў бок захмараных гор, прамовіў: “Глядзі ты, там лье, як з прорвы...” (І.Мележ). На гары на крутой, на абвітай ракой, Лет назад таму сотня ці болей, Белы хорам стаяў... (Я.Купала). Спакойна спіце над затокай, Вяршыні неабсяжных гор (М.Танк). Рака бегла то лагчынаю, то паміж аграмадных, недаступных гор... (Т.Хадкевіч). Між стромкіх гор — Лугі, палі... (П.Броўка). А горы — без дрэў і без траў выглядаюць шэрымі, нават чорнымі (“Маладосць”).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (гор): вабная, велічная, задумлівая, родныя (мн.), спрадвечная абалдзелыя (мн.), грозная, змрочная, маўклівая, пакутная, панурая, пачварная, праклятая, чужая.
Каўказскія горы — грозныя, чужыя і вабныя, нібы руіны велічэзных замчышч. У даляглядзе пад яркім сонцам горы колеру паленай цэглы лезуць адна на адну, выступаюць у небе мутнаватымі воблакамі ў розныя ўзоры (З.Бядуля). А горы, велічныя горы Шмат нагадалі сёння мне (П.Броўка). Ён [Любамір] углядаўся ўдалеч... любаваўся задумлівымі роднымі гарамі... (Т.Хадкевіч). Унізе чыстымі снягамі Гараць хрыбты спрадвечных гор (С.Грахоўскі). І сотні гадоў Глядзяць абалдзелыя горы На нуднае мора садоў (П.Панчанка). Сінява світання бляднела, набываючы шэра-блакітныя адценні... выразна праступалі ў далечыні цёмныя, маўклівыя горы (Т.Хадкевіч). За пакутнай за гарою Ўзнёсся явар адзінокі І ківае галавою... (Я.Купала). Панурая поўнач. Халоднае мора, Дзе бура выводзіць акорды глухія, Дзе голага лёду пачварныя горы Вартуюць сакрэты і тайны стыхіі (Я.Колас). Глухая злосць на праклятую гару падымалася ў сэрцы людзей, бо памяць аб Жывой Вадзе не забывалася (Я.Колас).
* Круча-гара.
За высокай кручаю-гарою — крылы недасяжныя твае (Я.Янішчыц).
@ГЛЫБІНЯ (глыб). Блізкая, бурная, бяздонная, бязмежная, відушчая, вільготная, высветленая, далёкая, загадкавая, невымерная, непраглядная, прадонная (аўт.), сіняя, спелая (аўт.), таямнічная, трывожная, цёмная, чуйная, чуткая, яркая, ясная.
Плыве ў блізкіх глыбінях салака, Хвалі — валошкавы цвет, Трое нас — мора, я і сабака, Трое на ўвесь белы свет (А.Пысін). Ні ў спёку, ні ў мароз, ні ў навальніцу Не вычарпаць бяздоннай глыбіні (С.Грахоўскі). Як доўга вучыўся Я ў песні лавіць Птушыныя трэлі І ззянне зарніц, А потым — людскія І мары і сны Ў бязмежнай і бурнай Жыцця глыбіні (М.Танк). Баяўся вешчай варажбы, Таму баяўся глыбіні відушчай (А.Пысін). Ты прыйшла — з маланкамі і ліўнем, З вільготнай глыбінёй (А.Пысін). [Часлава] зноў звесіла галаву над вадой, са здзіўленнем углядалася ў высветленую глыбіню, таямнічую і загадкавую (А.Савіцкі). Вышыня! Натоўп гранітных глыбаў. Горны звал на стромкіх берагах. Возера невымернай глыбі. Як іртуць, паблісквае ў гарах (А.Звонак). У непрагляднай глыбыні ляснога возера дзяўчыне штось мроілася незразумелае (“Беларусь”). Ззяюць, граюць рыбкі ў сіняй глыбіні (З.Бядуля). У трывожнай глыбіні схавалася вада, Ледзь з-пад зямлі вядро яе дастала... (А.Пысін). Дрэвы насцярожана маўчалі, углядаючыся ў ясную глыбіню возера (“Маладосць”). Як на яго яна [Альжбета] глядзела! З якой прадоннай глыбіні (Н.Гілевіч). Вось тут засыпаны калодзеж, Што хваляваў трывожнай глыбінёй (А.Пысін). І свет навыкаце, як вока, Наліты спелай глыбінёй (А.Пысін). Тонкі прамень зламаўся ў люстэрку — таямнічыя глыбіні адкрыліся ў шкле (М.Стральцоў). Дарожныя пабеленыя знакі Спыніліся ля чуткай глыбіні (А.Пысін).
@ГНЕЎ. Агністы, барыкадны (аўт.), высакародны, высокі, вялікасны, вялікі, гарачы, жоўты (аўт.), кіпучы, крылаты, моцны, мужны, мяцежны, народны, нестрыманы, нечалавечы, нястрымны, нясцерпны, праўдзівы, раптоўны, святы, свяшчэнны, суровы, трапяткі абуральны, аслеплы, буйны, бурны, бязлітасны, бяссільны, дзікі, знішчальны, пякельны, сляпы, узбураны, чорны, шалёны.
Прыгавор бязлітасна суровы Прагне ўся зямля пачуць... Прыгавор — забойцам... катам... Прыгавор, як гнеў людзей агністы, Ад імя ўсіх зямных краін (П.Панчанка). Эй, хлебаробы і докеры, грузчыкі і вуглякопы, Кіньце супроць рэакцыі гнеў барыкадны свой! (М.Танк). Высокі гнеў, халодная нянавісць і нязмернае хваляванне нараджаліся ў глыбіні істоты Тапурыя (Э.Самуйлёнак). Толькі ў сэрцы палае вялікасны гнеў: Не, не стопчуць красы тваёй [Беларусі] брудныя боты, Не, народа майго аніхто не сагне! (П.Панчанка). Смерць ворагам! Склікае нас да бою Народны гнеў, вялікі мужны гнеў (П.Панчанка). Гарачым гневам напоўніліся вочы дзеда Талаша (Я.Колас). Ні чорны жах, Ні жоўты гнеў Батыеў Тваіх [Кіева] не ўсухавеілі гадоў (Р.Барадулін). Тронам-астрогам усё прыдавіла, Моцна калоны палацаў стаяць. Здаецца, ці можна гэткую сілу Нат гневам народным калі ўзарваць (П.Панчанка). Надыдзе час, калі і боль, і слёзы Перарастуць у нестрыманы гнеў (А.Вольскі). [Жанчына] адарвала дзіця ад грудзей і, высока трымаючы яго на выцягнутых руках, падалася наперад, грозная, страшная ў сваім нечалавечым гневе, у спапяляючай нянавісці (М.Лынькоў). Жахнула маланка нясцерпнага гневу (Я.Колас). Словы сыпаліся і сыпаліся з ўсіх бакоў. Тут былі і ўедлівыя жарты, і абурэнне, і праўдзівы гнеў (І.Дуброўскі). Стася ўскочыла з месца, распаленая раптоўным гневам (М.Зарэцкі). Пакуль сэрца ад гневу святога гарыць, Пакуль куля ў дуле нагана ляжыць — Буду жыць (П.Панчанка). Свяшчэнны гнеў нам грудзі паліць, Бязлітасны, пякельны гнеў! (“Маладосць”). Каму Суровы мой гнеў перадаць? (П.Глебка). Аслеплы гнеў не бярыце за свята, Ступайце з павагаю па зямлі (Р.Барадулін). Алесь прыйшоў у гнеў, у дзікі, І ў абурэнне, жаль вялікі, Катоў ён бедных б’е, ганяе (Я.Колас). Хлопец... змераў Грэчку бязлітаснымі блакітнымі вачыма, якія гарэлі ад абуральнага гневу (І.Мележ). Хай на Лукішках з-за цёмных сцен Льецца бяссільны гнеў (А.Дудар). Таго, што тут рыбак-мудрэц злавіў, — Не праглынуць было ліхому зброду. Сам родны край яго благаславіў На гэты ўлоў у буру-непагоду. Улоў ягоны — гнеў твой [Нарачы] трапяткі, Той чорны гнеў, што ўздыбліваў глыбіні (Н.Гілевіч).
@ГОД (гады). Перыяд у жыцці чалавека, краіны, адзначаны нейкімі падзеямі; ацэнка гэтага перыяду (пераважна ў форме мн. л.): адметны, баявы, векапомны, высокі, далёкі, дзівосны, дзіўны, жудасна шчаслівы (аўт.), залаты, зялёны, зямны, касмічны, кіпучы, крамністы, маладыя (мн.), малыя (мн.), мудрэцкі (разм.), недасяжліва далёкі (разм.), незабыўны, незгасальны, непаўторны, непражыты, нязгасны, партызанскі, перажыты, пераможны, светлы, славуты, слаўны, удалы, хлебадайны (аўт.), шчыры, яркі, ясны бурны, гнеўны, грозны, доўгі, замутнёны (разм.), ліхі, незваротны, няласкавы, няспраўджаны, пакутлівы, пакутны, пякельны, самы горкі, самы цяжкі, страшны, суровы, трудны, чорны, штармавы.
Лявонік часта ўспамінае тыя адметныя, непаўторныя гады (І.Навуменка). Былі дні гарачай... эры, быў дваццаты, векапомны год (Ю.Лявонны). Паўстаюць з камення і жалеза За спіной высокія гады (А.Пысін). Паўсталі і прайшлі перад вачыма яго памяці дні і людзі незабыўных і ўжо далёкіх гадоў (Э.Самуйлёнак). Якія жудасна шчаслівыя гады, і дні нашай любві, дружбы, і як жа часта мы марнуем іх на пустое (Я.Брыль). Дзівосныя гады далёкай маладосці, Як часта мы не цэнім вас... (“Полымя”). Жывучы ў зарэччы лясістым, У малыя свае гады Я зайздросціла ўсім машыністам, Што па рэйках вядуць паязды (Е.Лось). Маладыя гады, маладыя жаданні! Ні жуды, ні нуды, Толькі шчасце кахання (М.Багдановіч). Для паэзіі працы служыць гатоў... Да апошніх зямных і касмічных гадоў (М.Танк). Будзе год залаты, хлебадайны, Трудны год ярыну абміне (Я.Янішчыц). У сяле, сярод садоў і красак, Дзе цвілі зялёныя гады, Мы наслухаліся даўніх казак, Што калісь расказвалі дзяды (М.Аўрамчык). Леапольд Гушка бачыў перад сабой берагі шчаслівай зямлі, да якой плыў з самых маладых год сваіх (К.Чорны). ...І не пыталі ў зязюль-варажбітак, Колькі ў запасе год непражытых (М.Танк). Народ гэты просты... яшчэ не ў мудрэцкіх гадах, а робіць такую машыну, што цудам завуць на палях (Е.Лось). Я на свяце маладым Сонца, ветру і аблокаў — Ахвярую годам тым, Недасяжліва далёкім (У.Някляеў). Фатаздымкаў на паўсцяны, Партызанскія гнеўныя годы (П.Панчанка). У Прыпяці маёй залатабруйнай — Майго жыцця нязгасныя гады (У.Верамейчык). — Расці, лён, высокім! — Сказаў партызан. — Нямала прыкрыў ты Шрамоў, нашых ран У грозныя годы вайны (М.Танк). Хутка ўжо споўніцца доўгі і пакутны год, як я пакінуў [Беларусь] (В.Быкаў). А за плячмі ўсяго семнаццаць Нічым не замутнёных год (А.Пысін). Мінулі даўно тыя змрочныя, грозныя трывогі і бітваў ліхія гады (В.Шымук). Не заўважыў ты ў громе няласкавых год, Што да сонца ўзнясла твае пошукі сталасць (К.Кірэенка). І лес пасівеў, як матуля, Над кожным жыццём маладым, Адлічвае толькі зязюля Няспраўджаныя гады (В.Вярба). Героі садзяць сад, якому век цвісці. Не трэба паліваць — ён будзе сам расці, Бо ў той пякельны, незабыўны год Яны аддалі глебе кроў І пот (І.Калеснік). Гэты апошні гадок няволі Язэпу здаваўся самым цяжкім і пакутлівым (А.Якімовіч). Мінуў яшчэ адзін мой год, Год самы цяжкі, самы горкі (Я.Колас). Бачыш, дружа, праз колькі суровых гадоў Мы ў свабоднай Варшаве сустрэліся зноў (М.Танк). Франтавыя дарогі Грозных, чорных гадоў. Дым уедлівы, горкі, Сталі плаўленай гром. Смерць пад кожным узгоркам, Смерць пад кожным кустом (П.Броўка). Прыпарушыла скроні ўжо шэранню Штармавых, перажытых гадоў (М.Танк).
@ГОЛАС. I. Гукі, якія ўзнікаюць пры размове, крыку, спевах дзякуючы ваганню галасавых звязак.
1. Пра сілу, гучнасць (голасу); пра характар, чысціню, працягласць гучання: аксамітны, арганны, бурны, быстры, варкатлівы, вільготны, вольны, выразны, высокі, грудны, жывы, залівісты, звонкі, зычны, магутны, малады, меладычны, мілагучны, моцны, мяккі, негусты, нізкі, нясмелы, пералівісты, прыглушаны, прыцішаны, пявучы, размашысты, сакавіты, свежы, спакойны, сцішаны, танклявы, тонкі, ціхі, цудоўны, чысты агрубелы, аднатонны, апаўшы, асіплы, атрутны, ахрыплы, віхлясты (разм.), выцвілы, вялы, глухі, грымучы, гугнявы, густы, драўляны, зашэрхлы (разм.), кволы, крыклівы, млявы, надарваны, напружаны, пераселы, пісклівы, прарэзлівы, прастуджаны, скрыпучы, старэчы, упалы, хісткі, хрыплаваты, хрыпаты, хрыплы.
Аксамітны голас дзяўчыны хваляваў, здаваўся знаёмым (К.Чорны). І раптам высокі арганны голас... з рокатным уздыханнем пачаў пра нешта пытаць... (К.Кірэенка). Не чуваць галасоў, Свежых, вольных, жывых, Толькі совы крычаць Па трушчобах глухіх (Я.Колас). “Добры дзень, пані Мар’я”, — сказала яна варкатлівым грудным голасам (З.Бядуля). Голас у Макса Лібермана пісклівы, вільготны... (З.Бядуля). “Я да вас ад Глінскага”, — голас пяшчотна-мяккі і залівісты... (У.Караткевіч). Чуецца малады звонкі дзявочы голас (Я.Колас). Разлягаўся па паляне зычны голас Камарова (П.Місько). У Маі быў голас ціхі, але меладычны (А.Карпюк). Голас быў у Цярэшкі прыемны, мяккі і такі шчыры, што ішоў, здавалася, ад самога яго сэрца (У.Краўчанка). Негусты голас яго, што нярэдка пераходзіў у фальцэт, быў надзіва моцны (І.Мележ). — Аўгіня! — пазваў яе прыязны, нізкі, ціхі голас (Я.Колас). [Амяльян] чуе як бы чыесь галасы, прыцішаныя, нясмелыя (Я.Колас). Тонкі, пералівісты голас Веры... празвінеў... даволі супакойліва (П.Броўка). Урэшце, як з-пад зямлі, раздаўся ціхі, прыглушаны голас (М.Лынькоў). “Брат Міша”... дагнаў Лапінку размашыстым скрыпучым голасам (Я.Брыль). — Тата, — пяе ён сакавітым голасам, — а нашто табе пуга? (Б.Сачанка). Марына паківала галавой, пасядзела і раптам загаварыла ціхім і зусім спакойным голасам (А.Кудравец). Галасы чуваць... сцішаныя (А.Савіцкі). Дзіця сумыслу закрычала высокім сваім тонкім голасам (К.Чорны). “Вас?” — спытаў нейкім віхлястым і танклявым голасам афіцэр (І.Чыгрынаў). З краіны, дзе Каліноўскага слова Лес гнеўных кос на цара ўздымала, Дзе голасам чыстым у час суровы Зваў з цемры люд свой Янка Купала (К.Цвірка). Чуе ён [Мікульскі] нечы агрубелы, хрыплаваты голас... (П.Місько). Пракаповіч хутка, ледзь не подбегам, ішоў да суседняга пад’езда і ўжо дайшоў быў да дзвярэй, як пачуў высокі аднатонны голас Дзерваедава і глухі, гугнявы, крыху ў нос, — Вакулы (Я.Радкевіч). Грамілі вы [Маякоўскі] бязлітасна пралаз, Глушылі гнеўны голас іх атрутны (П.Панчанка). “Няма гарэлкі”, — сказаў Пятрок асіплым голасам (В.Быкаў). Надарваны ахрыплы голас крычаў у цемру (П.Броўка). Раптам цётка сказала нейкім выцвілым, вялым голасам: “Можа, ты есці хочаш?...” (Л.Арабей). З грудзей нашых панясецца Вір песень грымучых І ў адзін голас зліецца, У адзін магучы (Я.Купала). На стрэлы не адказваў дом. “Пара!” — прамовіў нехта голасам драўляным (З.Астапенка). Потым ён [Міша] пераселым зашэрхлым голасам выціснуў з сябе адно слова (Я.Сіпакоў). Яна пачынала кволым старэчым голасам тую несмяротную песню, якой захапляліся і яшчэ будуць захапляцца мільёны сястрычак і брацікаў, мамаў і татаў, дзядуль і бабуль (Я.Брыль). Гаворыць Галя нейкім млявым... ад стомы голасам (Я.Брыль). У трубцы зацурчэў напружаны быстры голас (М.Гамолка). Тоненькім пісклівым, як у птушкі, галаском... [дзед Мірон] апавядаў майму бацьку былі (З.Бядуля). У той жа момант лес загуў прарэзлівымі галасамі [партызанаў] (М.Гамолка). Гэта было сказана такім ціхім і ўпалым голасам, што я аж памкнуўся ўсім целам уперад (Б.Сачанка). У крыклівым голасе заўжды хрыпата будзе, ён не чысты. Сапраўдны паэт не крычыць (П.Галавач). Хрыпатымі галасамі маладых пеўнікаў пачынаўся новы дзень (М.Гроднеў).
2. Пра гучанне голасу пры спевах; пра якасць гэтага гучання: высокі, глыбокі, гнуткі, звонкі, зычны, малады, мілагучны, мяккі, пекны, поўны, прыгожы, пявучы, пяшчотны, сакавіты, салаўіны, светлы, сярэбраны, хвалюючы, ціхі, цудоўны, чароўны, чысты безнадзейны, крыклівы, самотны, тонкі.
Мужчына страсянуў галавою і заспяваў таксама чыстым высокім голасам (А.Жук). Ты спяваў! Такі глыбокі голас, Быццам хваля з пеністай вадой... (К.Буйло). Гнуткі голас артыста лёгка зліваўся з цудоўным вакальным малюнкам вобраза (“Беларусь”). І панёсся на прыволлі Жнейчын звонкі галасок, Сакавіты і пявучы, Як вясенька малады (Я.Колас). Зычны пявучы голас, яго высокі тэмбр узмацніў агульнае пяянне (Ц.Гартны). А песня лілася, мілагучны, мяккі голас то заміраў, то зноў імкнуў у завоблачную далячынь (“Маладосць”). Можа, пан Адольф, спяеце нам што-кольвечы? Я чула, што вельмі пекны голас маеце (Я.Купала). Адпелі поўным голасам дзяўчаты (Я.Колас). Прырода адарыла яго [Леаніда Мяфодзевіча] прыгожым, хвалюючым голасам (В.Жуковіч). Расла яшчэ за князем на ўзбярэжжы Дзвіны-ракі дзяўчына-красуня, разумніца і рукадзельніца, з голасам салаўіным, з косамі, як чысты лён (С.Грахоўскі). Вандраваць пачаў я над Бярозай Пад гамонку ціхую лясоў. Радугі стаялі ў вербалозах Між птушыных светлых галасоў (П.Панчанка). Дзяўчына вясёлая, многа і часта пяе прыгожыя... песні, а голас яе — звонкі, сярэбраны (В.Каваль). Раніцою мяне будзіць голас, Ціхі, пяшчотны, быццам гуд руплівай пчалы (Б.Сачанка). Князёўна так узрадавалася, што заспявала цудоўным голасам старую, прыгожую песню (Э.Самуйлёнак). А голас чароўны з тугою звінеў Пра птушку маленькую з хворымі грудкамі. Сціскаў нашы сэрцы журботны напеў, І вочы хавалі за дым самакруткі мы (П.Панчанка). І голас, нібыта ў пустэльні, звінеў, Такі малады і такі безнадзейны... (Г.Бураўкін). Тонкім, крыклівым голасам там, за вербамі, спявала... дзяўчо (В.Адамчык). Самотным голасам спявала-жалілася Марыя (П.Місько).
3. Пра стан, перажыванні чалавека; пра голас, які выражае стан, настрой, рысы характару і г.д.: адданы, журботна-ласкавы, задуменна-журботны, задуменны, задушэўны, замілаваны, лагодны, любасны (аўт.), наіўна-шчаслівы (аўт.), настойлівы, незямны, нязломны, нясмелы, паважны, празрысты, праўдзівы, прыветлівы, прыязны, пяшчотны, радасна-жартлівы, разумны, райскі, расчулены, рашучы, родны, спачувальны, таропкі, усцешаны, цвёрды, чулы, шчаслівы, шчыры агідны, агорклы, адчайны, асавелы, ашалелы, брыдкі, варожы, гнеўны, горкі, грозны, грубы, гуллівы, дзікі, добразычліва-ледзяны (аўт.), жабрацкі, жорсткі, журботны, здзеклівы, злосны, зухаваты, калючы, кіруючы (аўт.), лісліва-салодкі (аўт.), люты, лянівы, нясмелы, няўцямны, пагрозлівы, панылы, плаксівы, раздражнёны, раз’юшаны, раз’ятраны, рэзкі, сварлівы, сонны, трывожны, утомлены, фальшывы, цукровы, чужы.
Адданы голас мой нязломны І пацалунак без тугі (В.Вярба). Помніцца голас журботна-ласкавы: “Хай бы зайшлі, не чакалі званка...” (Э.Агняцвет). Галасок яе [Хадоські] быў нясмелы, кволы — здавалася, ён, лагодны, задуменна-журботны, з недарэчнай скаргай крыўдай, вось-вось патоне ў выбуху рогату... (І.Мележ). Голас дзяўчыны, лагодны, задушэўны, навяваў успаміны аб далёкіх днях маладосці (М.Ваданосаў). — Якія мілыя дзеткі, — замілаваным голасам хваліла старая (Р.Няхай). — Добры вечар вам, — кажа да нас такі незвычайны тут, нейкі мілагучны і любасны голас дзяўчыны (В.Быкаў). І наіўна-шчаслівы мой голас, Прытаміўся, як летні дзень (В.Вярба). Голас Свідзерскага настойлівы, рашучы (В.Хомчанка). Чую, за мною плачуць людзі, стогнуць незямным голасам (А.Кулакоўскі). Голас жонкі здалёку звінеў басавымі ноткамі... паважны, грозны (З.Бядуля). Яе празрысты галасок пяшчотна поўніў свет да донца... (С.Законнікаў). Жонцы муж тэнарам дыпламатычным Нешта даводзіць надзвычай тактычна. Вось каб на службе той голас пачулі — Ціхі, разумны, прыветлівы, чулы (П.Панчанка). Голас, пяшчотны і ціхі, Повен жывой пекнаты: Ну абмінула вас ліха! (А.Звонак). Чуецца чыйся радасна-жартлівы голас (Я.Колас). Пяшчотным, райскім голасам увязалася ў гаворку Эльга, робячы прыемную ўсмешку (Б.Мікуліч). Нехта кліча яго з таго боку, дзе сонца ўстае пасля ночы, такім родным і чыстым, як рэха над рэчкай, голасам (Я.Брыль). Галасы чуваць таропкія... (А.Савіцкі). До відзэня! До відзэня!... — зноў, як бульба з меха, пасыпаліся з хаты ў сенцы іх [вучняў] усцешаныя галасы (Я.Брыль). — Дамоў вярнуўся, вот і ўсё, — сказала Насця гэта такім цвёрдым голасам, што Кузьма спалохаўся (Я.Колас). Дзеці... як пчолкі з вулля, высыпалі са школы на вуліцу, напаўняючы яе звонкімі, шчаслівымі галасамі (Я.Колас). На досвітку грымеў званок і чуўся агорклы вахманскі голас (Я.Брыль). Іншы раз даносіўся... адчайны матчын голас (А.Кулакоўскі). “Што гэта было?” — ашалелым голасам запытаў Казік (А.Чарнышэвіч). Хлопца спыніў брыдкі голас вартаўніка (Ц.Гартны). А голас жорсткі і варожы Гудзе назолаю слаты (Я.Колас). “Вазьміце, цётка, грошы вось...” Але яна ніколі ў рукі іх не брала. “Пакінь іх там, дзіцятка, на стале”, — Глухім, няўцямным голасам казала (Н.Гілевіч). Голас гнеўны, бурны, Быў за вярсту ўсім чуцён (П.Панчанка). У маім сэрцы адклікнуўся яе звонкі, нейкі гуллівы голас (А.Марціновіч). Сярод дзікіх, раз’юшаных галасоў вылучаўся здаровы тэнар Поля (М.Гамолка). “Зайдзіце ў пакой”, — добразычліва-ледзяным голасам сказаў Леановіч (У.Караткевіч). Жаўтавалосага абкружылі сотні галасоў. Журботныя, расчуленыя... яны луналі над яго галавою (У.Караткевіч). Я помню такую ж поўню, Трывожную, маладую, Твой здзеклівы голас помню, Маладзіка шкадую (Р.Барадулін). Голас цёці Веры... стаў рэзкім, калючым (М.Лынькоў). Праца зраўняла ўсіх. Нават і сам гаспадар адрозніваецца толькі сваім кіруючым голасам (Я.Брыль). Змяніўшы лісліва-салодкі голас на грубы, [Лёшка] гукае ў наш бок (В.Быкаў). За спіной грымнуў раптам люты голас... (М.Капыловіч). “Так... Так...” — лянівым голасам мармытнуў Іван Мацвіевіч (З.Бядуля). — Пайграй... — панылым голасам прамовіў Сымон. — Пайграй... (А.Чарнышэвіч). Чарнамор пераступіў з нагі на нагу... і сказаў плаксівым голасам (Я.Колас). Хлопец бег... Ззаду калацілася і шапялявіла ад раз’ятраных галасоў рэха (М.Гамолка). Хтось галасы трывожныя, Прыйшоўшы, абарваў (М.Танк). “Эт, — кажа Лявоніха цукровым голасам, — жыву-гадуюся” (З.Бядуля). Зноў загаманілі, ажно закрычалі кругом чужымі галасамі салдаты (І.Чыгрынаў).
II. Гукі ад неадушаўлёных прадметаў: бунтарны, густы, жалезны, задумлівы, надрыўны, неразвейны, несціханы, неўніманы (разм.), пераліўны, прытоены, родны, сцішаны глухі, страшны, хрыплы.
Штыком цябе [Беларусь] перакрэслівалі І асуджалі на здзек. Твой голас бунтарны глушылі З гармат і званіц усіх (М.Танк). Ты пачуеш тут на змярканні, На світанні пачуеш ты Зязюль кукаванне, Ласёў рыканне І матораў голас густы (П.Панчанка). І дрогне жалезны голас гудка Радасцю чалавечай (П.Панчанка). Не кліч мяне музыкай модненькай — Другое здаўна па душы: Задумлівы голас гармоніка, Дзявочая песня ў цішы (Г.Бураўкін). Зноў я чую надрыўныя Грузавікоў галасы (П.Панчанка). Паляці ты лесам, полем, Голас неразвейны (Я.Купала). Я чую голас несціханы — Зямля мая мяне заве (Я.Колас). Як зайгралі-загудзелі Гуслі-самаграі. Панясліся, паляцелі Песні па ўсім краі. Ад паляны да паляны, Ад бора да бора Плыве голас неўніманы, Як бы хвалі мора (Я.Купала). Люблю я ночы той час дзіўны, Калі прастор, абняты сном, Пабудзіць голас пераліўны — Далёкіх хмар магутны гром (Я.Колас). — Гром, гром! Вы чуеце гром? — прытоеным, сцішаным голасам загаманілі аўсяныя кістачкі (Я.Колас). Толькі ўслухайся ў гучанне Родных галасоў Беларускіх рэк блакітных, Векавых лясоў (М.Танк). З маленства люблю я лясы, Іх сцішаны голас і шум патаемны (Я.Колас). Б’юць гарматы, Аж гудуць ад водгулля лясы. І плывуць на захад перакатам Хрыплыя, глухія галасы (П.Панчанка). Адвечная скарга грымела ў небе страшным голасам грому і калыхала ўсю зямлю (Я.Колас).
@ГОМАН (гамана). Бязладны шум, мноства галасоў, прыродных гукаў.
1. Пра гучнасць, характар гоману, яго працягласць, аддаленасць: аднастайны, бурны, бязладны, бязмежны, бясконцы, вірлівы, вялізны, вялікі, глухі, густы, гучны, далёкі, доўгі, жвавы, звонкі, злітны, зычны, многагалосы, моцны, несканчоны, нецярплівы, няспынны, няўмоўчны (разм.), няясны, працяжны, прыглушаны, рознагалосы, роўны, стогалосы, стозыкі (аўт.), ціхі, цягучы, шматгалосы, шумны.
Грушэўскаму надакучыў аднастайны гоман лесу і нязладныя галасы ночы... (Р.Мурашка). Ля барвовых ракіт Бурным гоманам пеніцца Нёман (А.Астрэйка). Тут завіраваў нецярплівы, бязладны гоман (І.Мележ). Бязмежны гоман лесу, невыразная чужая гаворка зліваліся ў адно (І.Шамякін). Рэха з вялікім лёскатам доўга ідзе да другога берага і не памірае, а вяртаецца назад памаладзелым і памножаным на бясконцы гоман хваляў (К.Кірэенка). У пахучым паветры стаяў вялізны гоман (В.Каваль). Я бягу праз поле-шыр на вірлівы гоман (В.Каваль). Густы гоман лесу супакойваў інжынера (М.Лынькоў). Густы, злітны гоман лесу, плёскат азёрных хваляў настройваў на ціхі роздум... (“Маладосць”). Глуха шэпча лес зялёны, І шуміць ён і шуміць, Гоман доўгі, несканчоны Цэлы дзень над ім стаіць (Я.Колас). Плёўся жвавы, радасны гоман са смехам... (І.Мележ). Многагалосы вясковы гоман доўга вісіць у паветры, а потым пачынае паступова сціхаць (А.Васілевіч). За вакном не змаўкаў роўны, прыглушаны гоман горада (П.Галавач). Жураўліная песня злівалася з няўмоўчным гоманам бору (М.Лынькоў). Праз ранішні гоман стозыкі пасёлкаў і вёсак... Спяшаецца ўдалеч стары беларускі бальшак (Н.Гілевіч). Любы ваш ля хваляў Гоман шматгалосы — Райнісавы сосны, Райнісавы сосны! (П.Броўка). З самай раніцы лес напоўніўся рознагалосым гоманам (І.Шамякін). У карчомцы грук вялікі, Гоман шумны... (Я.Колас).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (гоману): адвечны, баравы, велічны, вольны, вясёлы, дзіўны, дрымотны, зеленалісты (аўт.), зялёны, малады, мілы, непаўторны, прыветлівы, прыемны, радасны, разухабісты, таемна-глухі, таемны, урачысты, шчаслівы, ясны журботны, каснаязыкі (аўт.), маркотны, нядобры, няўцямны, пагрозлівы, пагрозны, страшны, сумны, сцішны, трывожны, тужлівы, халодны.
Прыслухоўваючыся да гэтага адвечнага баравога гоману, Дубок пачуў ціхія галасы, дзесьці там, унізе, над рачулкай (М.Лынькоў). І гэтая ясная раніца, і велічны гоман горнага лесу, і так цяжка здабытая воля — усё хвалявала, здавалася яму [Аляксею] нерэальным (Т.Хадкевіч). Вольным гоманам хвоек высокіх, туманамі санлівых нізін, Казкай векаў блізкіх і далёкіх Клічам сонца... (Я.Купала). У звонкую марозную раніцу ўварваўся вясёлы разухабісты гоман гармоніка... (А.Васілевіч). Ах, як нам блізка і знаёма З гадоў дзіцячых, маладых — Вясновых рэчак дзіўны гоман (П.Броўка). Дрымотны гоман баравы Захутаў сосны і яліны... (П.Броўка). У карчомцы грук вялікі, Гоман... малады... (Я.Колас). Шчадрэе вясны казна Гоманам зеленалістым (Р.Барадулін). Будзе над вогнішчам гоман зялёны, Стрэнем світанейка ў спевах птушыных... (П.Броўка). Шэпчуць згодна каласінкі, Гойдаюцца нівы, Ходзіць гоман між збажынкі, Мілы і шчаслівы (Я.Колас). Я... глыбока ў душы берагу Гоман пушчаў таемна-глухі... (Н.Гілевіч). Усю ноч ад рэчкі і на Нёман Ушыр, удоўж нясецца гоман Няўцямны, сцішны і таемны І разам страшны і прыемны (Я.Колас). Я люблю твой [краіна] гоман ясны гарадоў і ніў... (А.Астрэйка). Над гаманой каснаязыкай — Не трэба нам вялікіх слоў... Даволі музыкі вялікай (У.Някляеў). Зноў пайшоў нядобры гоман (І.Мележ). Кучаравыя дрэвы паспляталіся ў вершалінах, быў чутны тужлівы гоман (І.Гурскі). Ён адзін. Халодны гоман, За акном драты гудуць (А.Александровіч).
* Гоман-спеў, гоман-шум, гоман-шчэбет.
Калі ў засень ад сонца Пахаваюцца росы, Будзеш слухаць бясконцы Гоман-спеў стогалосы (Н.Гілевіч). Дубы стаяць у пагрозным гомане-шуме ў часе восеньскай завірухі (М.Лынькоў). Колькі чуў ён [дуб] тут дзіцячага гоману-шчэбету (Н.Гілевіч).
@ГОРА. Адчайнае, барадатае, безвыходнае, безнадзейнае, беспрасветнае, бязмернае, велізарнае, вечнае, вострае, вялізарнае, вялікае, гаручае (нар.-паэт.), глухое, глыбокае, горкае (нар.-паэт.), грознае, жахлівае, звонкае, злое, злоснае, ліхое, лютае, маладое, маўклівае, мацярынскае, найвялікшае, невыказнае, невымернае, невымоўнае (разм.), незагойнае (разм.), неймавернае, непазбыўнае, непамернае, непапраўнае, неразвейнае (аўт.), несуцешнае, нявыказанае, нязмернае, няўгойнае (разм.), няўтольнае, няўцешнае, палахлівае, пякучае, роднае, сапраўднае, святое, спрадвечнае, страшнае, сусветнае, цяжкае, чалавечае, чорнае, шчырае.
Адна зусім засталася яна [Люба] са сваім адчайным, безвыходным горам (К.Чорны). Прыпомнілася... хатка на крутым адкосе ў канцы вёскі... Самае, можна сказаць, барадатае гора, спрадвечнае (Я.Брыль). Заламаў дзед на галаве рукі і з бязмерным горам пазіраў на Панаса (Я.Колас). Можна боль заглушыць і суцішыць вялікае гора, Можна жыць у разлуцы далёка ад родных прастораў, Аднаго не забыць, аднаго ў душы не закрэсліць — Гэта нашу нянавісць, якую праз бой мы пранеслі (П.Панчанка). Песня, дзіцятка сэрца балючага! Толькі цябе запяю, Многа абудзіш ты гора гаручага, Смуціш душу ты маю (Я.Колас). Я плачу, я з горкага гора крычу, Малюся народнай расплаце і кары (А.Астрэйка). Вайна пакінула свой след на нашай зямлі: жахлівае гора маткам і дзецям... (“Беларусь”). Ах, якое грознае гора! Ах, якая журба ў світанні: На вачах у нябёсаў чорных на расстрэл адводзяць каханне (У.Караткевіч). Жаваранак недзе ў хмарах разліў звонкае гора (Н.Тарас). Няхай бача ўвесь свет Цяжку долю тваю [селяніна], Няхай бача ўвесь свет Злое гора тваё! (Я.Купала). Не зможа нас лютае гора асіліць, Мы знаем, што час наступаць (М.Танк). Тут была цэлая бездань маладога, няўцешнага гора, тут было шмат, адразу вельмі шмат пачуццяў — тых, з якімі адгэтуль выходзілі многія (Я.Брыль). І гора схована ліхое — Жыццё бядачае людское (Я.Колас). І старая... як быццам... хоць на момант адышла ад самага краечку чорнай бездані свайго маўклівага мацярынскага гора, хутка ішла насустрач госцейцы (Я.Брыль). І мо таму, што не было ні асаблівых клопатаў, ні асаблівага гора, мо таму, што была ты [Люба] у шмат чым падобна на ляльку, выглядам сваім і розумам, ты прайшла сваім сэрцам міма найвялікшага гора, якое навалілася на народ (М.Лынькоў). Шпалы старыя! Колькі іх плечы Вытрымалі на сабе Эшалонаў З боепрыпасамі, З танкамі, З раненымі, З горам людскім невымоўным (М.Танк). Паўстае маладосць у атрутнай красе, Паўстае невыказнае гора (П.Глебка). Зіна сядзела на траве і плакала, бяссільна, жаласна, як плача чалавек, да якога прыйшло непапраўнае гора (А.Карпюк). І клянеш напэўнае Гора неразвейнае, Долю пуставейную, Долю беззямельную (Я.Купала). Адна, з нявыказаным горам... Нясе нявыплаканы сорам (С.Грахоўскі). І слязамі не астудзіш Гора несуцешнае, гора непазбыўнае (“Маладосць”). І некага ёй [маці] выпраўляці, І некага ёй сустракаці, Адно — галасіць засталося І ў горы няўгойным гарэць (П.Панчанка). Колькі гора яшчэ палахлівага... Колькі слёз... Колькі дум, колькі мар! (В.Вярба). Маўчаў і Янка... Апроч агульнай бяды, аднаго для ўсіх роднага гора, была ў яго свая бяда (Я.Брыль). Святое гора матчына ўсім душу пякло (“Полымя”). Ён з усёй яскравасцю зразумеў, што яго ў жыцці напаткала страшнае, непапраўнае гора (А.Чарнышэвіч). Пацягнуліся нудныя пякучыя словы... малітвы, у вымове якой нібы захавалася сусветнае гора (М.Лынькоў). Ішоў трэці год вайны. Спрадвечнае гора абдымала чалавека (В.Адамчык). А маці ноч бяссонную Малілася, каб бог Ад бед, ад гора чорнага Ёй сына пабярог (П.Панчанка). Прывычка да матчынага малака каштавала Юльцы шмат слёз, шмат шчырага гора (З.Бядуля).
* Блуканне-гора, гора-забава, гора-нядоля.
На блуканне-гора Бог судзіў, няйначай, І злучыў ён долю З доляю бядачай (Я.Колас). Бясхлеб’е глухое На стале засядзе... У карчму загоне На гора-забаву (Я.Купала). Чыёю рукою Крыжы пастаўляны? Знаць, гора-нядоля Тут след пакідае... (Я.Колас).
@ГРОМ. I. Грукат, трэск, што суправаджаюць маланку ў час навальніцы: адважны, адзінокі, арганны, басісты, весні, восеньскі, вясёлкавы, вясёлы, вясновы, гулкі, густы, гучнабежны (аўт.), зялёны (аўт.), крутарогі (аўт.), крылаты, лагодны, летні, магутны, несціханы, нясмелы, першы, плодны, працяглы, радасны, раскацісты, сіні, сінялобы (аўт.), сталёвы, ціхі, яркі аблачынна-калматы (аўт.), аглушальны, глухі, гнеўны, гразлівы, грукатлівы, гультаявата-грозны, далёкі, кульгавы, позні, пыхлівы, рэзкі, страшны, строгі, сухі, цёмны, цяжкі.
Гром прайшоўся адважны і гулкі, Скалануў пацямнелы прастор (П.Прануза). Міл майму сэрцу гоман далёкі, Водгук вясёлы і шум. Гром ты магутны, гром адзінокі! Колькі ўскатурхаў ты дум! (Я.Колас). Раскацістым громам арганным Агучыўся свет у імгненне (В.Ракаў). Уціхла, прайшла завіруха, Замоўклі басістыя громы (Я.Колас). Прызначыла мне сустрэчу Пад вясёлкай Першага весняга грому І не прыйшла (М.Танк). Восеньскі, З ночамі вераб’інымі, Забурчыць сярдзіта хрыплы гром (Р.Барадулін). Вясёлы гром, нібы грукат калёс, пракаціўся па лесе (Я.Брыль). Качаю бульбіну ў руках, як дома, — з-пад хмары, з-пад вясёлкавага грома (Е.Лось). І чуецца грому вясновага грукат (М.Танк). Ці гром гучнабежны пракоціцца ў хмарах, Ці грукне над лесам пярун, — Усё адклікаецца ў вольных абшарах, Усё іх дакранаецца струн (Я.Колас). А маланка ў тайзе бывае зялёная... Яна таропка жыхала па зялёнай тайзе — здавалася, шукала, дзе б схавацца ад зялёнага грому (Я.Сіпакоў). Першай прачнулася вярба — Руплівая маладзіца, Пачуўшы, як верхаводка Казыча ногі. Верхаводка, Абліскавічаная бліскавіцай, Агромленая Громам крутарогім (М.Танк). За брамаю мігцяць вясёлкі, Ляціць крылаты плодны гром (М.Лужанін). Лагодны гром за дальняю дубровай Напомніць ім [дзецям] пра жах бамбардзіровак (П.Панчанка). Каб хлеб, як сонца, палымеў У кожным нашым доме, Каб сэрца грэў і ў жылах пеў Вясёлым летнім громам — Пад ветру сіні перасвіст, Шум вербалозаў ніцых Кляновы ліст, асенні ліст Збіраюць маладзіцы (М.Танк). Мы прачнуліся ад несціханага глухога грому (І.Навуменка). Недзе далёка-далёка грымеў першы нясмелы гром (А.Асіпенка). І радасны гром ударыў, Зямельку ад сну абудзіў (“Маладосць”). Ён [сланечнік], як і я, без зямлі жыць не можа, Любіць вясёлы раскацісты гром... (М.Танк). Спякота, Лівень. Сіні гром. Раскрыла лета ўсе вароты, І хоча кожны жаўтароты Дастаць да гэтых дзіў крылом (А.Пысін). Пад страху падстаўляю вядро, Грукну, грымну ў самае дзенца. Забурчыць сінялобы гром, Бліскавіцу скіне ў вядзерца (Н.Тулупава). Будуць і маланкі, калі зноў сталёвы Чуецца ў песнях навальніцы гром (М.Танк). Сёстры-хмары! З ціхім громам, з радасным дажджом Вы прайдзіце... (К.Кірэенка). І ў адказ на гром той, яркі і вясёлы, Віхрам закружыўся збуджаны пасёлак (М.Танк). А гром аблачынна-калматы — Марудна сплывае за лес (В.Зуёнак). Далёкі глухі гром раз-пораз чуўся мацней, бліжэй і магутней (Я.Колас). Песня расцвіла, заўладарыла, Чуецца ў ёй сум і гнеўны гром (П.Панчанка). Пыхлівы, гразлівы і строгі Гайдаўся пад хмаркі гром (К.Кірэенка). Варочаўся пад самым сонцам гультаявата-грозны гром (А.Вялюгін). Кульгавы гром Спускаецца апоўначы Дасюль са стром (Р.Барадулін). Можа песня, што ласкі чакае даўно, Аджыве і ад позняга грому (К.Кірэенка). Недзе за даляглядам красала маланкі сухога грому (У.Паўлаў). Цёмны гром прагрукоча над шэраю пусткай аблог (М.Стральцоў). Арлянят падлічвае арліца. І песціць тых, што жывы пад крылом, І кліча тых з тужліваю надзеяй, Каго разбіў аб скалы цяжкі гром (К.Кірэенка).
II. Моцны гул, грукат: бясконца старажытны, гарматны, журботны, затоены, касмічны, магутны, малады, некрыклівы, нязвыклы, прыглушаны, ракетны, раскацісты, рэактыўны, салаўіны, смяротны, старажытны, сцюдзёны, трывожна-дзіўны, трывожны, чырвоны, ярасны.
Я пачуў якісь нязвыклы Трывожна-дзіўны гром званкоў. Якісь бясконца старажытны, Ён завалодаў зразу мной (Н.Гілевіч). Я ў сорак першым развітаўся Пад ярасны гарматны гром (А.Зарыцкі). Я люблю гэты помнік просты Пад высокім зялёным шатром... І нібы не было тое ростані Пад аркестра журботны гром (П.Панчанка). Жыццё пачну... З першым громам Раўчука, Маладым, сцюдзёным (Р.Барадулін). І некрыклівы гром, і стрыманая радасць ціхай паводкі гукаў, і песня скрыпак, што захоплена ішла па гэтым громе і сардэчным рокаце..., — усё здавалася незямным, незвычайным (Я.Брыль). Артылерыйская кананада даходзіла сюды прыглушаным громам (К.Чорны). Гром ракетны, наш магутны гром Для ворагаў не скончыцца дабром (П.Панчанка). Мне сніўся ў зімовы той памятны вечар Рагоў паляўнічых раскацісты гром (М.Танк). У кроны яблынь, вінаграда Пад шум далёкага каскада Ударыў салаўіны гром (М.Танк). Пад якім лазняком, ядлоўцам Навальніцы [вайны] мінулай Смяротны затоены гром (М.Танк). Хутчэй давайце, скрыпачы, Чырвоны гром сваім цымбалам (М.Танк).
* Гром-чарадзей.
Клубястыя хмары паціснулі далей, Зганяе іх гром-чарадзей (Я.Колас).
@ГРУША (ігруша). Блішчастая, высокая, вясёлая, задумёная (разм.), задумлівая, знаёмая, зялёная, маладая, мілая, разложыстая, раскідзістая, стройная, танклявая, тонкая, трапяткая адзінокая, засохлая, калючая, крывая, маўклівая, расхрыстаная, самотная, сіратлівая, старая, сумная, цёмная.
Перад самым акном красавалася маладая высокая ігруша (П.Пестрак). Дзве маладзенькія грушы-дзічкі, вясёлыя, тонкія, таксама выкапалі і прынеслі ў школу (А.Пальчэўскі). Нечакана адкрылася лугавіна ля ручая, адзінокая груша-дзічка на пакатым узгорку, незвычайна цёмная і блішчастая... (А.Савіцкі). І нічога не засталося на былым котлішчы, толькі старая задумёная ігруша (З.Бядуля). [Васіль] бег, вясёлы і нецярплівы, да знаёмых, цяпер такіх мілых груш (І.Мележ). Цвіла, раскашавала старая разложыстая ігруша (У.Караткевіч). Ускрай балаціны... горбіцца нейкая пабудова і за ёй, на пагорку, раскідзістая груша-дзічка (А.Савіцкі). Недалёка ад сяла Адзінокай прыгажуняй Груша стройная ўзрасла (Н.Гілевіч). Сад мой дзіцячы — калючая груша, Бабка Луцэя ды сіні прастор (Я.Янішчыц). Самотная, трапяткая грушка сіратліва пазірала на свет (М.Зарэцкі). У паўзмроку, як здані, цьмянымі плямамі вызначаюцца дзве маўклівыя ігрушы, пасаджаныя некалі на мяжы бацькам (І.Мележ). І вецер... Шпурнуў на сад непагоду. Расхрыстаныя ігрушы Збіраліся запярэчыць, А вецер хмары абрушыў на іх зялёныя плечы (П.Панчанка).
* Груша-дзічка, груша-красуня, груша-сіраціна.
Сцяга нейкая вунь відаць ля грушы-дзічкі (А.Савіцкі). Вецер бяроз тваіх косы даўгія расчэша, рассыпле па белых камлёх, а грушы-красуні страсе снегавыя... (Л.Геніюш). Вербы, груша-сіраціна, Нізкарослы цёмны гай... Гэта ты, балот краіна! Гэта ты, палескі край (Я.Колас).
@ГУБЫ. 1. Пра колер, форму, памер, абрысы (губ): вішнёвыя, маленькія, малінавыя, малыя, поўныя, прыгожа абрысаваныя, прыпухлыя, пунцовыя, пухкія, пухлыя, ружовыя, румяныя, цёмна-вішнёвыя, чырвоныя, яркія абвіслыя, адтапыраныя, белыя, бледныя, бляклыя, бясколерныя, бяскроўныя, вузкія, моцна сцятыя, расцягнутыя, сашчэмленыя, сінія, сінявата-бяскроўныя, тонкія, тоўстыя, шырокія.
Шчасце гэтай перамены як след Зыбін адчуў не адразу, а тады, калі малое пачало, пускаючы бурбалкі, штосьці вымаўляць сваімі маленькімі вішнёвымі губкамі... (І.Мележ). У дзяўчыны былі палкія вочы... малыя поўныя губы (Ц.Гартны). [Лабановіч] паспеў разгледзець і запамятаваць твар гэтае паненкі: тонкія бровы, бойкія сіняватыя вочы, пухлыя, прыгожа абрысаваныя губы (Я.Колас). Марыйка зграбная... Пунцовыя, прыпухлыя губы, мяккія лініі падбародка, нібы вытачаны стан... (І.Навуменка). Яго [Мікітавы] пухкія маладыя губы дрыжалі са злосці пад рыжаватымі, запушчанымі вусамі (Я.Брыль). Засліненыя ружовыя губкі пачалі яго [дзьмухавец] незадаволена і па-дзіцячы няўдала сплёўваць... (Я.Брыль). Вясёлыя, румяныя сваім румянцам губы па-свойму прыгожа разводзіць шчырая ўсмешка (Я.Брыль). Яркія, чырвоныя губы дзяўчынкі ўсміхаліся... (І.Грамовіч). Не падабаўся Андрэю гэты твар... і гэтыя абвіслыя мокрыя губы, з паднятымі ўгару чорнымі вусікамі (Я.Колас). З-пад адтапыраных губ бялелі яе шчыльныя ў радах, свежыя зубы (П.Галавач). Чалавек гаварыў з ліслівай усмешкай на бледных губах (З.Бядуля). Пячнік толькі паварушыў бяскроўнымі губамі (Я.Брыль). І гэты размашысты зачос валасоў, і крыху прыўзнятае левае брыво, і моцна сцятыя заўсёды губы... Перад Саколічам быў партрэт Слышэні... (М.Лынькоў). Смяецца ён заўсёды ціха, спачатку патрымаўшы свой хлапечы смех, нібы ваду, у сашчэмленых тонкіх губах (Я.Брыль). Сінявата-бяскроўныя, моцна сцятыя губы яе [Алесі] крыўдна і балюча ўздрыгвалі (В.Адамчык). [Лейтэнант] змоўк, падціснуў тоўстыя губы (А.Савіцкі). Шырокія прыпухлыя губы хлопца... кранула нейкая нядобрая ўсмешка (Я.Радкевіч).
2. Пра фізічны стан, ступень мяккасці (цвёрдасці), вільготнасці (губ): вільготныя, гарачыя, крамяныя, маладыя, сакаўныя, свежыя абветраныя, абсівераныя, высахлыя, засліненыя, засмяглыя, застылыя, звялыя, здзервянелыя, здранцвелыя, знямелыя, каменныя, парэпаныя, пасмяглыя, патрэсканыя, пачарнелыя, перасохлыя, сасмаглыя (разм.), ссохлыя, сухія, халодныя.
Смыкалі нітку з кудзелі, кожная слінячы тую нітку ў румяных вільготных губах... несучы на той нітцы вясёлае... верацяно (Я.Брыль). О, белыя яблыні, белыя яблыні, Пялёсткаў шалёны хвалюючы пах! Дзяўчаткі пужлівыя, хлопцы нязграбныя, І хмель веснавы на гарачых губах (П.Панчанка). Сцяпан засмяяўся... абхапіў Ілонку за плечы... і злавіў крамяныя панадныя губы (В.Хомчанка). Яго маладыя губы дрыжалі ад злосці (Я.Брыль). Іван абняў яе [жонку] моцна, крэпка пацалаваў у свежыя, сакаўныя губы... (Я.Колас). Багдан глядзеў на Артура, пасміхаўся, і абветраныя губы ўвесь час неяк сутаргава торгаліся (А.Савіцкі). Вузкія, абсівераныя, па куточках парэпаныя губы саўгануліся — Фаміч збіраўся нешта запярэчыць (А.Савіцкі). Высахлыя губы яе дрыжалі ад гневу (М.Машара). У спёцы засмяглыя губы Шукалі засмяглых губ (А.Бачыла). — Хто сказаў? — перапытаў ён [Мірон] здзервянелымі губамі... (М.Лынькоў). Пальцы рук сутаргава ўчапіліся ў край стала, ледзь варушыліся здранцвелыя губы... (М.Лынькоў). Вісарыён не мог вымавіць ні слова знямелымі, застылымі губамі (Э.Самуйлёнак). Пад вачыма ў Андрэя — чорныя кругі, а губы пасмяглыя, з белым налётам па кутках (І.Новікаў). Слоў вуголле злятала з патрэсканых губ, І растоптаны кут быў да болю мне люб (П.Панчанка). Па ссохлых губах бегалі нервовыя дрыжыкі (Ц.Гартны). Аблізаўшы сасмаглыя гаркаватыя губы, Лёдзя паспрабавала ўсміхнуцца (У.Карпаў). “Але раней вы можа дасталі б вады мне...” — ціха гаварыў ён засмяглымі, пачарнелымі ад пылу губамі (М.Лынькоў).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (губ): вясёлыя, дабрадушныя, лагодныя, нецалаваныя, палкія, панадныя, смачныя (аўт.), смяшлівыя, чуллівыя гаркаватыя, горкія, драпежныя, жорсткія, журботныя, заядлыя, капрызныя, марудныя, напышлівыя, насмешлівыя, невясёлыя, нямыя, прагныя, п’янлівыя, скупыя, упартыя, халодныя.
Вясёлыя... губы па-свойму прыгожа разводзіць шчырая ўсмешка (Я.Брыль). Ад чаго, як жар, была, Не ведаю я сама, — Ці ад палкіх губ, ці ад дужых рук (Р.Барадулін). Чуллівыя... губы хваравіта шавяліліся (М.Паслядовіч). Залацістыя пышныя валасы, адкрыты светлы лоб... пухлаватыя смачныя губы... Так, яна ўсё яшчэ ведала сабе цану (Я.Брыль). Каля вітрынаў зіхатлівых Дзяўчынка адрас мне дае, І на губах яе смяшлівых Сняжынка лёгка растае (С.Гаўрусёў). Пераступлю, як зруб, Жыццё і шкадаванне Да гэтых горкіх губ, Бязгрэшнасці прызнанне (В.Вярба). А губы [у Янкі] тонкія, драпежныя (А.Савіцкі). У жанчыны... ёсць у смуглявым твары нешта ястрабінае... жорсткія, скупыя губы (В.Вольскі). Жанчына сядзела сумная... моцна сцяўшы журботныя губы (І.Мележ). — Не падпішу, — адрэзаў з-за чужых плячэй даўганосы, чорны Федзя, зноў надоўга звёўшы свае заядлыя тонкія губы (Я.Брыль). Выйшаў на ганак, пацягваючыся, хлопец з упартымі, капрызнымі губамі (І.Мележ). Пячатка-сонца замацавала шлюб. І з той пары я адзначаю свята Тваіх марудных і п’янлівых губ (П.Макаль). Яна [Насця] з пагардай усміхнулася краямі тонкіх насмешлівых губ (І.Мележ). Выйшаў хлопец... з упартымі, невясёлымі губамі (І.Мележ). На развітанне... паабяцаў [жонцы], цалуючы яе нямыя халодныя губы, што, калі будзе жывы, — абзавецца (А.Васілевіч). Каб у спякоту пад снапамі, Падняўшы гладышы з зямлі, Дзяўчаты прагнымі губамі Густы бярозавік пілі (С.Грахоўскі).
@ГУК (гукі). Ваганні паветра, успрымальныя на слых.
1. Пра гучнасць, тэмбр, характар (гука); пра аддаленасць, працягласць гучання: акруглены, аксамітны, выразны, глыбокі, густы, гучны, дрыжачы, залівісты, заліўчаты (разм.), звінючы (разм..), звонкі, зіхатлівы, круглы, крыштальны, лёгкі, магутны, мажорны, медзяны, меладычны, металёвы, мілагучны, мяккі, няўлоўны, павольны, пакручасты, пералівісты, пераліўчаты, плаўны, празрысты, пругкі, пявучы, серабрысты, сярэбраны, трапяткі, унушальны, ціхі, чысты, яркі, ясны аднастайны, аднатонны, бязладны, віскатлівы, глухі, кволы, меланхалічны, мінорны, набатны, невыразны, нізкі, нязладжаны, няясны, плыткі, пранізлівы, прарэзлівы, прыгаслы, прыглушаны, роспачна-абрывісты, сіплы, слабы, сухі, трупцявы (разм.), тупаваты, тупы, хрыпаты, цяжкі; абрывісты, аддалены, адрывісты, блізкі, далёкі, доўгі, кароткі, незмаўкальны, несупынны, несціханы, няспынны, працяглы, працяжны, суцэльны, часты.
Ціхія аксамітныя гукі адажыо напаўнялі душу, супакойвалі (Я.Сіпакоў). Як бы прыпыняючы іх [Рамана і Пятра] спрэчку, пракаціўся густы выразны, акруглены гук (Я.Колас). Раптам з бору, аднекуль зусім зблізку, мабыць з-пад кургання, дайшлі да слыху старога мілагучныя дзіўныл гукі (К.Кірэенка). Праз адчыненае акно пачуўся нейкі залівісты, дрыжачы гук (“Маладосць”). Подыхам ветру прынесла пакручасты і заліўчаты гук гармоніка (Х.Шынклер). Вада бесперапынна білася ў берагавы схіл, нараджаючы меланхалічны, звінючы гук (К.Чорны). Плачуць... пераліваюцца зіхатлівымі гукамі Ромкавы цымбалы (У.Мехаў). Гукі, сухія і круглыя, як гарошыны, шамацелі, бегалі, нібы па ланцужку (А.Кудравец). Дрыжыць крыштальны гук высокай скрыпкі... (Н.Тулупава). Хлопцы нечакана пачулі лёгкі гук (А.Якімовіч). Медзяныя гукі то жаласліва-пакорліва, то пагрозна-прызыўна клічуць... (З.Бядуля). І малады чалавек ужо не той аднакурснік, а начальнік з металёвымі гукамі ў голасе (“Беларусь”). Пачуліся плыткія і гучныя гукі ўрачыстага марша (Х.Шынклер). І ў гуках, празрыстых і яркіх, чуваць, Як ад краю ў край гудуць трактары... (П.Глебка). Павольныя... гукі адажыо адразу ж прыносілі нейкі супакой (Я.Сіпакоў). Мажорна гукі пругкія плылі, Як лава сінявы пасля грымот... (А.Пысін). Скрыпка спявала яшчэ галасней, перакрываючы сярэбраныя пералівістыя гукі акардэона (У.Дамашэвіч). Каб соль не страціла ўласцівую ёй солкасць, А песня — гукаў трапяткіх і кволых, На свеце існуе мастацтва (С.Дзяргай). Здалёку пачуліся глухія, нізкія гукі (В.Вольскі). Густы трупцявы гук званка справадзіў Рыгора... на яго месца (Ц.Гартны). Чуцён быў трэск галінаў бярозы, што з тупым гукам біліся адна аб адну... (П.Пестрак). Ад узрыву дэтаніравала снарады, і атрымаўся даволі ўнушальны гук, быццам залп артылерыі (Я.Брыль). З неба зляцеў на зямлю другі, роспачна-абрывісты гук, поўны трывогі (В.Быкаў). Усе трое змаўкалі і прагна прыслухоўваліся да няясных слабых гукаў жыцця (Л.Дайнека). Нейкія дзіўныя, прыгаслыя гукі, падобныя на журботную, разарваную ветрам песню, увесь час жылі ў пасохлых сцяблінах (А.Савіцкі). Звонкія і прарэзлівыя гукі плылі з канца вёскі (М.Нікановіч). У пакой урываліся аддаленыя гукі радыёрупара (М.Ракітны). Няведама адкуль... даляцелі быццам першы раз пачутыя, але такія знаёмыя і блізкія гукі (М.Чарняўскі). Балеслаў чуў выразны — сухі, кароткі, не досыць часты гук (К.Чорны). Я прызвычаіў зрок даўно Да сонца, да штурвала — рукі, А слых і сэрца — да званоў, Набатных несціханых гукаў (М.Танк). Ад аргана, ад яго густых, працяжных гукаў, што шырыліся... ад спеваў хору ў Алесі замерла, зашчымела ўсё ў душы (В.Адамчык).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (гука): агністы, бадзёры, вясёлы, гарачы, дзівосны, дзіўны, жывы, заліхвацкі, замілаваны, звыклы, лагодны, ласкавы, новы, прыгожы, пяшчотны, сарамлівы (аўт.), светлы, смелы, таемны, таямнічы, цудоўны, чароўны, чуллівы абыякавы, баязлівы, востры, грозны, драўляны, жаласлівы, журботны, засмучона-паважны (аўт.), злавесны, калючы, кволы, млявы, нудны, пакутліва-тонкі (аўт.), палахлівы, развітальны, скігітлівы, страшны, сумны, халодны, шчымлівы.
Гармонік... агаласіў хату агністым гукам (П.Пестрак). Наперад выйшаў хлопец, расцягнуў гармонік на ўсё плячо, і бадзёрыя, заліхвацкія гукі ўстрывожылі ціхую вуліцу (У.Шахавец). ...І льюцца вясёлыя гукі, Прывабныя, як шашлыкі (Л.Дайнека). Раптам загаварыў рэпрадуктар, пачуліся дзівосныя гукі (І.Гурскі). У той жа момант да яго [Глечыка] слыху даляцелі дзіўныя журботныя гукі (В.Быкаў). І падалі гукі жывыя На дол, дзе рамонкі цвілі (А.Бачыла). Звыклыя гукі напоўнілі лясныя гушчары: у галлі заварушылася сонная птаха, піскнуў заяц, бязгучна мільгануў кажан... (М.Лынькоў). Гарманіст кінуў збіраць іх [гукі], чапляць на нітку, але разам з імі траплялася шмат другіх, новых, прыгожых... (А.Кудравец). У сівым кудлатым тумане над соннай вадой б’юцца прыгожыя, ласкавыя гукі (М.Зарэцкі). Пяшчотныя гукі прыроды цешылі вуха (Я.Маўр). Флейта валодала светлым, мяккім і вельмі лёгкім, але некалькі халодным гукам (ЛіМ). Шнур жывы, загнуты крукам, Ледзь чарнеецца ўгары, І ўсё стада з смелым гукам Журавель вядзе стары (Я.Колас). Чуліся... таямнічыя... гукі летняга вечара (І.Новікаў). Гукі цудоўныя мае музыка рухаў — Яна агнявая (І.Калеснік). Хачу я чароўныя гукі У словы сардэчныя ўкласці (А.Бялевіч). Кволыя і баязлівыя гукі мацнеюць... (З.Бядуля). Гук ног аб мёрзлую зямлю быў востры і калючы (К.Чорны). Жаласлівы, скігатлівы, пакутліва-тонкі, перарывісты, ён [гук] ішоў ад маснічыны са спальні (Я.Радкевіч). У халодным вільготным паветры далёка чуваць дзіўныя, нібы драўляныя гукі (В.Вольскі). Абдзіраловіч адчыніў акно і пачуў засмучона-паважныя і прыгожыя гукі хаўтурнага марша (М.Гарэцкі). ...Ціхія, нібы сарамлівыя гукі адажыо адразу ж прыносілі нейкі супакой... (Я.Сіпакоў). Раман прыслухоўваўся нядоўга: таемны гук грымнуў і трэці і чацвёрты раз (Я.Колас). Алесь нібы слухае, нібы здзіўляецца зноў, колькі цудоўных гукаў схавана ў душы... баяна (Я.Брыль). Грозны гук паўтарыўся грозна і выразна (Я.Колас). Ніводнага выстралу на тысячы кіламетраў вакол, ніводнага злавеснага гуку вайны (І.Новікаў). З вестыбюля далятаюць прыглушаныя, млявыя гукі музыкі... (І.Навуменка). Прыслухаўся Міколка да палахлівых гукаў (М.Лынькоў). Ланцужок [птушыны] карацей, карацей, І цішэй развітальныя гукі (А.Пысін). Не кувай ты, шэрая зязюля, Сумным гукам у бары (М.Багдановіч). А страшныя гукі, так моцна калышучы душу, усё грымелі і грымелі, то кароткія, то працяжныя (Я.Колас). За шчымлівымі гукамі траўрнай мелодыі адплываў ён ад берага жыцця (А.Грачанікаў).
@ГУЛ. Пра гучнасць, характар гулу; пра яго працягласць, аддаленасць гучання: адрывісты, басавіты, буркатлівы, віратлівы (разм.), высокі, глухі, густы, гучны, дрыжачы, звонкі, зіхатлівы, ледзь улоўны, маўклівы, медны, мембранны, металічны, мяккі, надрыўны, натужны, несціханы, несціхаючы, неўгамонны, няясны, пералівісты, перакатны, працяжны, прыглушаны, раскацісты, роўны, стальны, струмністы (аўт.), траскотны (разм.), траскучы, урачысты, хрыплы, ціхі, цяжкі, шматгалосы; аднастайны, бясконцы, далекаваты, далёкі, дужы, неўтаймоўны, суцэльны.
[Наста] злавіла цяпер ледзь улоўны, адрывісты гул матораў (А.Савіцкі). З басавітым гулам, працяжным Кружацца жорны (П.Броўка). Як толькі прагудзе гудок надвечар, Заціхне віратлівы гул машын, Я развінаю стомленыя плечы, На лыжах з сябрам выязджаю ў шыр (П.Глебка). Ідзе высокі гул і стогн ракі, Калыша зоры і вякі (А.Разанаў). З мястэчка... даносіўся глухі пералівісты гул ад касцёльных званоў (П.Пестрак). Ад вёскі гул разыходзіўся па полі — густы гул людскіх галасоў (К.Чорны). Яго [ветэрана] з сяла ці з горнага аула, З Палесся, з Дагестана Ці з Тувы Сустрэнуць гучным і ўрачыстым гулам І музыкаю вуліцы... (С.Грахоўскі). Гарадскі шум гучэў больш выразна, набываючы пад вечар звонкі гул (Р.Мурашка). Сны дзявоцтва ў зіхатлівым гуле Сцелюцца ўзорным палатном (С.Гаўрусёў). Вокны, люстры на маім паверсе Здрыгануліся ў маўклівым гуле (А.Пысін). Чую гул мяккі конскага тупату (М.Багдановіч). Зрэдку даносіўся зверху прыглушаны гул матора, надрыўны, з задышкай (М.Лынькоў). Шура раптам пачуў натужны густы гул, які даносіўся з-за павароту шашы (І.Навуменка). Малатарня зноў загула роўным, злёгку дрыжачым гулам (А.Васілевіч). Дарога. Абапал густа стаяць стромкія хвоі. Угары гул несціхаючы, роўны, ціхі... (П.Галавач). Гул стальны, як мора, неўгамонны Цішыню расколе на Дзвіне (М.Калачынскі). У гарах стаяў няясны гул, нібы недзе далёка рушыліся абвалы (В.Каваль). Неслі гул перакатны з сабою Грудзі соцень людзей... (А.Куляшоў). І даспявае далягляд У трапяткім мембранным гуле (А.Пысін). Абуджаны раскацістым гулам грому вяз пытаўся ў бярозкі: “Чаму ты не спіш, дзеткі?” (Я.Колас). Гул струмністы на небасхілах, Пах мядовы на ўвесь небасхіл (А.Пысін). [Грач] услухаўся ў траскотны гул... загадна махнуў рукой (А.Савіцкі). З захаду — дакучліва і глуха — Даносіцца хрыпаты гул гармат (П.Макаль). Жыццё, сваім цяжкім гарачым гулам ў зашклёныя ўрываючыся дні, дыктуе рытм (Т.Бондар). Я выходжу да людзей на вуліцу, У натоўпа шматгалосы гул (Г.Бураўкін). Над ёю [грэчкай] плыў аднастайны гул працавітых пчол (І.Сіняўскі). Цяжкаю ўрачыстаю актавай Я хацеў уславіць волі сонца, Гарадоў дыханне, луг у травах І бароў дрымучых гул бясконцы (К.Кірэенка). Неўзабаве Апейка пачуў далекаваты, але дужы гул (І.Мележ). Адгукаюцца ў далёкім гуле Кананады ўсіх франтоў маіх (А.Пысін). Галасы людзей зліваліся ў суцэльны гул, падобна на аддалены шум марскога прыбою (І.Шамякін).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (гулу): бадзёры, бяссонны, велічны, гарачы, лабасты (аўт.), мускулісты, (аўт.), радасны, руплівы, светлы, трапяткі, трывожна-горды (аўт.), трывожны абураны, гнеўны, грозны, дзікі, душны, д’ябальскі, злосны, крывавы, лянівы, маркотны, насцярожаны, нясцерпны, смяротны, сыты, трывожны.
Ад самых верхавін стромкіх і цяглых соснаў ішоў нейкі велічны гул (“Маладосць”). Гул бадзёры, вечар звонкі, Маладзёжны карнавал... (А.Александровіч). Сціхлі хвалі на Бярозе, Змоўк гармат гарачы гул (А.Александровіч). Бяру цябе агулам — З усім цяплом, з усім святлом, З бяссонным мускулістым гулам І німбам зорным над чалом (С.Гаўрусёў). Лабасты гул чарговага прыбою, І на жарстве ўспеніўся паўкруг (А.Пысін). Бор, перакулены ўніз галавой, Топіць у возеры радасны гул (Н.Гілевіч). Узлессі, палянкі поўніў неўтаймоўны, руплівы гул, звон незлічоных дробных насельнікаў добра ўвагрэтай зямлі (І.Мележ). Нясу ў душы трывожны, светлы гул (К.Кірэенка). І даспявае далягляд У трапяткім мембранным гуле (А.Пысін). Усё ў адным трывожна-гордым гуле: Нашэсце птушак, думак і віны (Я.Янішчыц). Сход адказаў абураным гулам (І.Шамякін). Хай лёс прарастае праз бур гнеўны гул — Ды пэўна ў чаргу за шчасцем не станеш (Т.Бондар). З дзікім гулам праносіліся варожыя эскадрыллі (В.Мыслівец). Ад вітрын, ад д’ябальскага гулу... Скіравалі ў вузкі мы завулак (П.Панчанка). А неба зноў прасякла злосным гулам — Над могільнікам юнкерс закружыў (П.Панчанка). Два дні зліліся тады ў адзін нясцерпны, душны, крывавы гул (І.Новікаў). А калі ў смяротным грозным гуле ўпаду я, Кінуты на дол ранняю хваробай або куляй, І асірачу пісьмовы стол, — Аб такім не пашкадую лёсе (А.Куляшоў).
@ДАЛЬ (далечыня, далеч, далячынь). Вялікі, далёкі прастор.
1. Пра велічыню, шырыню прастору, яго ўсеабдымнасць і неабсяжнасць: безгранічная, бяздонная, бязмежная, бязмерная, бясконцая, бяскрайняя, вольная, вялікая, глыбозная, глыбокая, неабдымная, неабсяжная, неаглядная, недасяжная, нязмерная, прасторная, прывольная, раздольная, разложная, свабодная, шырокая.
Ёсць нейкае хараство ў гэтай няяснасці, у гэтай безгранічнай далечыні, дзе неба нізка-нізка нахіляецца над зямлёй (Я.Колас). Беларусь, твае далі бязмежныя Ўскалыхнуць сваёй песняй хачу! (М.Танк). ...Клічуць дарогі ў бясконцыя далі... (К.Кірэенка). Паплылі залатыя калоссі У бяскрайнюю сінюю даль (А.Астрэйка). Узнялося сонца яснае Над палямі, над азёрамі, Асвяціла далі вольныя (А.Русак). А зоры клікалі ў даль вялікую, У даль прасторную (П.Глебка). У неагляднай глыбознай далечыні ні адной хмурынкі (І.Мележ). Паходны мяшок, як на фронце, на плечы, Дачку пацалуй — і гайда! Ад нудных размоў, ад пракураных спрэчак У неабдымную даль (П.Панчанка). [Ірыне] падабалася быць увесь дзень пад сонцам і ветрам, любавацца неабсяжнымі палявымі далямі (У.Шахавец). У бязмерную даль вы [коні] ляціце, А за вамі, прад вамі — гады (М.Багдановіч). Дух чалавека, дух непакорны Рвецца ў прывольную даль (Я.Колас). Туманамі апавіта даль разложная палёў (Я.Колас). Засмуцілася, Зажурылася Даль шырокая, Неаглядная (Я.Колас).
2. Пра колер, празрыстасць; пра характар надвор'я: аксамітавая, аранжавая, барвовая, беласнежная, белая, залатая, залацістая, люстраная, празрыстая, ружова-сіняя, ружовая, светлая, святлістая (аўт.), серабрыстая, сіне-блакітная, сіняя, смуглая, сонечная, яркая, яскрава-сонечная пацямнелая, сівая, цёмная, чорная, шкляная, шызая, шэрая; асмужаная, аснежаная, імглістая, мутная, непраглядная, пераднавальнічная, туманна-празрыстая, туманная.
Верасень — месяц святла, празрыстасці, асмужаных, аксамітавых даляў (І.Навуменка). Вечарам аранжавыя далі сеюць зорны пыл (А.Звонак). Ідзём у даль барвовую (М.Танк). Даль беласнежная вабіць і радуе (А.Александровіч). І ў хмарах відны белыя, сінія, чорныя далечы (М.Лужанін). Даль анямела залатая (М.Смагаровіч). Дзяўчына вядзе карабель свой між хваль, Карабель свой вядзе ў залацістую даль (А.Куляшоў). Гэй, ляці, маленства, рвіся ў люстраную даль (С.Шушкевіч). Далі, яркія, празрыстыя, як шкло, пачалі зацягвацца валокнамі шэрай бавоўны (З.Бядуля). Я люблю гэтыя прасторы, люблю неаглядныя, ружова-сінія далі іх... (Я.Колас). Спыніліся мы, і ў вачах маладых Ружовая далеч, як дзіва, паўстала (А.Звонак). Арлы новай эры снавалі пуціны У светлыя, вольныя далі (Я.Колас). Ляці мая думка... Аб далях святлістых... На ліры іграй (К.Буйло). Вабіць вока бор далёкі, Далі серабрыстыя (А.Русак). Лісці даўно абсыпаліся з дрэў, і праз сеткі галін відаць была даль, яркая, сіне-блакітная, нібы на паперы намаляваная (З.Бядуля). Сэрца вабіла возера Даллю ружовай і сіняй (А.Куляшоў). Вясна праляцела, прамчалася лета, бы коннік у смуглую даль (З.Бядуля). У сонечную даль народ шляхі пракладзе (“Беларусь”). ...Празрыстыя далі, збягаючыся... рабіліся блізкімі, яскрава-сонечнымі (М.Нікановіч). Нейкі смутак лажыўся на гэтыя пацямнелыя далі (Я.Колас). З далячыняў сівых наплывае самотны напеў (У.Някляеў). Нас разлучалі вёрсты і гады, І цёмныя аснежаныя далі (С.Грахоўскі). Вакол хмялеюць шкляныя далячыні... (З.Бядуля). Прамчала віхрам конніца І знікла ў шызай далі (С.Гаўрусёў). Чарнела неба ад хмар, шумеў голым веццем узлесак, стыла шэрая далячынь (В.Быкаў). Даль імгліста, нерухома — Не відна нічога (Я.Колас). Луіза... задуменна глядзіць у мутную далячынь (А.Шашкоў). Дарога ў далеч пераднавальнічную, Хоць незнаёмая, здалася роднай (Н.Гілевіч). Даль была туманна-празрыстая, абрызганая з берагоў пазалотаю сонейка (З.Бядуля). Ці клікне вас мора туманная даль... Пакіньце на беразе смутак і жаль (Н.Гілевіч).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (далі): аблюбаваная, гожая, дарагая, добрая, дрымотная, жаданая, жураўліная, задуменная, ласкавая, маляўнічая, мілавідная, мілая, мнагадумная (аўт.), незабыўная, нязведаная, нязнаная, промнерогая (аўт.), прывабная, прыгожая, світальная, сцішаная, таемная, таямнічая, ціхая засмучоная, знямелая, маркотная, маўклівая, мяцежная, неакрэсленая, невядомая, нудная, нямая, пахмурная, расхрыстаная (аўт.), сцюдзёная, тужлівая, хмурная, чужая.
І стала прасіць маладое насенне, каб вецер узяў яго з сабой і панёс у аблюбаваную даль (Я.Колас). Эх, што можа быць дарожай Вольнай волечкі, палёў? Гэтай сіняй далі гожай, Невядомай і прыгожай, Без канца, без берагоў (Я.Колас). Далеч дарагая, неабдымная. Над зямлёй цвіце зара барвовая (К.Кірэенка). Ласкавая, быццам добрая, была сіняя далеч (І.Мележ). Загараюцца агні Ў начных дрымотных далях... (А.Зарыцкі). Ізноўку даль жаданая ўваччу (В.Ракаў). Па-сірочаму плакалі жураўліныя далі (В.Лукша). Як увосень туман аблягае лугі І палёў задуменную даль (Я.Колас). Беларусь гукае, кліча Больш, чым нечых мораў шквал, Сваёй даллю маляўнічай, Сваім рокатам цымбал (К.Кірэенка). Вось мілавідная дзе далеч!.. Які прастор... (А.Лойка). [Сяргей Карага] акідаў вачыма гэтыя такія мілыя, такія прывабныя далі, што больш і больш вырысоўваліся і асвятляліся ясным усмехам новага дня (Я.Колас). Прыветна пазіралі мнагадумныя светла-сінія далі (Я.Колас). І свецяцца зоркі, І людзі, як хвалі, — То падаюць, То ўваскрасаюць яны... Мінулыя дні, Незабыўныя далі... (А.Куляшоў). І чым ты так вабіш, не знаю, Нябёсаў бяздонная сінь, За казачныя небакраі У нязведаную далячынь! (М.Танк). З лёскатам крыга за крыгаю Трэцца, нясецца ў нязнаную даль (Я.Купала). Аж дзесь за даллю промнерогаю, Чужая ўсяму, ўпаду (Н.Мацяш). Усё тыя ж шырокія, яшчэ больш прывабныя далечы разгортваюцца перад вачамі (Я.Колас). Даль світальная — белая пустка, Ды не боязна — сцежка свая (А.Пысін). Бягуць сасонкі — за сястрой сястра — Пад небасхіл у сцішаныя далі (А.Пысін). Новы, невядомы свет вабіў сваімі таямнічнымі, неакрэсленымі далямі (І.Навуменка). Поле без берага, шыр несканчоная, Даль неаглядная, даль засмучоная, Смугай спавіта ўся ты! (Я.Колас). Чаго ж смуцішся І маркоцішся, Даль шырокая, Даль знямелая? (Я.Колас). Далячынь віднелася па-асенняму задуменная, маркотная са сваімі спусцелымі палямі... (І.Мележ). Стагі, нібы вежы, па Свіслачы ўсталі, І час восеньскай глухаты-смугі Выражалі маўклівыя далі (Я.Колас). Мне весела разагнацца ў мяцежную даль (А.Дудар). Тое, што, можа, і радавала некалі, загінула ў нуднай далечы перажытага (Э.Самуйлёнак). Даль нямая з-за туманаў сірацінаю глядзіць (Я.Колас). За нязнаную даль пахмурную закацілася Ясна сонейка (Я.Купала). [Вярблюд] Ляціць насустрач далечы расхрыстанай (Н.Гілевіч). Замлелі тужлівыя далі За сінім лясным рубяжом (Я.Колас). Лёгкаю, цёплаю смугою, нібы сумам, засцілаліся ціхія далечы з іх лясамі... (Я.Колас). Я гляджу ў сцюдзёныя далі — Сорак выраяў выпусціў з рук (А.Пысін).
@ДАЛЯГЛЯД. Уяўная лінія паміж небам і зямной ці воднай паверхняй; небасхіл: агністы, блакітны, бясконцы, густы, дзіўны, дымны, залаты, малінавы, неабсяжны, прасторны, прываблівы, прыветлівы, радасны, родны, ружова-сіні, ружовы, светлы, сіні, чароўны, чысты, ярка-чырвоны, ясны белабрысы (аўт.), замглёны, затуманены, зыблівы, нахмураны, пусты, сярдзіты, чорны.
Захар ахапіў позіркам пагоркі вельмі выразныя на агністым даляглядзе (А.Савіцкі). Жывая Беларусь, апетая Янкам Купалам, паўстае перад намі — ...блакітныя далягляды, баравы шум (У.Караткевіч). Прысніўся мне той край у ззянні сонца: Над галавою неба сінява, І неабсяжны далягляд бясконцы, І сцелецца пад ногі нам трава (Н.Тарас). Густы, малінавы далягляд наблізіўся... (А.Савіцкі). Заглянуць хацелася за дзіўны, Борам акаймлёны далягляд (П.Панчанка). Садзілася сонейка, далягляд рабіўся залаты і прыветлівы (“Маладосць”). З вяршыні Машука... — проста арліны агляд. На паасобныя горы, што акружаюць горад зялёнымі пірамідамі, на горны хрыбет, што снежна бялее на прываблівым, радасным даляглядзе (Я.Брыль). Мігалі водбліскі, агні Над даляглядам родным, сінім (Я.Пушча). Вас [дарогі] горне шлях прасторнай плыні І далягляд ружова-сіні, дзе так панадна свеціць сонца (Я.Колас). Хадзем жа, любая, пад светлы далягляд, Пад шум вясны і дзён няспынны грукат (А.Звонак). [Возера] нерухома застыла, разліўшыся да сіняга далягляду (А.Варановіч). З высокага пагорка лашчыў вока чароўны далягляд (Я.Рамановіч). Нагоняць хмар на чысты далягляд, вятроў, на гора зорцы, назапасяць... (Е.Лось). Усходняе акно паказвала дзяўчынцы ясныя далягляды... (М.Лужанін). Пчолам хочацца лета вярнуць, Чаіцца далягляд белабрысы (Р.Барадулін). А ўсё ж ратунак прыйшоў!.. Спачатку толькі паказаўся на вадзяным, зыблівым ды замглёным даляглядзе (Я.Брыль). Ужо канавы поўныя наліты І далягляд нахмураны, сярдзіты (Е.Лось). За лесам, на чорным даляглядзе, нясмела міргалі зарніцы (І.Мележ).
@ДАРОГА. I. Паласа зямлі для язды, хадзьбы; шлях зносін.
1. Пра шырыню, даўжыню, форму, іншую характэрную прымету (дарогі); пра стан праезджай часткі: блакітная, бязмежная, бясконцая, вілястая (разм.), вітая, вузкая, гнуткая, далёкая, дальняя, калёсная, мяккая, неабсяжная, паднебная (разм.), падсінена-белая, пакручастая, прамая, роўная, санная, язджалая крывая, пакалечаная, пыльная, цесная; бітая, гладкая, звонка ўкатаная, уезджаная бліскучая, выбоістая, завеяная, золкая, малаезджаная, няезджаная, няроўная, няходжаная, разбітая, скрыпучая, слізкая, трасучая, ухабістая.
Вясёлая трывога Прагнала моцны, сон... Блакітная дарога з асенніх верасоў (П.Панчанка). Конскія капыты паблісквалі срэбрам — то ляцела насустрач бязмежная і бясконцая дарога (М.Лынькоў). Азіраюся — тая ж вілястая пыльная дарога, той жа бясконцы вірлівы паток... (Б.Сачанка). Вялічка павёў свой узвод вітай дарогай, цаліной паміж двума ледзь заўважнымі ўзвышшамі (К.Чорны). Вузкая калёсная дарога між тым... рассекла невялікую круглую паляну, спаласаваную зялёнымі радамі бульбы... (Б.Сачанка). ...І зноў ціха. Толькі ветраная поўзь. Толькі гнуткая восеньская дарога (Я.Скрыган). На станцыі, пакідаючы мяне, мама заплакала... Перасільваючыся, вінавацячы сябе, сказала: “Усё адно як адвезла і пакінула. Неабсушанага... Далёкая дарога...” (Ф.Янкоўскі). Тры нялёгкія заданні Мне жыццё дало: На начной дарозе дальняй Адшукаць святло (М.Танк). Пайшлі па дарожцы, усыпанай лісцем, вузенькай і пакручастай (Я.Скрыган). Дарога ляжала падсінена-белая, мяккая (В.Карамазаў). Пойдзем жа сёння з табой па разлогах, Па неабсяжных радзімы дарогах (М.Танк). Між паўночных зор месяц коціцца Па дарогах паднебных глухіх (М.Танк). Пакручастая, між казачных узгоркаў дарога ад самага Мінска ўзяла ў палон (Ф.Янкоўскі). Не ўсюды роўная, прамая Мяне дарога ўдаль вядзе (Г.Бураўкін). І як толькі Саўка выбіўся з Камаровай паляны на санную ўхабістую дарогу, так канчаткова і выспела ў яго галаве думка звесці са свету гэтыя пчолы (Б.Сачанка). Дарога не вельмі язджалая (Я.Брыль). Скажы мне, дарожка, Чаму ты крывая, І вузка, і цесна, Як доля людская? (Я.Колас). Разбітая, пакалечаная вайною дарога. Абапал яе — разварочаная, перакапаная снарадамі і бомбамі зямля... (Б.Сачанка). Завеянай дарогаю. Далінамі, разлогамі З табой ідзём (М.Танк). За малаезджанай лясной дарогай — першай дарогай, што сустрэлася яму ў лесе, — Васіль убачыў пад кусцікам арэшніку баравічок (Б.Сачанка). Праз нейкі час калёсы зноў скрыпяць па бітай палявой дарозе (Б.Сачанка). А калі сядалі ў машыну, сказала [жанчына] зноў тое матчынае, шчырае, тое народнае, незабыўнае: — Я й за гарою вам пакланюся. Дадала: — Гладкае вам дарогі. Хай будзе гладкая ваша дарога (Ф.Янкоўскі). Вёскі цягнуцца... злучаныя звонка ўкатанымі дарогамі (Я.Брыль). Ад завірух калючых пацярух... дарога ўезджаная ўгрэта (Р.Барадулін). Выбоістая, золкая дарога, Куды ты скіравалася, скажы? (С.Гаўрусёў). Дарога гладкая, слізкая, бліскучая. Ільсніцца сліпучы белы снег (М.Лужанін). І ўсё ж я рад, што шмат яшчэ Да нашага паселішча Такіх палёў, Такіх далін завеяных, Такіх дарог няезджаных, Такіх вятроў (М.Танк). І сэрца не заные без трывогі, Без дабраты не знойдзеш уначы Няходжанай, няроўнае дарогі, Каб чалавеку ў горы памагчы (С.Грахоўскі). Змоўклі пыльныя скрыпучыя дарогі (М.Танк). На раз’юшаны захад У чорную дымную далеч Маладосць наша крочыць Па разбітых дарогах вайны (М.Танк). Люблю я гэту вузкую, гэту трасучую мужыцкую дарогу (Я.Колас).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (дарогі): бойкая, ветлая, гаманкая (разм.), гарачая, гулкая, дзіўная, звонкая, лучыстая, мілая, мнагадумная (аўт.), настраёвая (аўт.), незвычайная, празрыстая, прамяністая, прыгожая, родная, слаўная, смутна строгая (паэт.), цудоўная, чароўная адзінокая, глухая, журботная, забытая, задуменная, маркотная, маўклівая, мёртвая, непрытульная, пакутлівая, пустая, сляпая, смутная, сумная, трудная (разм.), тугая, турботная, цёмная, цяжкая, шумная.
Мы ішлі пераважна лясамі, абыходзячы бойкія дарогі (Е.Лось). Разаслаліся шырока Ветлыя дарогі, Я ступаю смелым крокам Без тугі, трывогі (Я.Колас). Калісь, яшчэ ў дні юнацтва, мяне зачароўвалі прасторы зямлі з іх шматлікімі гаманкімі дарогамі, шырокімі і вузкімі, роўнымі і крывымі (Я.Колас). Ішлі мы да яго [дзеда], як падалося мне, страшэнна доўга... па мяккай, пыльнай і гарачай, бы прысак, дарозе... (Б.Сачанка). Дарога стала гулкая: падмарозіла (Ф.Янкоўскі). ПІто гэта была за дарога — незвычайная, дзіўная, не падобная на ўсе іншыя дарогі ў балотнай старане! (І.Мележ). А я праз лес пракладваю... Тугую звонкую дарогу (С.Грахоўскі). Дарогі, родныя дарогі!... Як быццам пратапталі вас: Прамыя — у часы трывогі, Лучыстыя — ў спакойны час (М.Аўрамчык). А сама гэтая дарога! Мілая, слаўная! Яна бегла кудысьці далёка адгэтуль (Я.Колас). Ноч міне, дарогай прамяністай Дзень сустрэчы нашай прабяжыць (А.Александровіч). Заманілі Даніка і гэтыя высокія бярозы, і прыгожыя дарожкі вакол школы (Я.Брыль). Не хачу спяшацца пакідаць Родныя дарогі і хаціны, Поле з каласамі, сенажаць, Гэта неба над маёй краінай (М.Танк). Дарогі, вечныя дарогі!... Няма канца вам, ні супыну; Вы жывы кожную часіну, То задуменны, смутна строгі, Як след захованай трывогі (Я.Колас). Нас бачылі толькі глухія дарогі, Сляды замяталі суровыя зімы (С.Грахоўскі). Яны [дарогі] заўсёды свежы, новы І мнагадумны, настраёвы (Я.Колас). І хто паддасца нагаворам, Засне навекі пад прасторам Халодных зор, снягоў глыбокіх, Сярод дарожак адзінокіх (Я.Колас). Маёй рукой пасаджанай бярозе Гадоў якіх праз сорак, сорак пяць Не пры глухой дарозе красавацца, А ў будучага веку на парозе (А.Куляшоў). Жыве яна, песня... Як куст шыпшыны, пяшчотна-ружовыя кветкі якой цвітуць пры пясчанай, журботнай дарозе, пакрытыя пылам (Я.Брыль). Дрэўцы стаялі ўжо голыя — дзе-нідзе сіратліва трапяталіся адзінокія лісцікі, і ад гэтага дарога здавалася яшчэ больш маркотнай і пустой (І.Шамякін). Захацелася, каб дарога была мёртвая, забытая ўсім светам; Хацелася ад непрытульнай дарогі накіраваць каня да хатак (З.Бядуля). Я памятаю ноч: Маўклівая дарога Вілася, вузкая, У цемры... (П.Глебка). Цёмная паласа лесу... вабіла прытулкам, адпачынкам, абяцала канец гэтай пакутлівай дарогі (П.Пестрак). Ад пылу і сляпнёў сляпая Дарога ў возера нырае (М.Танк). Тая ж трудная дарога Між пяскоў ідзе ўбога (Я.Колас). Яна і спявала, і плакала, і рассыпалася смехам — ягоная скрыпка. І гэта было незвычайна да самай сапраўднай радасці — там, у глухім палескім лесе, на турботнай і пыльнай дарозе (Я.Брыль). І ў вачах паўстала раптам... глухая, цёмная дарога праз зарослыя маладняком дзялянкі (Б.Сачанка). Дзецям ногі баляць, іх дарога цяжкая стамляе (А.Куляшоў). Пры дарозе пыльнай, шумнай, Недалёка ад сяла, Адзінокай прыгажуняй Груша стройная ўзрасла (Н.Гілевіч).
II. Паход, паездка, падарожжа: далёкая, доўгая, паходная, шчаслівая беззваротная, крывавая, неадольная, прыкрая, цяжкая.
Паўстанак адпраўляе цягнікі У шчаслівую далёкую дарогу (С.Грахоўскі). Бяры, таварыш, майго варанога... На полі шырокім, у доўгіх дарогах Дзесяць гадоў ён служыў аддана (П.Панчанка). Пасля дарог паходных, Пасля... турбот Зайшоў у цэх я родны Праз дзевяць доўгіх год (П.Панчанка). Ты смяешся. Не знаеш, вярнуўся з якой Беззваротнай дарогі на голас я твой (М.Танк). А па страчаных блізкіх На крывавай дарозе Можна плакаць, Ды плачам ў жыцці не паможаш (П.Броўка). Каб гора і бяду перамагчы, Адчай і неадольную дарогу, Склікалі ў паходы трубачы (С.Грахоўскі). Яна [Надзея] гаварыла і заклапочана паглядала на Ксаню, якая карміла пад дрэвам дзіця, на маленькага Васільку, якога так змарыла прыкрая дарога (М.Лынькоў). І хоць прайшлі дарогаю цяжкой — На загарэлых тварах быў спакой (М.Танк).
III. Жыццёвы шлях; кірунак у развіцці (народа, краіны): вольная, вялікая, жыццёвая, зорная, надзейная, новая, нязнаная (разм.), празрыстая, пракладзеная, прамая, прамяністая, прасторная, разумная, роўная, свабодная, светлая, святая, слынная (аўт.), торная, цвёрдая, шырокая, ясная крутая, суровая, цяжкая, цярністая.
Дарогай вольнай, зорнаю, Шырокаю, прасторнаю... Ідзе вясёлы Май (Я.Колас). Я хацеў бы, каб песню маю... Не забылі ніколі сябры, Не занеслі пяскамі вятры І не сцёрла імгла забыцця На вялікай дарозе жыцця (М.Танк). О, якое шчасце ісці па вялікай жыццёвай дарозе! (Е.Лось). Колькі я не ўзараў, не скасіў, Не прабіў у завею надзейных дарог, Не пакінуў сцяжынак на золкай расе... (С.Грахоўскі). Выходзіш ты [равеснік] у пошук нязнаных дарог, Насустрач спакою і ночы (А.Звонак). Суровая і роўная, празрыстаю была Дарога мая, поўная і смутку, і святла (М.Хведаровіч). І плывуць прамяністыя Дарогі радзімы да сённяшніх дзён (П.Панчанка). Здольна для шчасця без ценю трывогі Сэрца тваё расцвісці — Толькі ніколі са светлай дарогі Ты не збівайся ў жыцці (А.Бачыла). Колькі слынных дарог ты [краіна] прайшла! (Я.Колас). Мы згадаем быль далёкую, Наш парыў і пачуццё, Як дарогаю шырокаю Мы выходзілі ў жыццё (Н.Гілевіч). На прастор, на шырокі разлог выхадзі, мой народ, грамадою, — сотні новых і ясных дарог рассцілае жыццё прад табою! (Я.Колас). Ён лічыў, каб выкіравацца на цвёрдую жыццёвую дарогу, трэба прыдбаць добры кавалак зямлі (А.Кудраўцаў). Не баяліся ў паходах Ні крутых дарог, ні стром, І было жыццё народа Нашым першым букваром (А.Александровіч).
* Бальшак-дарога, далячынь-дарога, дарога-пуціна, дарога-пуцявіна, дарога-разгон, дарога-струна, дарога-сцежка, мяжа-дарога, насып-дарога, пуцявіна-дарога, сінь-дарога, шлях-дарога.
Гэты бор — высозны подых нетраў, Звон крынічак, цёплы белы мох, Цішыня сцяжынак непрыкметных І прыволле бальшакоў-дарог (К.Кірэенка). Трэба мне пільней Углядацца ў далячынь-дарогу (М.Танк). Мой верны друг! Прайшлі мы крок у крок Крывых дарог-пуцін ужо нямала (Я.Колас). Выйшла маці ўслед за ёю, Зорыць на дарогу, На дарогу-пуцявіну — Там яе Гануля (Я.Колас). Нас вабіць і горне, і туліць Дарога-разгон (Я.Колас). Напяты ўвысь дарогі-струны, Яны мінулі Марс ужо... (П.Броўка). І стане мой сынок на ножкі Ды пойдзе сам хадзіць-гуляць, Дарожкі-сцежачкі таптаць (Я.Колас). Глыбока ўрэзваюцца каляіны ў аксамітную мяжу-дарогу (Я.Скрыган). За ельнікам — лугавіна, якую перасякае насып-дарога (І.Навуменка). Ой, лясы-бары ды лугі-разлогі! Цераз вас ідуць пуцінкі-дарогі (М.Багдановіч). На карце... не ў баку ні трошкі Ад новых пуцявін-дарог Раён Старадарожскі (К.Цвірка). Сінь-дарогай раннем, Як жыццё, даўгою я нясу каханне З жалем і тугою (В.Вярба). Ляжа вольная шлях-дарога З краю ў край (Я.Колас).
@ДЗЕНЬ (дні). 1. Пра колер неба, празрыстасць паветра; пра стан надвор’я; пра даўжыню (працягласць) дня: барвовы, белы, беласнежны (паэт.), блакітны, бліскучы, залаты (паэт.), зіхатлівы, зялёны (аўт.), іскрысты, прамяністы, раздольна-сонечны (аўт.), румяны, светлы, святлісты (аўт.), сонечна-снежны, сонечны, срэбны, чысты, яскравы, яснавокі (паэт.), ясны (нар.-паэт.) пахмурны, хмарны, хмурны, шэры; вельмі цёплы, ветраны, гарачы, пагодлівы, пагодны, пагожы (разм.), сухі, цёплы, ціхі дажджавы, дажджлівы, душны, марозны, непагодны, нягожы (разм.), пахмурны, размыты (аўт.), спякотлівы (разм.), спякотны, халодны; бясконца доўгі, бясконцы, доўгі, імклівы, павольны, хуткацечны, цягучы.
Я чакаў асенніх дзён барвовых, Калі будуць ападаць лісты... (М.Танк). Хай белы дзень адзене снегам чыстым Зямлю маю (А.Звонак). Я ўспомніў, як беласнежным днём... У поўны рост стаяў ён [Мікалай Стрыбук] у санях (Н.Гілевіч). Прыгожы хмарны дзень па-свойму, Ды ў дзень блакітны весялей (П.Броўка). Гарачым і бліскучым летнім днём Апейка з маткаю завёз яго [хлопца] на станцыю (І.Мележ). І залаты вясновы дзень настаў (Я.Брыль). Была пара зіхатлівых сонечных дзён, высокага неба і да слёз іскрыстага снегу ў палях (А.Жук). Прамінула многае мноства белых, зялёных, сонечных, шэрых і чорных дзён (Я.Брыль). Дзень сонечны, іскрысты душу маю хвалюе (“Маладосць”). Не знаў жа ён [Арцём], што набяжыць такое ліха, Чорны час, Што прамяністы дзень пагас, Што знікла з поля цішыня, — З захаду ўдарыла вайна (П.Броўка). Змярцвелы лес будзе стаяць пад суровым небам, успамінаць раздольна-сонечныя вясновыя дзянькі (Л.Дайнека). У аправе кос іскраных Дзень выходзіць з-за зямлі, Яснавокі і румяны (Я.Колас). А, памяць, ты ж усё хаваеш... Хаваеш светлых дзён не многа... (П.Броўка). І на світальны змрок святлісты пырсне дзень, І сонцу лісце дрэў зашэпча штось спрасоння... (А.Звонак). У сонечна-снежныя дні Стэфка выводзіла дзяцей на дзядзінец (З.Бядуля). Унучак просіць, каб дзядуля дазволіў разуцца (сонечны, вельмі цёплы чэрвеньскі дзень), пабегаць басанож... (Ф.Янкоўскі). І ад срэбнага дня і ад яе [Ірынінай] халоднасці ў душы нараджаўся нейкі... адчай (У.Караткевіч). Весела спявалі жаўранкі ў вышыні, славячы чысты сонечны дзень (Т.Хадкевіч). Над намі сёння дзень устаў яскравы, Вось лог, на ім квітнеюць буйна травы (К.Буйло). Уцякай жа за пагодай, Донька маладая, Покі дзень засвеціць ясны, Покі сіл хапае! (Я.Купала). Пахмурны дзень імжыў, імжыў І пералескі затуманіў (С.Грахоўскі). Дзядзька кленчыць у санях-развалах і нудна, як гэты хмарны дзень, маўчыць (Я.Брыль). Дзень непагодны, ветраны, шэры, Невадам з стрэхаў рыбацкіх Спусціўшыся, мокне... (М.Танк). Як люстра, возера лягло ў гарачы ясны дзень (А.Бачыла). Пагодлівых дзён і начэй было больш, чым дажджлівых і хмарных (Я.Брыль). Відаць, самотна ў дзень пагожы Сасонкам на касе крутой (А.Пысін). А нядзеля цэлая, ад раніцы да вечара, сухі, доўгі і нудны дзень... (І.Пташнікаў). Асабліва прыгожай бывае палеская пушча ў ціхія марозныя дні (У.Краўчанка). Відаць, аб многім думае араты У гэты дзень, размыты, дажджавы (А.Пысін). Ліпнёвым днём, спякотлівым і душным, Прыладзіўшы за плечы хатулёк, Ішла бабуля (Н.Гілевіч). Калі ўлетку статак пас, Днём нягожым, хмурым, Ты [лес] не раз мяне, не раз Прыкрываў ад буры (П.Броўка). Над сонечным мацерыком разліта Духмянасць ніў спякотным летнім днём (А.Куляшоў). Настане дзень халодны, змрочны. Ты ловіш водгукі начы... (Я.Колас). Першым пачуццём, з якім я ўбачыў іх [промні сонца], была тая самая злосць на доўгі, бясконца доўгі летні дзень (Я.Брыль). Бясконцы чэрвеньскі дзень нарэшце канаў (А.Марціновіч). Шпаркім лётам над гэтай краінаю Пралятаюць імклівыя дні (П.Глебка). Пачакай, хуткацечны дзень! Затрымайся хоць на імгненне (В.Жуковіч). Цягучы дзень... схіліўся к вечару (А.Кулакоўскі).
2. Пра адметны (баявы, працоўны і інш.) дзень: агністы, баявы, векапомны, вясняны, добры, залаты (паэт.), незабыўны, радасны, светлы, святлісты (аўт.), сіні, славуты, слаўны, сонечны, урачысты, яскравы, ясны віхурны, грозны, суровы, цяжкі, ярасны.
Мне не забыцца дзён агністых, Ні страт цяжкіх, ні горкіх ран (П.Броўка). Але сэрцы салдацкія, Сэрцы ўсё тыя ж! Помнім Грозныя, Цяжкія Дні баявыя (К.Кірэенка). У гэты дзень векапомны Болей песняў і руж бы! (М.Танк). Але незабыўны вясняны Балгарыі сённяшні дзень... (М.Танк). Устань, свабодны мой народзе, Ідзе твой ясны, добры дзень! (К.Буйло). Дзён залатых, раскіданых па свеце Не шкода мне... (А.Куляшоў). У сонечны, радасны дзень Першамая, пасля парада на лясной паляне, казакі... прайшлі ўрачыстым маршам па многіх вёсках ваколіцы (Я.Брыль). Не забывайце сцежкі даўнія, Што мсціўцы вытапталі ў лесе, Калі праз ночы легендарныя Вам светлы дзень насустрач неслі (Н.Гілевіч). Расія! Вечна ззяе над табою Святлістых дзён праменная пара (А.Звонак). Народ мой, дзякуй, што нідзе Мяне балюча не ўпікнулі За твой далёкі век мінулы, За сённяшні твой сіні дзень (Г.Бураўкін). Вечны агонь — Славутыя дні, Бачу герояў У вечным агні (П.Броўка). У гэты слаўны дзень ад рана На рэвалюцыі паверцы Суладны сэрцы ветэранаў І маладыя нашы сэрцы (У.Паўлаў). Мне ў сэрца песня звоніць, Што ідзе мой дзень яскравы (К.Буйло). Паходы грозных дзён... Іх слава ў песнях шчасця і вясны (А.Александровіч). Адгрымелі суровыя дні, І завеі даўно адшумелі (А.Звонак). На плошчах, на плошчах, на плошчах паслухай — Глыбінна чуцён суровы, разложысты пошчак Віхурных і ярасных дзён (В.Ракаў).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (дня): асабліва прыгожы, бесклапотны, бестурботны, блаславёны, ветлы, высокі, вясёлы, гаманлівы (разм.), гасцінны, горды, дзівосны, дзіўны, духмяны, жудасна шчаслівы (аўт.), залаты (паэт.), звонкі, каларытны, клапатлівы, ласкавы, любы, малады, медназвонны (аўт.), мяккі, незабыўны, немяцежны (разм.), непаўторны, новы, падцягнуты, паэтычны, працавіты, прыветны, прыгожы, прыўдалы, радасна насцярожаны (аўт.), радасны, расквечаны, руплівы, рупны, светлы, святы, спелы, хлебадайны (паэт.), ціхазвонны (аўт.), чароўны, шчаслівы, шчыры, шырокі аднастайны, ашалелы ад болю, беспрасветны, будны (разм.), бязладны, гаротны, глухі (аўт.), горкі, жахлівы, журботны, засмучоны, змрочны, казённа-шэры (аўт.). кіслы, лянівы, марна пражыты, марудны, мітуслівы, напружаны, невыносны, нудны, нялёгкі, нясцерпна галодны (аўт.), няўдалы, пакутны, пануры, панылы, пахілы (аўт.), перажыты, плакучы (уст.), пусты, пякельны, разжалены, самотны, спусцелы, страшнаваты, страшны, сумны, трывожны, тужлівы, узрушана трывожны (аўт.), узрушаны, хмурны, хмуры (разм.), цяжкі, чорны, шумлівы, шэры.
Стаяў той асабліва прыгожы дзень, якія бываюць звычайна ў канцы жніўня месяца, калі даўно скошана жніво (М.Лынькоў). Эх вы, бесклапотныя дні дзяцінства, што адляцелі так рана (І.Мележ). Мы дзень сустракалі прыгожы і ветлы, На бераг затокі мы з песняй ішлі (А.Звонак). Выносіць сонца дзянёк новы Скрозь гэты лес стары, хваёвы, Дзянёк кароткі, чуць заметны, Але вясёлы і прыветны (Я.Колас). Дзень гасцінны, мітуслівы, Гаманлівы, каларытны. Доўга я блукаў шчаслівы Сярод вуліц старажытных (М.Танк). І вось тая субота — сонечны, страшнаваты і горды дзень яго [Алесевага] жыцця!.. (Я.Брыль). Падарыць табе рэчку з жоўтым дном, Мурожным берагам... Ліпнёвым сонечным духмяным днём? (Д.Бічэль-Загнетава). Якія жудасна шчаслівыя гады і дні нашай любві і дружбы, і як жа часта мы марнуем іх на пустое!.. (Я.Брыль). Прайшлі незваротна дзянькі залатыя, Адспеваны песні вясны маладыя (Я.Колас). Патрымаўся глыбокі ранні снег толькі да Новага года, потым задажджыла, быццам на поўдні — то мокры снег, то дождж, і як рэдкае шчасце — снежныя, чыстыя і звонкія марозныя дні (А.Жук). Хутка прачнецца клапатлівы дзень (П.Глебка). Радуюць сэрца Збожжа і травы, Дзень мой праменны, Дзень мой ласкавы (П.Броўка). Ой, прайшлі дзянькі любыя, немяцежныя, святыя, Іх няма, няма! (Я.Колас). І ўсё ўстала прад вачыма Беднае кабеты: Маладыя дні дзяцінства, Дзявочыя леты (Я.Колас). Не жалобу і не смутак люты Ты прыносіш, медназвонны дзень (С.Гаўрусёў). Неспадзяваны мароз, раптоўна наваліўшыся на Палессе пасля некалькіх ціхіх і мяккіх дзён на сходзе зімы, пратрымаўся нядоўга (Я.Колас). А Данік, дык ён узлез з каленьмі на падаконнік і — як у той незабыўны дзень, калі на тратуары перад школай галасіла цётка, — узяўся рукой за раму фортачкі (Я.Брыль). Колькі дзён непаўторных і зорных начэй!.. (М.Танк). У спевах гудкоў, перазвоне трамваяў Я чую, як дзень працавіты вітаеш, Рэспубліка маладая! (А.Звонак). Пасля трэцяга ўрока ўся школа пайшла на высокі бераг пацешыцца з прыгожага яснага дня (К.Чорны). І вось у дзень адзін прыўдалы загаманілі перавалы (Я.Колас). У адзін з тых радасна насцярожаных і нясцерпна галодных красавіцкіх дзён на Руневіча цэлым сонцам упала першае пісьмо з дому (Я.Брыль). А на ўсходзе чырвань грае, Цень радзее, нікне мрок, І зямельку ўжо вітае Новы радасны дзянёк (Я.Колас). Плаваюць песні звонам-разлівам, Песні расквечаных дзён (Я.Колас). Мяняе працоўныя змены, — Руплівы наш дзень (А.Пысін). Радзіўся новы рупны дзень — Ад рос, ад сонца яркі (П.Панчанка). Не, не так меркаваў Сустракаць я цябе, маё свята... Мой светлы і радасны дзень (П.Панчанка). З трывогай з дарогі бяжыць цішыня Ад гулкага постуку спелага дня (А.Александровіч). Ціхазвонныя ды ласкавыя дні плешчуць раніцай з бярозавых крыніц (А.Дудар). Напэўна, тысячу год: На захадзе — дзень хлебадайны, На ўсходзе — песні ўмалот (В.Зуёнак). Я вітаю чароўныя дні, Я вітаю сваё абуджэнне (А.Звонак). Ці помніш жніў, касьбы дзень шчыры, Начлег, агонь сярод кустоў; Палёты з выраю ў вырай Буслоў, гусей і журавоў? (Я.Купала). [Тварыцкі] чуў увесь гэты сонечны і шырокі дзень (К.Чорны). Ішлі дзень за днём аднастайныя, здавалася, незвычайна доўгія і пустыя (І.Мележ). Гэта было ў той суровы Памятны год над Віллёю Днём ад пажараў барвовым І ашалелым ад болю (М.Танк). Каб не было даляглядаў хмарных Дзён беспрасветных, пражытых марна (М.Танк). Без цябе ўсе мае дні — Глухія і будныя (М.Танк). Тлуму шмат было, мала плёну, дзень бязладны мой аддыміў (В.Жуковіч). Песню адну прыгадаў я, З дзён перажытых, гаротных (М.Танк). Помню змалку Горкіх дзён нямала... (П.Броўка). Ёй [Рэнаце] нават здавалася, што жахлівага мінулага дня і яшчэ больш жахлівай ночы ўвогуле не было (А.Савіцкі). Над скрухаю ўсходзіць яго светласць — жывы, журботны, клапатлівы дзень (Н.Тулупава). І дзень тужлівы, засмучоны Аздобіць сонцаў агняпіс (Я.Колас). І [нямецкі] батальён тым асеннім змрочным днём быў пасланы, як чарговая экспедыцыя рабаўнікоў (Ф.Янкоўскі). Звычайны дзень, казённа-шэры, падцягнуты і посны, ён разнасцежыў зарана дзверы ў гімназічны пансіён (А.Вялюгін). Цішыня. Глушыня. Кіслы дзень. Цяжка, чорна на сэрцы ў Міная (А.Бялевіч). І над Кісцянямі пацягнуліся лянівыя і пагодныя дні (У.Караткевіч). І бясконца доўга цягнецца марудны, белы, спрэс аднолькавы дзень (Я.Скрыган). Добра, што гэты дзень канчаецца — Гэты цяжкі, невыносны дзень (А.Вярцінскі). Дні цягнуліся за днямі, шэрыя, нудныя, халодныя (М.Лынькоў). Ужо і сонца на заходзе, Упаў на травы доўгі цень, І непрыкметна адыходзіць Яшчэ адзін нялёгкі дзень (С.Грахоўскі). Дзень мінае няўдалы... (А.Куляшоў). Дні цягнуліся адзін за адным, нудныя... пакутныя (М.Лынькоў). Ішоў зранку дзень пануры, Ахінуўшыся ў імглу (Я.Колас). Марудна цягнуўся панылы, змрочны дзень (А.Асіпенка). Дзе вы, думкі мае чыстыя, Майго сэрца дзеткі мілыя? Як жылося лёгка з вамі мне У дні шэрыя, пахілыя! (Я.Колас). Які дзень быў тады, вясновы, ясны, што абяцае шчасце, ці восеньскі, плакучы? (Т.Хадкевіч). Пасля двух пякельных баявых дзён рота лейтэнанта Клямта была адведзена з пярэдняга краю (І.Мележ). Вопратку з дрэваў віхур ужо скінуў, подзьмухам гнуткім, як быццам смыком, ударыў па струнах бязлістых галінаў восені сумным разжаленым днём (Л.Геніюш). Бы словы разор, Дні спусцелыя... (У.Някляеў). Хай скруха самотных дзён Нікому не будзе вядома (Р.Барадулін). Аж вось прайшло маруды колькі Трывожных дзён, а ўсё няма Ні Веранікі, ні пісьма (М.Багдановіч). Цяпер былі тыя ўзварушана трывожныя дні, якіх ён [Алесь] так доўга чакаў, да якіх рыхтаваўся з зімы (Я.Брыль). Восень слала дзень свой хмурны Па падатак у лясы (Я.Колас). Хмуры асенні дзень саступаў месца шумнаму гарадскому вечару (Я.Колас). Прамінула многае мноства... чорных дзён (Я.Брыль).
* Дзень-санцавей, дзень-скакун.
Ой, не яснага сокала крылле, — Праімчаліся дні-санцавеі (П.Трус). Дні гарачыя, дні-скакуны! Я джыгіт ваш, імчуся ў страмёнах (А.Звонак).
@ДЗЯЎЧЫНА (дзеўчына, дзевачка, дзяўчо). Вясёлая, гарэзлівая, жвавая, залатая, зграбная, лёгкая ў танцы, маладая, маленькая, мілая, ненаглядная, простая, прыгожая, пяшчотная, разумная, сарамлівая, сінявокая, сталая, сур’ёзная, тоненькая, ушчэнт шчаслівая (аўт.), харошая, худзенькая, чарнявая, шустрая, шчаслівая грозная, легкадумная, няшчасная, пакутная, самотная, сумная, тужлівая, устрывожаная, усчырванелая, хударлявая, худая.
Умеру вясёлая і сур'ёзная, лёгкая ў танцы, простая, мілая [дзяўчына] у скромнай стракаценькай сукенцы, — такой я сёння бачу Машу тых дзён (Я.Брыль). Гарэзлівыя грозныя дзяўчынкі, Яшчэ не цалаваныя нікім, Ляцелі ў пекла і без адпачынку Бамбілі і ўзнімаліся над ім (С.Грахоўскі). Мама апранула сваю залатую дзяўчынку, трапяткімі ад радасці пальцамі зашпіліла ўсе гузікі шубкі... (Я.Брыль). Не нацешацца дзяўчынкай Дзеткі маладою (Я.Колас). І ніяк не праходзіць туга Па маленькай чарнявай дзяўчыне (П.Панчанка). І наш Машэка, у жальбе Па ненаглядненькай дзяўчыне, Паплыў з плытамі ў край чужы (Я.Купала). О, шмат прыгожанькіх дзяўчатаў Старонцы нашай бог прыдбаў! (Я.Купала). Вось яна, сінявокая дзяўчына, што стаіць тут у лесе і з прыадкрытым ротам слухае музыку (М.Лынькоў). У яе, у гэтай пяшчотнай, худзенькай дзяўчыны, на ўсё, здаецца быў адказ! (І.Мележ). Быццам сарамлівая дзяўчына Аж гарыць ад чырвані рабіна (П.Броўка). І на падворку хлапчукоўскі смех Хвалюе дзяўчанятак сарамлівых (Е.Лось). Ушчэнт шчаслівая дзяўчына На вулку выбегла з варот (Н.Гілевіч). А пад нагамі тоненькай дзяўчынкі, Нібыта глобус, круціцца зямля (С.Грахоўскі). І Сцяпан успомніў Кацю, жвавую тоненькую дзяўчынку са светлымі косамі (М.Стральцоў). Але дзяўчына, якая завіхалася там, устрывожаная, усчырванелая, не гледзячы на яго, сарамліва махала рукамі (М.Лынькоў). У святочныя дні там [у лесе] шумліва блытаюцца песні птушак з песнямі шустрых дзяўчат (М.Зарэцкі). Трэба было б назаўсёды, на ўсё жыццё падзяліцца шчасцем з гэтай харошай, яшчэ ўсё самотнай дзяўчынай (Я.Брыль). Няхай не кажа часам майстра, Што — легкадумнае дзяўчо (А.Пысін). Я бачыў дзяўчыну няшчасну адну... (Я.Купала). Апусціліся вейкі У пакутнай дзяўчыны, Быццам сумныя хвоі Па-над возерам сінім (П.Броўка). А я ўсё глядзеў на хударлявае дзяўчо (У.Караткевіч). Жаніўся Мартын, узяў сінявокую грабараву Еву, сталую, зграбную дзяўчыну і разумную (Я.Колас). Худая дзяўчынка. А зубы, як пена. Ад холаду рукі і губы дрыжаць (З.Бядуля).
* Дзевачка-галубачка, дзевачка-нябожа, дзеўчына-краса, дзяўчына-басаножка, дзяўчына-казка, дзяўчына-красуня, дзяўчынка-галубка, дзяўчынка-нежурынка, дзяўчынка-нябожа, дзяўчынка-сонца, ненаглядачка-дзяўчынка, працаўніца-дзяўчынка, сонейка-дзевачка.
Тругі, тругі, трубачкі! Грайце ў добры час! Дзевачкі-галубачкі, Люблю, люблю вас! (Я.Купала). Дзевачка-нябожа Уздыхае, плача Па сваім прыгожым Па жыцці бядачым (Я.Купала). Спадабаў той хлопец дзеўчыну-красу, гаварылі разам ціха пра вясну (Л.Геніюш). Між столікаў — дарожкі, Дзяўчаты-басаножкі Кветкамі гандлююць — Ружы, астры, ландыш (А.Александровіч). Калі толькі пала раса на лугавыя травы, схапіў вораг дзяўчыну-казку (Т.Хадкевіч). Расла яшчэ за князем на ўзбярэжжы Дзвіны-ракі дзяўчына-красуня (С.Грахоўскі). Будзь шчасліва, дзяўчынка-галубка!.. (Я.Купала). Ці не яна [маладосць], звонкая, заводзіць песню пра дзяўчынку-нежурынку? (М.Лужанін). Прыстройся дзяўчынка-нябожа, Так, як у дзянёчак святы, Галоўку ўчашы ты прыгожа, — Сягоння прыедуць сваты (Я.Купала). І кроў маладая Ў жылах закіпіць, І дзяўчынку-сонца Хацеў бы туліць (Я.Купала). На млын грэбляй ручаінку Здзержу, перайму; Ненаглядачку-дзяўчынку За жонку вазьму (Я.Купала). Дзе ты, мая працаўніца-дзяўчынка, Што ж не ўзяла ты мяне на зажынкі? (А.Пысін). Вочы неўспадзевачкі Усё туды бягуць, Дзе сонейкі-дзевачкі, Любачкі жывуць (Я.Купала).
@ДОЖДЖ. 1. Пра сілу, працягласць, гучанне, тэмпературу (дажджу); пра велічыню і частату вадзяных кропель; пра колер (дажджу): бурны, гарачы, грымотны, грымучы, доўгі, дружны, звонкі, лапаткі (разм.), напеўна-ціхі (паэт.), спорны, цёплы, ціхі, шапаткі (разм.), шапатлівы, шпаркі аблажны, абложны, бясконцы, выхаладжаны ветрам, золкі, несціханы, сляпы, сцюдзёны, уліўны (разм.), халодны, шалёны; буйна краплісты (разм.), буйны, густы, дробны (нар.-паэт.), краплісты (разм.), танклявы, тонкі, залаты (аўт.), зялёны (аўт.), праменісты (аўт.), прамяністы (аўт.), светлы, серабрыста-шэры, серабрысты, сіні (аўт.), шматкаляровы, шэры.
Вяртаюцца госці з вяселля. Не можа іх уціхамірыць Ні бразгат калёсаў, ні ноч, Ні чэрвеньскі бурны і шчыры — З грымотамі гулкімі дождж (М.Танк). Падалі долу на вузкія сцежкі [слёзы], З пылам мяшаліся, з дробным пяском, Тайна ліліся, адкрыта ліліся, Падалі долу гарачым дажджом (Я.Колас). Ёсць на маёй радзіме дрэвы, Яны не толькі ад вятроў, Птушыных крыл і іх напеваў, Грымотных жнівеньскіх дажджоў, Ад глыбіні, ад вышыні, А нат звіняць ад цішыні (М.Танк). Спяшайся, вясна, і маўчанне зімы Вятрамі, дажджамі грымучымі змый (М.Танк). У канцы красавіка на збуялую раннюю зелень пайшлі спачатку доўгія золкія дажджы, як увосень (І.Пташнікаў). Апоўначы паліўся дружны цёплы дождж (І.Мележ). Ты [краіна] часта прыходзіш ка мне, як сон, Хмараю праплываеш, Птушкай садзішся на ціхі клён, Звонкім дажджом ападаеш (П.Панчанка). Чорнае ветранае неба ўсё сыпала ў ноч спорны лапаткі дождж (В.Быкаў). І не паможа мне... гэты... напеўна-ціхі дожджык шапатлівы (Н.Гілевіч). Даль, абмытая дажджамі шпаркімі, Ясным вырысам чаруе зрок (Н.Гілевіч). Над Браціславай цёплыя дажджы, Хоць стань пад іх і даспатолі грэйся (У.Паўлаў). Выбег ён, нічога не помнячы і не бачачы перад сабою, на гэты шапаткі, на гэты ціхі дождж... (В.Адамчык). [Дождж] усё прабірае наскрозь, Аблажны... (Р.Барадулін). Гэта была не кароткая летняя навальніца, а працяглы абложны дождж (У.Краўчанка). Ты не хавайся, не ўцякай За цень начны, за небакрай, За дождж абложны ці за снег (М.Танк). Нібы знарок для іх з Алечкай пастаралася прырода, каб парадаваць яшчэ раз перад тым, як пойдуць нудныя бясконцыя дажджы, і раскісне слатою зямля (І.Мележ). Золкі, як восеньскі, выхаладжаны парывістым ветрам дождж... туман, які ледзь не кожны дзень вісеў над камяніцамі... (Я.Сіпакоў). Што найсумнейшае ў свеце? Восеньскі дождж несціханы? (М.Танк). Праходзяць летнія дажджы, Сляпыя, цёплыя, грыбныя (С.Грахоўскі). Свежыя наспы мураўка яшчэ не пакрыла, Жвір толькі свеціцца, змыты сцюдзёным дажджом (Я.Купала). Вясна пачалася рана, выдалася зацяжная, халодная, але цяпло пад канец мая ды некалькі спорных уліўных дажджоў зрабілі сваё (А.Жук). Ды ўсё гоніць хмар валокны І бубніць, бубніць у вокны Дождж халодны, дробны (Я.Колас). І любоў да дзяцей, асабліва бацькоўская, непасрэдна найшчаслівейшая, быццам уся адразу, як сонечны, буйна краплісты дождж на траву і лістоту, вярнулася да мяне (Я.Брыль). Дожджыкам буйным абмыты, я Смела вяслую ў прыволле (П.Трус). Льецца дожджык, цёплы і густы, як дар жаданы для зямлі вясновай (А.Вярцінскі). І дождж краплісты пачынаў імглець (М.Танк). Іх [сірот] аплакваў танклявы дождж (П.Глебка). Звініць лістапад залатымі дажджамі, Лятуць журавы над палямі, лугамі, Над Прыпяццю сіняй (П.Панчанка). Дажджы зялёныя шумяць, Маланкі гром красае (П.Панчанка). Дажджы прамяністыя, з хмар ападайце! Жыты, прарастайце, сады, зацвітайце! (П.Панчанка). Дождж ідзе праменісты і дробны, Пахнуць мятай мокрыя лугі (П.Панчанка). Хмурынку ручаі напояць, І — ліцца светламу дажджу (А.Пысін). Серабрыста-шэры, ён [дождж] амаль хаваў блізкія дрэвы... (У.Караткевіч). Імгліць пачынае дождж нудны і шэры (М.Танк). На рыштаваннях новых Ён [дождж] з феерверкам бліскавіц Заззяў шматкаляровы (М.Танк).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (дажджу): асцярожны, ветлы, гаючы, грыбны, дажынкавы, добры, доўгачаканы, жыватворны, жыватворчы, залётны, зорны (паэт.), ласкавы, малады (аўт.), незабыўны, родны, рупатлівы (разм.), сонечны (аўт.), спакойны, удалы, украдлівы (аўт.), уладарны, чаканы, шчыры абрыдлы, аднастайны, атрутны, безвыходны, безгалосы, беспрасветны, востры, гарбаты (аўт.), глухі, дакучлівы, дакучны, журботны, злючы (разм.), калматы (аўт.), калюча-злюшчы (аўт.). калючы, колкі, маркотны, маўклівы, набеглы, навальны (разм.), надакучлівы, неадчэпны, непрыкаяны, нудны, порсткі (разм.), прыкры, свінцовы, смертаносны, сумны, уедлівы, упарты, цыбаты, цяжкі, шкляны.
[Дождж] спачатку асцярожны, рэдкі, А пасмялеўшы, спорна ліў (П.Прануза). Дождж мінуўся — цёплы, ветлы, І такая цішыня ў полі (В.Вітка). Колькі трэба было, Шматпакутная маці — радзіма мая, І гаючых дажджоў, І вясенніх вятроў, Каб у косах нявест Нелінючыя стужкі заззялі (М.Танк). З гнёздаў мы даўно павыляталі, Ды не развучыліся глядзець, Як па спелым полі, па атаве Дождж грыбны на дыбачках ідзе (П.Панчанка). І стукаў дождж дажынкавы журботна Апошні раз у кожную страху (П.Панчанка). Шчодрасцю праліўся доўгачаканы дождж (С.Законнікаў). Пад гэтым начным, глухім і вечным, як стагоддзі, жыватворным і беспрасветным дажджом мой, наш дуб [стаіць] (У.Караткевіч). Гучна зашумеў вецер, пагнаўшы пыл па зямлі, каб зараз жа прыбіць яго жыватворчым дажджом (Я.Колас). Сям-там дубы, няйначай Гіганты-маякі, Дажджам залётным значаць, Кірунак браць які (Н.Гілевіч). Ты яго [золак] у косах сваіх прынясла. Прынясла яго ў вуснах Праз зорны дождж У купальскую ноч (М.Танк). Пасля абеду зацерусіўся ласкавы дождж (А.Жук). Калі сухавей панаробіць бяды, А выпадзе дождж удалы, малады, — Тады маё свята! (П.Броўка). Сячы, дождж, мацней па дарогах, раўнінах, Людзям і зямлі гавары аб вясне! Аб тым незабыўным дажджы і вайне (М.Танк). Лійцеся сягоння ціха, ціха, Родныя зялёныя дажджы (П.Панчанка). Рупатлівы, уладарны дождж абмыў берагі (К.Кірэенка). Так сонца ўзышло. І гара Не адкінула цень. І сонечны дождж... на далоні праліўся (У.Някляеў). Без вятроў і раскатаў грамавых пайшоў ён [дождж] раптам, цёплы і спакойны (А.Вярцінскі). І не паможа мне ні гэты ўкрадлівы... дожджык шапатлівы (Н.Гілевіч). Зямлю і ўпоперак і ўдоўж Гаіў чаканы цёплы дождж (П.Панчанка). І зноў цэдзіць, як на цадзілку, прыкры, абрыдлы дождж (Р.Мурашка). Пасля быў дождж, дакучны, аднастайны, Хліпела лістападаўская золь... (П.Марціновіч). А можа смертаносны, атрутны дождж упасці над зямлёй (А.Пысін). Нават дождж і той не безгалосы, Не нямыя дрэвы і трава (Я.Ярац). Усю ноч цадзіў па шыбах дождж калючы, востры (І.Пташнікаў). Нібыта слізкія смаўжы, паўзуць гарбатыя дажджы (Н.Тулупава). З неба імжыць, здаецца, ад пачатку свету, дождж, — дакучлівы, халодны (Я.Брыль). Як дажджоў калматых многа праплыло (П.Броўка). Імжыў спорны, калюча-злюшчы дождж (А.Масарэнка). І вось на нівы, на кусты, На жаўталісце скрозь — Ударыў колкі і густы, Нібы іголкі, дождж (П.Броўка). Без цябе ўсе дажджы шэрыя і маркотныя (М.Танк). Прыгнуўшыся, ідуць пад небасхілы Асеннія маўклівыя дажджы (А.Пысін). Зноў вярнуцца ў дождж набеглы, Лес і лужы перайсці (А.Пысін). На Ваню і Эрпідаў абрушыўся навальны дождж (П.Місько). Невыразнае прадчуванне не пакідала яго [Міхала] увесь дзень на лясных абходах пад неадчэпным асеннім дажджом (М.Лужанін). Ёсць [рабіне] пашаптацца з кім, паплакаць пад непрыкаяным дажджом (Е.Лось). Нудны дожджык, хмары, аднастайны гул ракі наганялі сум (І.Мележ). Ужо красавіцкае сонца ўзяло верх над халадамі, прыгрэла шчодра, яму пасобілі дажджы... не ў пару цёплыя, порсткія (В.Карамазаў). Над ёю [бярозкай] сёння шалее вецер З дажджом свінцовым, з ліхою сцюжай (М.Танк). Пад гэты гром, пад дождж упарты То там, то тут пачуеш жарты (Я.Колас). Збіраюць сонечна ігліцы У лесе сумныя дажджы (В.Вярба). Паселі ў крэслы маразы лысыя, вятры кудлатыя, снягі пухнатыя, дажджы цыбатыя (М.Лужанін). Дождж шкляны чароўных гукаў У люстэрка даляў стукаў (З.Бядуля).
* Дождж-вадалей, дождж-дратаванка, дождж-патоп, дождж-сляза, дожджык-грыбасей, дождж-шаптун.
Як дожджык-вадалей, Шуміць сянцом прасцяг (В.Зуёнак). Ну і грыміць тады громам [Ілля], Ну і сцёбае сваіх коней Дажджом-дратаванкай (М.Танк). Уцяклі дзяўчаты Пад стагі і копы Ад грымот схавацца, Ад дажджу-патопу (М.Танк). Гадае, думае зямля, Што хмарка дожджыкам-слязою Спадзе — ажывіцца ралля (Я.Колас). Барабаніць па акне ад рання цёплы дожджык-грыбасей (Е.Лось). Хацелася спаць: пасля паўночы заўсёды вельмі хіліць на сон, а тут яшчэ гэты нудны шаптун-дожджык (І.Мележ).
@ДОЛЯ. Стыхійны, незалежны ад волі чалавека ход падзей; лёс.
1. Пра шчаслівую, вялікую, удачную (долю): вялікая, гаючая, добрая, лёгкая, льняная (аўт.), маладая, неблагая, новая, нястомная, песенная, прыгожая, сакаліная, светлая, слаўная, харошая, шчаслівая, шчасная, яркая, ясная.
Старасвецкі ён [дудар] музыка, Важна толк вядзе ў дудзе, Важна доляю вялікай І свабодаю гудзе (Я.Купала). Дай мне [Прыпяць] долю сваю гаючую, Дай блакітную чысціню (В.Вярба). Гэта ёй, маладой, Зычаць шчасця сябры, Зычаць долі прыгожай і лёгкай (Н.Гілевіч). З пагоста, з бітага гасцінца Тут не мыляліся з вякоў Льняная доля пехацінца І песня шчодрых землякоў (Я.Янішчыц). Астаўся стол адзін на месце, Каб у апошні раз накрыцца І даць мужчынам прыпыніцца, На час кароценькі прысесці І выпіць чарачку, другую За жыцце, долю маладую (Я.Колас). А я вот павіншую: Мець спор вам з любасці сваёй, Мець долю неблагую (Я.Купала). Засявайце нівы зернем новай долі! (Н.Гілевіч). Благаслаўляю нястомную долю: Найчалавечнаму свету служыць (Я.Янішчыц). Калі спяваць прытоміцца душа, Не бойся скрухі, песенная доля (Я.Янішчыц). А лятаў ён, бо шукаў сакалінай долі (У.Някляеў). Прывітайма ж мы нашу долечку, Долю светлую, долю слаўную... (ЛіМ). А у небе, сінім полі, Без сляда, за край зямлі, Як бы думкі светлай долі, Хмаркі белыя плылі (Я.Колас). Шчаслівую доленьку, як у снох, вытку ніткай тоненькай на краснох (Л.Геніюш). Весела, прывольна жыць пад небам вольным... Сярод долі шчаснай (М.Танк). Друг, калі ты ў вёсцы будзеш, Пакланіся ўсім руплівым Той зямлі гаспадарам, Што заўжды жадалі нам Долі яснай і шчаслівай (К.Кірэенка).
2. Пра нешчаслівую, цяжкую долю: беззямельная, бяздольная, горкая (нар.-паэт.), жабрацкая, жабрачая, жабрачыная (разм.), зласлівая, золкая, зрэбная (аўт.), лапцюжная (разм..), ліхая, нешчаслівая, няздзейсненая, нясытая, няшчасная, пакутлівая, пакутная, пахілая, праклятая, пустасейная (аўт.), сабачая, сівая (аўт.), сіроцкая, сірочая, скрыўджаная, сумная, цёмная, цяжкая, чорная.
І клянеш напэўнае Гора неразвейнае, Долю пустасейную, Долю беззямельную (Я.Купала). Згінула доля бяздольная, Сонца над хатай і ў хаце (Я.Купала). Хлопчык выбег на пашу свіным пастушком — чарнаногім, у латаным зрэб’і, з кіёчкам. І разам з ім на пашу выбегла горкая доля (Я.Брыль). Глядзеў хлеў гэты старычынай, Пахілай доляй жабрачынай (Я.Колас). Як Беларусь, відаць, ніколі Ніводзін край, ніводзін кут Не знаў такой зласлівай долі... (А.Александровіч). Зярнятка радасці маёй, Карэньчык сонца ў золкай долі! (Н.Мацяш). Ніткаю срэбнай на утку долю зрэбную разатку (Л.Геніюш). Каб гэткі прайсці шлях жыццёвы бясконцы: Ад долі лапцюжнай да яснага сонца, — ...Мець трэба было ў грудзях сілы без меры... (М.Танк). [Максім Багдановіч] чакаў шчаслівага вяртання, Як лета кветак і святла. Чакаў... Ды збыцца спадзяванням Ліхая доля не дала (А.Бачыла). Нешчасліва наша доля: Нам нічога не дала. Не шукайце кветак ў полі, Бо вясна к нам не прыйшла (Я.Колас). І на пясках дрымотных поля, Разняўшы прывіды свае, Мая няздзейсненая доля Такою, брат мой, паўстае (П.Глебка). Не забывалася ў долі нясытай — Роднае слова (М.Лужанін). Няшчасная доля — памерці У смутку-тузе аднаму (Н.Гілевіч). Над жаночай пакутлівай доляй Чыстым імем, як струнны гук, Плачуць гнуткія вербы ў полі... (В.Вярба). Эх, праклятая доля мая, Ненавісная служба-прыгон! (Я.Купала). Такая ўжо служба паліцэйская, сабачая доля (М.Лынькоў). Долі сівой не тоячы, Дуб памірае стоячы (Д.Бічэль-Загнетава). Перад яго [Максімавымі] вачыма ажывалі ў новай красе далёкія вобразы, якія заставаліся да канца неспазнанымі на той зямлі, дзе ляжала яго маці, дзе лёс рана прымусіў спазнаць сіроцкую долю (А.Бачыла). Доля горкая, сіроча, Як і тая даль, маўчыць (Я.Колас). Гэта плача вінавата наша скрыўджаная доля (П.Глебка). Думу думаю, Каб шчаслівых больш нараджалася, Каб апошняю доляй сумнаю Доля ўласная заставалася (Е.Лось). Чаму ж, доля, ты цяжкая, Тут мне шчасця не даеш? (Я.Купала). Не спадзейся, сын і матка, Ад жыцця патолі... Ні канца, ані пачатку Вашай чорнай долі (Я.Купала).
* Доля-весялуха, доля-воля, доля-нядоля, доля-радасць, мачыха-доля, песня-доля.
Цяжка сірацінцы Адзінокай жыць; Доля-весялуха Знікуль не бяжыць (Я.Купала). Роднай бацькаўшчыны долю, Як у люстры, бачыш так. Долю-волю ў бязволлі, Што сышла, ідзе наўзнак (Я.Купала). Нарадзіўся на долю-нядолю Чалавек на багатым свеце (Я.Купала). Толькі вам [сябрам] няма Долі-радасці (Я.Колас). Спі, мой Сымонка, дзіцятка маё... Лёгка ж табе было век гараваць, з мачыхай-доляй змагацца? (Я.Купала). Як ты дорага мне, мая родная мова — Песні-долі маёй векавая аснова (Н.Гілевіч).
@ДРЭВА (дрэвы). 1. Пра колер, наяўнасць лістоты, пра таўшчыню, вышыню дрэва, пра яго крону: белакорае, вогненнае, высокае, галінастае, густалістае, густое, зялёнае, разгалістае, разложыстае, рослае, стройнае, стромае, стромкае, цяглае (разм.), чырвонае голае, крываватае, крывое, пахілае, сухое, счарнелае, танклявае, тонкае, цёмнае, чорнае.
А ці ты выстаіш, круча-любоў, Тая, якой мы баімся і самі, Як белакорае дрэўца гадоў Над маразамі і над слязамі (Я.Янішчыц). Паглядзелі, як весела гарыць агонь... як шырока раскінуліся над намі пышныя кроны высокіх дрэў (В.Вольскі). На паўнеба жыхнула маланка... Галінастае вогненнае дрэва з грукатам і бляскам упала на зямлю... (Л.Дайнека). Дрэвы густыя ў бліскучых латах, Як вартавыя, вартуюць сады (У.Караткевіч). Захар нічога не ўгледзеў сярод зялёных маладых дрэўцаў (А.Савіцкі). Добра пад бярозай! Заплюшчыш вочы, і тады разгалістае зялёнае дрэва ўявіцца мачтай (І.Навуменка). Хутка вясна! Гэта значыць — пара для яе Гнёзды бусліныя ўзнесці на стромкія дрэвы (М.Танк). Стары бор. Сасонка з сасонкай гаворыць. Усе дрэвы рослыя, цяглыя (“Беларусь”). Ён паглядзеў у акно, за якім стаялі дрэвы, высокія, голыя падбеленыя з аднаго боку мокрым ліпкім снегам (І.Мележ). Дрэвы голыя, цвёрдыя (А.Куляшоў). Здаецца, вада бліснула за камлём старой бярозы, што расце неяк адзінока, паадсунуўшы ад сябе ўсе танклявыя крываватыя дрэўцы (А.Савіцкі). Купкі белаватых вербаў... гусцеюць, упіраюцца ў пахілае разгалістае дрэва (А.Савіцкі). Сухія дрэвы на пагосце Паданнем цёмным зацвілі (А.Пысін). Пякліся яблыкі. І цень Адама Віднеўся між счарнелых голых дрэў (А.Пысін). Пацягнулася тонкае дрэўца, І туды і сюды трапянецца — Не хапае апоўдні святла (А.Пысін). За сцяною цёмных дрэў уздыхі (А.Пысін). Дрэвы, чорныя ад дажджу, густалістыя і разложыстыя, нагадвалі нейкія пабудовы (М.Лынькоў).
2. Пра ўзрост, век (дрэва): адвечнае, векавое, векавечнае, маладое, пасталелае, спрадвечнае,сталетняе, старое.
Проста маленькім ялінкам добра ў цяні адвечнага дрэва (У.Караткевіч). Векавыя дрэвы схілілі вершаліны свае... (Т.Хадкевіч). Уражвае... задумлівае маўчанне векавечных дрэў (А.Ліс). На высокім беразе вышэй ад усіх кустоў узнімалася маладое дрэўца (К.Чорны). Я ў сустрэчу верыў і не верыў, І вось іду між пасталелых дрэў, І нечакана ў асеннім скверы Адзінага знаёмага сустрэў (С.Грахоўскі). Сталетняе дрэва. Раскошна галіны У зелень убрала вясна (Я.Колас).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (дрэва): высакароднае, гаманлівае, гаманкое, запаведнае, магутнае, мілае, мудрае, новае, падмаляванае, памаладзелае, пявучае, радаснае, рознаплямённыя (мн.), роднае, свежае, ціхае, цудоўнае адзінокае, гаротнае, горкае, дрогкае, закіданае, згалелае, змаркатнелае, змрочнае, маўклівае, мокрае, надакучлівае, напаўструхнелае, незнаёмае, нямое, соннае, стомленае, струхнелае, сумнае, тужлівае, хлуслівае.
Толькі на Палессі можна ўбачыць такія... запаведныя зборышчы высакародных дрэў (В.Вольскі). Ён [Іван] любіць і гэтую цесную глухую дарогу, і змрочныя, гаманкія дрэвы і кусты (Б.Сачанка). Ноч... плыла. Дагаралі сілуэты вежаў, Незнаёмых запаведных дрэў (А.Пысін). Я вучань, першакласнік я нясмелы, Вучуся ў мудрых дрэў... (А, Пысін). А дрэўца мілае ў куточку сумуе ціха... (П.Пестрак). Напэўна, навальніца некалі скалечыла гэтае рослае, магутнае дрэва (Т.Хадкевіч). Вакол возера, як вежы, стаялі мудрыя дрэвы — дубы (Я.Колас). Час адлічваюць новыя дрэвы, Што ў сярэдзіне веку ўзышлі (А.Пысін). На чысценькай вуліцы, на памаладзелых падмаляваных беллю дрэвах, на дахах ляжаў першы мяккі сняжок... (І.Мележ). О, не сячыце дрэў гэтых пявучых, Калі свае любіце песні (М.Танк). Як паміралі людзі, — дрэвам Перадавалі галасы. І дзед мой лёгкую калыску Зрабіў з такіх пявучых дрэў (В.Вярба). Сабраліся, нібы на з’езд Рознаплямённыя дрэвы (П.Макаль). Прыемна пахне тут смалою І свежым дрэвам, хваіною (Я.Колас). Сям-там цьмяна стракацела кустоўе, адзінокія палявыя дрэўцы... (В.Быкаў). Дрэва горкае ў скверы, бывай! (Е.Лось). Мне ўслед чародкі дрогкіх дрэў Самотна галлё заламалі (П.Макаль). Спярша нават здавалася, што гэтае закіданае адзінокае Дрэва стаяла з боку жыцця — больш гібела, чым жыло... (Я.Колас). Дзе-нідзе трапляліся цэлыя дзялянкі зусім згалелых дрэў, і лес сумна хваляваў пустэчай (І.Мележ). У парку — лістапад. Стаяць маўклівыя, сонныя дрэвы (М.Дзелянкоўскі). Спачатку вецер... паабтрасае апошнія лісты з мокрых дрэў (Я.Сіпакоў). Гаспадар круціўся з боку на бок, дарэмна прыжмурваў вочы і зусім змучаны бяссонніцай кляўся заўтра ж знішчыць надакучлівае дрэва (В.Гардзей). На лютаўскіх бульварах такія нямыя дрэвы... (У.Караткевіч). Ходзяць зоры над краінай, Дрэвы стомленыя спяць, Толькі маці з любым сынам Будзе доўга размаўляць (П.Глебка). Плоткай іграючай быстры мой човен Выплыў, мінаючы сумныя дрэвы (М.Танк).
* Дрэва-аднагодак, дрэва-манумент.
А люблю вясной глядзець на вішню, Нават на сырое бервяно. Як святлее дрэва-аднагодак... (А.Пысін). Рукі твае дакранаюцца да кары дрэваў-манументаў, галубяць кожны ліст на прырэчнай каліне (У.Караткевіч).
@ДУБ. 1. Пра вышыню, таўшчыню, магутнасць ствала, крону (яе форму); пра колер [дуба]: вынослівы, выносны, высокі, гонкі, гузаваты, дзябёлы (разм.), дужы, звязісты (разм.), каранасты, каржакаваты, кашлаты, кражысты, крамністы (аўт.), купчасты, магутны, мажны, моцны, пакручасты, плячысты (аўт.), прысадзісты, развіслы, разгаты (разм.), разложысты, расахаты, раскідзісты, роўны, стройны, танклявы, таўшчэразны, тоўсты, шыракаплечы (аўт.); жаралісты (аўт.), жоўты, зялёны, медналісты, сівавата-замшэлы, чорны.
Стройны, вынослівы [дуб], толькі невялічкі венчык галін гайдаўся ў вільчыку (Б.Сачанка). На горцы стаялі старыя выносныя дубы (Я.Колас). На ўскрайку лесу Ніна ўбачыла высокі, раскідзісты стары дуб (І.Новікаў). Тры магутныя дубы, мо самыя раўнюткія, гонкія, тоўстыя, самыя дуброўныя крапакі ляжалі (В.Карамазаў). Вось сашчапіліся два адвечныя асілкі: магутны, прысадзісты, гузаваты, звязісты дуб з таўшчэзным і высачэзным вязам (Я.Колас). Вось яна: нешырокая, але доўгая дзялянка... з роўнымі радамі не надта высокіх, але дзябёлых, прыгожых... маладых дубоў (І.Шамякін). Буду ехаць бітым гасцінцам, выйдзе з бору сасна пакланіцца. Нават бусел з дужага дубу прывітае (Д.Бічэль-Загнетава). Свой дубок Андрэй знайшоў лёгка. Маладзенькі, занадта танклявы, каб яго падперці плячом, але стаяў ён зручна... (В.Карамазаў). Дуб галлё распусціў каранасты над ім, Сухазелле ў грудзі ўпілося (Я.Купала). З краю лес высокі: Тут жа, каля хаты, Дзве старыя вербы, Дуб каржакаваты (Я.Колас). Чуеш — бусел клякоча над дубам кашлатым? (К.Буйло). Я вырашыў трохі адпачыць, паставіўшы веласіпед каля векавога кражыстага дуба (“Маладосць”). Пачынае вясна Сем славутых гадоў, Садзяць людзі на згад Сем крамністых дубоў (П.Броўка). Гляджу на дуб я на зялёны... Стаіць мажны, стаіць прыгожы (П.Броўка). Ускрай Глушаковага надзелу стаяў малады, ужо моцны дубок (І.Мележ). А дуб пакручасты... стары, краявід псуе (В.Карамазаў). Дубоў плячыстых тугое вецце Сплятае з ценяў прывідны невад (Р.Барадулін). Там-сям пападаліся... развіслыя таўшчэразныя дубы (Я.Колас). Перад вачыма паўставалі знаёмыя мясціны: і мілая рэчка... і паплавы з рэдкімі купчастымі дубамі (Т.Хадкевіч). Пад разгатым дубам шум і гоман За ўсе гады. ў першы раз (А.Астрэйка). Сілачом стаіць дуб разложысты (Я.Колас). З Белавежскай пушчы-хаты. Выпраўляў дуб расахаты Маладых сыноў — Слаўных жалудоў (М.Танк). Чуецца гоман мне спелае нівы., Ціхая жальба палёў, Лесу высокага шум-гуд шчаслівы, Песня магутных дубоў (Я.Колас). Унь гурт дубоў шыракаплечых — Стаяць, нібы на нейкім вечы (Я.Колас). Дзіця... паднялося на ўзгорак — і зноў шыры.ня свету — зялёныя хвоі, жоўтыя дубы... (К.Чорны). Маё сэрца, маё вока Цягне жаралісты дуб высокі, Колісь поўны. сілы (Я.Колас). Навакол, як пабачыш, След пажары.шчаў чорны... Ні дубоў медналістых, ні ліповых прысадаў, Ні гаёў над ракою, Ні зялёнага саду (П.Броўка). Ясна і высока сінела чыстае неба. У высь да яго са старых сіваватазамшэлых дубоў цягнуўся гонкі бярэзнік (В.Адамчык).
2. Пра ўзрост, век (дуба): адвечны, векавы, вячысты (паэт.), малады, многавяковы, сівы, сталы, старасвецкі, стары, стогадовы, шматвяковы, шматгадовы.
Між адвечных дубоў... [месяц] У высокай траве прытаіўся (К.Буйло). Вакол сялібы дазорам стаяць векавыя дубы (Я.Брыль). Па-над рэчкай дуб вячысты Не схіне ніводным лістам (Я.Колас). Побач з ёй [бярозай] рос малады дуб (В.Жуковіч). Роўная дарожка, высаджаная ліпамі, высокія многавяковыя дубы. пазіралі, як здавалася студэнту, тужліва... (Я.Колас). Люблю сівых дубоў калоны І соснаў стромкія ствалы... (С.Грахоўскі). Гаспадаром рассеўся добра-такі сталы дуб (Я.Брыль). Старасвецкія дубы, магутныя, як каменныя горы., стаялі над мураваным скляпком (К.Чорны). Хоць тут мясцінка гожа, міла І так гарнула, так хіліла К сабе і лесам, і лугамі, І старасвецкімі дубамі! (Я.Колас). Год за годам прамінае, Зеестак дуб стары чакае З дальніх ніў, палёў Ад сваіх сыноў (М.Танк).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (дуба): велічны, думны, задумёны (разм.), зграбны, казачны, мілы, мужны, несмяротны, неўміручы, паважны, слаўны, спакойны, фар-
сісты асірацелы, грозны, журботны, знявечаны, маўклівы, самотны, сумны, хмуры (разм.), шумлівы, шумны.
Шумяць маладыя бярозкі і велічны, несмяротны дуб (Я.Брыль). Вы [кіпарысы] заместа ядлоўцу і думнага дуба, што растуць на радзіме Максімавай, любай... (Е.Лось). Стаіць дуб палыселы, няма на ім кроны.; Самотны, журботны, і ўвесь задумёны. (Я.Колас). У лесе хвоям трэба было цягнуцца адной перад адною: там раслі зграбныя дубкі і паважны.я грабы. (Я.Колас). Пад казачным дубам над Нёманам сінім хлапец прызнаваўся ў каханні дзяўчыне (Д.Бічэль-Загнетава). Гэта быў акраек лесу, таго самага лесу, дзе і цяпер стаяць такія мілыя, слаўныя дубы (Я.Колас). І прырода адплаціць дабром:
неўміручымі дубамі, стронгаеымі рэкамі, якія так ласкава мыюць пыльныя ногі, сонцам і крыштальным небам... (У.Караткевіч). Ты [дуб] і мужны і дужы такі, Тваю сілу ўслаўляюць лясы (А.Астрэйка). Дубы стаялі маўклівыя, лаважны.я, ні адзін лісток не трапятаўся на іх (І.Шамякін). Векавыя дубы стаяць... спакойныя ў сваёй велічы (І.Шамякін). Падперазаў фарсісты, дужы дуб Зялёны пояс хмелю з кутасамі (Р.Барадулін). Асірацелыя старыя дубы ў чорных шапках бусліных гнёздаў спакойна стаялі, не варушачы. ніводным лістам (Я.Колас). Па-над знявечаным дубком не вецер стогне — я! (П.Броўка). Чуліся галасы. начны.х птушак, лесавыя шолахі, нечыя дзіўныя ўздыхі, нібы ўздыхала зямля і ціха перашэптвалася з маўклівымі дубамі (М.Лынькоў). Застаўся попел ды. пясок, Ды сумны дуб непадалек, Што вартаваў калісьці дом (П.Броўка). Пра маладосць пяюць бярозы, Пра вечнасць — хмурыя дубы. (А.Бачыла). Я аддаў яму хлеб І вось стаў за дуб шумлівы І гляджу, як бяжыць да калёс Хлопчык з хлебам (А.Куляшоў).
* Асілак-дуб, бацька-дуб, волат-дуб, дуб-адзінец, дуб-велікан, дуб-вядун, дуб-двайнік, дуб-дзед, дуб-крапак, дуб-сталетак, цар-дуб.
А над бярозамі, быццам закрываючы іх ад ветру, стаяў асілак-дуб (М.Шыманскі). Па-над абеліскамі-слупамі Дуб-асілак з гордай галавой, Тройчы расстраляны перунамі, Выглядае вежай вартавой (М.Аўрамчык). Стаіць і расце вялікі бацькадуб (У.Караткевіч). Гэта былі... раскошныя зялёныя паплавы, на якіх стаялі волаты-дубы (Т.Хадкевіч). Сям-там відаць цёмна-зялёныя астраўкі яшчэ нярослага дубняку і дубы-адзінцы (Я.Брыль). Дорага ўсё да драбніц!... Люстра лясной азярыны, Дуб-велікан у лагу... (Н.Гілевіч). У дуба-ведуна з-пад кораня Прабілася бруістая крыніца (Р.Барадулін). У лагу будзе малады, высокі і прыгожы дуб-двайнік (А.Кудравец). Дубы-дзяды імшэлыя — ледзь золак, і яны На дудках перагукваюцца з гуслямі вясны (А.Александровіч). І дуб-крапак, і куст малы Стаяць у мудрым задуменні (Я.Колас). Паміж палёў, дубоў-сталетак, Каля празрыстага Дняпра Ляжаў выгнання шлях паэта (А.Александровіч). Цар-дуб каржакаваты з сасной свае камлі У некалькі абхватаў Ўзаемна абвілі (М.Аўрамчык).
@ДУБРОВА. Невялікі лісцёвы ці дубовы лес; гай.
1. Пра колер, гушчыню, вышыню, убранства; пра ўзрост (дубровы): барвова-залатая, барвовая, высокая, вялікая, густалістая, густая, жоўтая, залатая, празрыстая, пышная, светлая, сярэбраная, цёмналістая, шыракалістая; векавая, вячыстая, паўвекавая, спрадвечная, старая.
Быў час, калі адспявалі ўжо птушкі, і невялікая дуброва за рэчкай ззяла на сонцы: то барвовая, то жоўтая, то нават барвова-залатая (“Беларусь”). Толькі на Палессі можна ўбачыць такія вялікія і прыгожыя дубровы... (В.Вольскі). Замірае, сціхае Мая залатая дуброва (Н.Гілевіч). На самым беразе раскінулася пышная густалістая дуброва (К.Кірэенка). У дубровах светлых Народ мой катаў падсцярог (М.Аўрамчык). Па рацэ Свіслачы і яе прытоках, за Мар’інай Горкай і пад Асіповічамі масівы нашых сасновых бароў у поймах рэк і на лагчынах перавівалі цёмналістыя, шыракалістыя паўвекавыя дубровы (Я.Семяжон). Нібы сімфонія жывая Ці таямнічасць нечых дум, Шуміць дуброва векавая (А.Бачыла). Яны [дубы] тут, у вячыстай дуброве здаўна раслі (В.Карамазаў). Я часта гасцюю ў спрадвечных дубровах (М.Танк).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (дубровы): вясёлая, галасістая, дзівосная, задумлівая, звонкая, лясістая, прыгожая, родная, салаўіная, цудоўная, чароўная асмужаная, журботная, сонная, сумная, цёмнашумная, шумлівая, шумная.
У дуброве звонкай, салаўінай Я сустрэў каханую дзяўчыну (“Маладосць”). Якія дзівосныя нашы беларускія галасістыя дубровы! (К.Кірэенка). Шум стаіць над лясістай дуброваю, Быццам рада аб нечым ідзе (Я.Купала). Толькі з роднага долу, Толькі ў роднай дуброве — Як не дрэвам, хоць кветкай Прарасту для жывых (Н.Гілевіч). Толькі на Палессі можна ўбачыць такія... прыгожыя дубровы (В.Вольскі). Мы спыніліся ў цудоўнай залатой дуброве (В.Вольскі). Сонца нізка навісла над асмужанымі дубровамі (С.Грахоўскі). Над разлогамі ніў хутка-шыбка ён [месяц] плыў, Прытаміўся над соннай дубровай (К.Буйло). Там бацькава хата ў гаі, Дзяцінства прыгожыя вёсны, Дзяўчына, з якою хадзіў Паміж цёмнашумных дуброў (П.Броўка). Для мяне ўсё нова: палявыя ночы, Шумныя дубровы, Нёман і начлег (А.Александровіч).
@ДУМКА (дума). Разважанне, роздум; тое, што з'явілася ў выніку развагі, роздуму.
1. Пра думкі (думы) вялікія, значныя, узвышаныя: агнявая, блакітная, велічная, вольная, высокая, дзівосная, дзіўная, залатая, залацістая, крылатая, прыгожая, радасная, свабодная, светлая, святая, чаруючая, чыстая, шчасная, ясная.
Ты цягнулася да яе [Радзімы] усім сваім дзіцячым сэрцам, чыстымі, блакітнымі думкамі дзіцяці (М.Лынькоў). Радкі высокіх дум не нікнуць у знямозе (П.Броўка). Можа з гэтых чысцюткіх крыніц, Верасоў, траў духмяных і соснаў Ты па кропельцы ўзяў, Каб з драбніц скласці гмах сваіх думак дзівосных (М.Калачынскі). Родзяцца ў сэрцы дзіўныя думы, Хочацца пушчу паслухаць, паняць (Я.Купала). Бачыў я тваіх рэк сінь і сталь, Думаў думу з табой залатую (А.Дудар). Ой, так думкі снавалі залацістыя мы, Покуль нам не сагналі беды гэтыя сны (Я.Купала). [Дубы] постаць згадалі бунтарскую, рысы задумнага твару, Думы паэта крылатыя, Тыя, што нішчылі хмары (П.Броўка). А ў душы прыгожыя, Чыстыя і светлыя Думкі-мары бліскаюць, Нібы, зоркі снежныя (Н.Гілевіч). У сэрцы поўна думак радасных і кволых (К.Буйло). Ваш брат і цёмны і галодны: Хацінка свой зжывае век: І век не знаў ён дум свабодных, І крыўдзіў свой брат — чалавек (Я.Купала). Светлых думак гнаць не хоча Маладосць-краса (Я.Купала). Не! Душа ў вас [сяброў-выгнаннікаў], Сэрца — добрыя, Думкі чыстыя, Мыслі ясныя! (Я.Колас). У іх [песнях] арліныя крылы чаруючых думак баяна (Я.Колас). Я думаю шчасную думу, Атулены ласкай начной (А.Звонак).
2. Пра думкі (думы) сумныя, пакутлівыя: абразлівая, балючая, безнадзейная, бязрадасная, гаротная, горкая, жорсткая, журботная, злая, злосная, ліхая, маркотная, напружаная, невясёлая, недарэчная, неўвароткая (разм.), нудная, няздзейсненая, паганая, пакутлівая, прыкрая, самотная, скрушная, сумная, суровая, трывожная, турботная, хворая, хмурная, цёмная, цяжкая, чорная, шурпатая.
“Даруй, Сашок”, — ціха папрасіў ён прабачэння за свае абразлівыя, недарэчныя думкі (І.Шамякін). І раптам знікла цяжкая і балючая думка, што яна [жонка] загінула (А.Кулакоўскі). І тысячы самых розных думак праносіліся ў галаве дзяўчыны, думак горкіх і светлых, радасных і безнадзейных (М.Лынькоў). Бязрадасныя думы апанавалі старую жанчыну (А.Пальчэўскі). Думкай горкаю, Невясёлаю звіс туман сівы над балотамі (Я.Колас). Замаўкаюць абодва. І ў кожнага думка жорсткая, шурпатая (М.Лынькоў). І розныя думкі, лёгкія, як цені хваёвых галінак, журботныя, як курлыканне журавоў у небе, снавалі ў яго [Лабановічавым] сэрцы (Я.Колас). Бачыш слёзы ты [месяц] людскія, Як яны з расою льюцца, у тумане думкі злыя Горкім плачам аддаюцца (Я.Колас). Калі Міхайла Іванавіч быў не ў гуморы, то Ксеня Паўлаўна прымала ўсе меры, каб вярнуць мужу спакой душы і адагнаць яго ліхія думкі (Я.Колас). Думы маркотныя, думы гаротныя, Труціце быт мой сірочы... (Я.Купала). Глыбока запалыя вочы яго [параненага] свяціліся напружанай думкай і дапытлівасцю (І.Новікаў). Я гнаў невясёлыя думкі, але адчуванне страшнай трывогі не адыходзіла (І.Мележ). Горкія мне песні толькі дасталіся, Многа думак нудных, Слёзы каб ліліся (Я.Колас). Дум няздзейсненых чуеш палёт (А.Пысін). Грышка падняўся, азірнуўся і пачаў свістаць, каб адагнаць паганыя думкі (Я.Колас). Каму з нас прыйшла прыкрая думка палохаць ластавак, не памятаю (А.Пальчэўскі). Ляжа спаць, укрыецца аўчынаю, — Ад самотных дум знікае сон (П.Панчанка). Астаткі крыўды, шкадавання, Ды думка скрушная, з якой Даўно змірыўся (Н.Гілевіч). Зняў пілотку ля помніка з думай суровай (П.Панчанка). Трывожныя думкі дарог заўсёды вядуць да цябе (Д.Бічэль-Загнетава). І гэтак штоночы, Да першай зарніцы, Калі непагоды гудуць, Адна за другой Да заходняй граніцы Турботныя думкі лятуць (П.Глебка). Ціхне на душы змаганне хворых дум... (М.Багдановіч). Эх ты, лета гарачае, бурнае! Ажыўляеш ты поле і луг. Люба, думкі пакінуўшы хмурныя, На свет выйсці ды глянуць... (Я.Купала). Цяжкіх дум, горкіх дум Зваяваць не магу (Я.Купала). Загараліся шляхі зорныя — Зоры зорныя над паласой: Пазбіраліся думы чорныя — Хмары чорныя над галавой (М.Танк).
3. Пра накіраванасць, характар думак: адвечная, белая (паэт.), бязважкая, важкая, вечная, вясенняя, ганарліва-задаволеная (аўт.), гарэзлівая, гаючая, далёкая, духмяная, жывая, знаная (разм.), імгненная, маладая, мройная, няскораная, няўлоўная, няясная, павольная, патаемная, пралётная, радасна-пякучая (аўт.), разважная, руплівая, сталая, творчая, трапяткая, трывожна-салодкая (аўт.), фантастычна-неверагодная, ціхая, шчырая, шырокая адчайная, атрутная, беспрасветная, бесталковая, бяссонная, вірлівая, дзёрзкая, дзікая, жалем выліваная (аўт.), ліхаманкава-адчайная, ліхаманкавая, маркотная, неакрэсленая, неспакойная, неўсвядомленая, нудная, няўтрымная, панура-злосная, панурая, прытупленая, пякельная, страхавітая (аўт.), супярэчлівыя (мн.), суцяшальная, упартая, чужынская (разм.), шэрая, ясна-балючая (аўт.).
І плывуць, адплываюць чаўны Дум адвечных, як мора шырокіх (П.Трус). Ціха, так ціха — ні ветру, ні шуму... Быццам лес белую думае думу (М.Танк). Было хораша і зручна сядзець на сене... аддавацца мройным, бязважкім думкам (А.Асіпенка). Поўны важкіх дум, ён [Васіль] задрамаў толькі пад світанне (І.Мележ). А ці думы вечныя прыйшлі Аб краіне, Ворагам забранай? (П.Глебка). Яшчэ ніяк не страчаны запал, Яшчэ шумяць вясенніх думак рэкі (А.Бачыла). За клопатным роздумам пра яе [Ганну] таілася ў бацьку ганарліва-задаволеная думка — завіталі, кланяюцца... (І.Мележ). Іншы раз узбрыдала Міканору гарэзлівая думка (А.Кулакоўскі). Гаючая і суцяшальная думка, што Кулеш жывы і выратуе Рэнату, імгненна аддаліла бяду (А.Савіцкі). І раптам прыходзяць далёкія, ціхія думы (Я.Скрыган). Толькі думы думныя чуюць хмары буйныя, Хвойкі, елкі шумныя (Я.Купала). На кожным уроку ў прыцішаным гуле ўсяго класа гучыць, як срэбная песня жаваранка, голас жывое, трапяткое думкі (В.Вітка). Ціснуць думы знаныя, жалем выліваныя (Я.Колас). Мільганула [у Петрыка] нейкая думка ў галаве, няясная і неакрэсленая, імгненная, як маланка (Я.Колас). Ой, сябры мае... Дзе цяпер вы, дарагія? Ці схавалі свае сілы? Ці ёсць думкі маладыя? (Я.Колас). Шуміць цёмны лес. Без канца яго шум. І я ад людзей не ўтаю: Адну з яго шчырых няскораных дум Пазычыў я ў песню сваю (К.Кірэенка). Нейкая няўлоўная і неўсвядомленая думка стала карцець яму [Лабановічу], разганяць добры настрой (Я.Колас). Гэтыя павольныя і разважныя ў цішыні думкі чалавека раптам прыпыніліся ад далёкіх раскацістых стрэлаў (В.Быкаў). Затое — ад вобраза простай жанчыны, ад матчынай яе слязы, ад смаку вясковага чэрствага хлеба зноў ажывалі яго, Алесевы, патаемныя думкі (Я.Брыль). Ці вымкну я птушкаю з думкай пралётнаю На тое поле, на роўнае тое, Ці ўгледжуся ў хату ўбога-маркотную — Сумна мне бачыць гора людское (Я.Купала). Ён ішоў, здалёк назіраючы за дзяўчынай, і думаў сваю радасна-пякучую думку (А.Марціновіч). Праходзіць нетаропка гэта лета, Вызвоньвае руплівай думкай час... (К.Кірэенка). Яна ж — Дзіна Сяргееўна... [чакала дзіця]... і думкі пра гэта былі трапяткія, трывожна-салодкія (А.Марціновіч). Як нашу працу не спыніць, Так не спыніць і творчай думкі (У.Дубоўка). Фантастычна-неверагодная думка бліснула ў галаве Сашы: можа, Данік такім чынам падрыхтоўвае яе сустрэчу з Пецем (І.Шамякін). Светлая хмарка, як ціхая думка шчасця, ціха і спакойна плыла ў небе (Я.Колас). Адчайная думка застроміла кухару мазгі, і ён паманіў князёвага ката выстаўленымі пальцамі (М.Гарэцкі). Думкі былі неспакойныя і атрутныя (М.Лынькоў). Нялёгка было распазнаць, калі яна [мама] плача, а калі спачывае ад слёз, зноў снуючы беспрасветную думку (Я.Брыль). А думкі, бесталковыя, дзікія думкі, заварушыліся ў ім скора-скора, як снег, які з усіх бакоў так бязжаласна сыпаў на Васіля (Я.Колас). Праяснілася вірлівая думка, што трэба нацягнуць на галаву кофту, каб не чуваць было кашлю (А.Савіцкі). Няўжо не падкажа Быліна, Як дзёрзкаю думкай Акінуць мяжу Абсягаў тваіх, Украіна (Р.Барадулін). Цяпер бурна, страшна мора! Хваля поўна дзікіх дум (Цётка). Захлынаючыся ад сухіх рыданняў, якія раздзіралі горла, аднымі ліхаманкава-адчайнымі думкамі ён раджаў гэтыя радкі на свет (У.Караткевіч). Кроў здавалася густой і цяжкай, як ртуць. Яна цякла павольна, нараджаючы панура-злосныя, амаль ліхаманкавыя думкі (У.Караткевіч). Думы ўзнімаюцца, думы маркотныя (Я.Купала). Разам з ветрам, з халадамі Думак рой к нам наляціць, — Нудных думак, неспакойных, — Сэрца беднае сушыць (Я.Колас). Стэпа прачнулася і падняла з сабою ўчарашнія думкі. Ні каліва не прытупленыя, ясна-балючыя, няўтрыманыя, трывожныя (Ц.Гартны). Віктар... забыўся на свае панурыя думкі (А.Асіпенка). Колькі патрэбна было перадумаць думак і дум — пякельных і горкіх, — каб дачакацца вось гэтага берага (К.Кірэенка). Упершыню пасля запальчывага ўзрушэння з’явілася страхавітая думка: куды? Куды яны яго вязуць? (В.Быкаў). Супярэчлівыя думкі таўкліся ў галаве ў Васіля (Б.Сачанка). Так ён [кравец] і астаўся стаяць... апанаваны новай І ўпартай думкай (К.Чорны). Таймуючы тугу і здраду Чужынскіх дум, Варожых дзей, Мы падымалі барыкады, Каб вораг не прайшоў нідзе (П.Глебка). Думы шэрыя Таццяніны нявесела На бярозах падарожных ноч развесіла (М.Танк).
* Думка-маладуха, думкі-весялушкі, думкі-задумы, думкі-жаданні, думкі-летуценні, думкі-лятункі, думкі-маланкі, думкі-мары, думкі-парывы, думкі-ўзоры, думкі-ўспаміны, думы-імкненні, думы-пчолы, кветкі-думкі, лятункі-думкі, чараўніцы-думкі думка-роздум, думка-смутак, думкі-трывогі, клопаты-думкі.
Думкі, думкі-весялушкі! Скуль вы ўзяліся, што ў душы, як тыя птушкі, Песняй азваліся (Я.Купала). Сонца ўздымаецца раннем, сыплючы промні сустрэчы, З сэрцаў, вачэй, з думак-задум чалавечых (П.Броўка). Новая думка-жаданне нечакана з’явілася ў яе [Сцепанідзінай] галаве (В.Быкаў). Луналі думкі-летуценні Над ціхай Свіслаччу маёй (А.Александровіч). Скінь, мой дружа, пыху з сэрца, Скінь, вазьмі паслухай, Што хачу тут расказаці Думкай-маладухай (Я.Купала). Шмат снавалі мы кросен шаўковых З нашых думак-лятунак і мар (Я.Колас). Ты [ледакол] здзейснены водгук... думак-лятунак, Што выкрасаў з сэрца... (П.Броўка). А ў думках-марах столькі сонца, блакіту і зеляніны (Я.Брыль). Дні маладосці, Думкі-парывы, Узносце, узносце Да зорак шчаслівых Мае запаветныя спадзяванні (В.Вітка). Маці шые-вышывае... То барвенкам наплываюць Думкі-ўзоры на канву (А.Александровіч). Мяккай згоднай чарадой плывуць думкі... Думкі-ўспаміны (М.Зарэцкі). У сэрцах людскіх агнявыя напевы, Бо можна забіць, растаптаць чалавека, Ды нельга забіць яго думкі-імкненні (К.Кірэенка). Я кожны дзень бяруся за пяро — І прылятаюць думы-пчолы роем... (К.Буйло). Дзе вы, другі-аднадумцы? У якіх шыротах, далях? Мне пра вас лятунка-думка Звычай даўні прыгадала (А.Звонак). Абступілі чараўніцы-думы, Маладосці светлыя ўспаміны... (А.Звонак). Праблукаў я ўсю ноч да відна Думкай-роздумам светлым, Радзімы цяплом абагрэты (А.Звонак). Сцішна ў вёсцы. Думка-смутак часта душу томіць (Я.Колас). Захопленая думкамі-трывогамі, узрушаная невядомасцю, якая прыйшла к ёй разам з Карчамі, Ганна ўсё стаяла на агародзе (І.Мележ). ...Усё шчыльней агарталі яго [старшыну] клопаты-думкі (В.Быкаў).
@ДУХ. Пах, водар: адвечны, гарачы, гаючы, жыватворны, жыватворчы, калядны, магічны, малады, настоены, настойна-смаляны, святочны, смачны, старажытны, таемны, усемагутны, усеўладны, хлебны, цёплы грозны, злосны, злы, кіслы, марозны, млявы, нафталінавы, панскі, прытарны, спёрты, сярдзіты, тленны, цяжкі.
І вось у твар дыхнула цёплым, Адвечным духам збажыны (Н.Гілевіч). Ад печы несла гарачым, смачным хлебным духам (Я.Колас). Спяшайцеся, брацці, расою халоднай Ваш твар выразлівы абмыць І дух той гаючы палёў, нівы роднай У грудзі чым больш захапіць (Я.Колас). Спевам-гоманам і звонам Поўніцца ўвесь луг, І дрыжыць над ім, зялёным, Жыватворчы дух (Я.Колас). Святочны, старажытны дух калядны, Магічны дух язычніцкіх акрас, Смалення дух, дух кмену і каляндры... Калісьці ўсемагутны, усеўладны, што ж на “куццю” ты не збіраеш нас? (Н.Гілевіч). Пахла жывіцай, цягнула настоеным духам лесу (В.Карамазаў). Таму і жыць, і жыць мне тут заўсёды, Любіць твой [зямлі] дух настойна-смаляны (Я.Янішчыц). Шлях-гасцінец. Старасвецкія бярозавыя прысады загінаюцца ўправа, а адтуль ужо спрадвеку патыхала панскім духам: Глухенькае месца, панскае і шляхечае гняздо (К.Чорны). І гэтая цішыня, і таемны густы дух лесу хвалявалі — радавалі і трывожылі (З.Бядуля). Вядома, марозны дух грозны, Вядома, вядома — зіма (А.Пысін). [Дзед] венікі — злосны дух абнаўлення — Мурашынай дарожкай нясе (А.Пысін). Пахне потам чалавечым... Цяжкі, спёрты, кіслы дух... (Я.Колас). [Клопікаў] старанна выпрасаваў свае лепшыя ўборы і, каб перабіць моцны нафталінавы дух ад іх, спляжыў на сурдут цэлую бутэлечку адэкалону (М.Лынькоў). І нясе сярдзітым духам, Дзікім сіверам зіма (Я.Колас). Маўчала воддаль цэркаўка, не звонячы, Акацый водар ліўся ў тленны дух (Н.Гілевіч).
@ДУША. Рысы характару, унутраны, псіхічны свет чалавека; чалавек з пэўнымі (тымі ці іншымі) уласцівасцямі.
1. Пра станоўчыя ўласцівасці душы: адданая, адкрытая, асветленая, багатая, бескарыслівая, блізкая, бяздонная, высакародная, высокая, галубіная, глыбінная, глыбокая, далёкая, дарагая, дзівосная, добрая, жывая, залатая, здаровая, іскрыстая, крылатая, крыштальная, лагодная, ласкавая, маладая, мудрая, мяккая, незласлівая, непадкупная, неўміруючая, нявінная, нязломная, простая, прыгожая, пяшчотная, разумная, родная, самаадданая, светлая, слаўная, спагадлівая, спагадная, сумленная, сціплая, цёплая, чулая, чуткая, чыстая, шчодрая, юная.
І хачу, каб з любоўю да краю Паўтарыў ён [сын] маю маладосць, Каб душу меў адданую, чулую (К.Кірэенка). Слязіна радасці пры шчасці, Нібы крышталь ці біруза, Яна вачэй зусім не засціць, Душы асветленай сляза (П.Броўка). І гэтая душа, багатая і слаўная, іншы раз хаваецца пад самым сціплым абліччам (У.Карпаў). Бліжэй за ўсіх у гэтую пару яму стаў Іваноў з яго бескарыслівай самаадданай душой (В.Быкаў). Ні далёкай, ні блізкай душы, — Так бывала з табой? (А.Пысін). З высокіх душ гартуецца планета, Каб душагубам месца не было! (Я.Янішчыц). Прагна я ўглядаюся ў калодзеж, Быццам бы ў бяздонную душу (Я.Янішчыц). Адслужыце па ёй паніхіду — Галубінай душы памін, Морам сонечнага краявіду, Прыдарожнай журбой галін (В.Вярба). Адно я знаю, што пустога слова Не выцерпіць глыбінная душа (Я.Янішчыц). У Боркі ёсць слаўная маці, якая абавязкова навучыць яго іграць... За жыццё шмат усякіх мелодый сабралася ў яе глыбокай душы (К.Кірэенка). І глядзіш маўкліва На дарожку тую, Што нясе ўдалечу Душу дарагую (Я.Колас). Ці прыме яе [Джуліі]... добрая, сумленная дзявочая душа яго суровую праўду (В.Быкаў). Край праўды выгляне з-пад плесні І ўскалыхне душой жывой (Я.Купала). Забраць цябе цалкам, як ёсць ты, такую: гарачае сэрца, душу залатую... (А.Астрэйка). Цяпер мне хочацца, зноў набіраючы сілы, шчыльней дакрануцца да гэтай простай, здаровай душы (Я.Брыль). Стала неяк холадна, сумна, дзіўна ад думкі, што жывога чалавека, з яго глыбокай іскрыстай душой... замкнулі ў камень і метал шматлікіх помнікаў (Я.Брыль). Ляціце, крылатыя душы, Спявайце, крылатыя душы! (П.Панчанка). ...Рыму называлі... героем, патрыёткай, крыштальнай душы дзяўчынай (А.Васілевіч). Жывога розуму дзяўчына І шчодрай, ласкавай душы (Н.Гілевіч). Надакучліва, сумна, з надрывам плача нябачная кнігаўка... Гэты плач... змушае прызнаць яго нечым зусім неразлучным з расой, і травой, і паўцемрай, і смуткам, які агарнуў маладую душу... (Я.Брыль). Ты пішаш мне спакойныя запіскі Збалелым цельцам мудрае душы (Я.Янішчыц). Што ж за дзіва, што нашай душой неўміручаю стала [мова]? (Н.Гілевіч). Савельеў глядзіць на мяне з фотаздымка, і ў вачах яго тая самая простая і сціплая, разумная душа (Я.Брыль). Толькі на гэтай зямлі мог нарадзіцца [Купала] чалавек з прыгожай душой (У.Караткевіч). Пялёсткі кволыя сціскаюцца У кулачкі вільготныя. Цюльпаны ўноч абараняюцца, Душу хаваючы пяшчотную (В.Вярба). Плача [каласок], што дарэмна Тут расце ў глушы, Што нідзе не згледзіш Роднае душы (Я.Колас). Аж скаланецца раптам сэрца, Ліхой збаяўшыся мяжы, І так захочацца пагрэцца Ля ўласнай цёплае душы (М.Стральцоў). На Сымонку даўно ў хаце Усе махнулі ўжо рукой, Не радзіцца б лепш дзіцяці З такой чуткаю душой (Я.Колас). Мне насустрач здалечы Лесам песня ішла. Вечаровай часінай зазвінела ў глушы Нерастрачанай сілай Чыстай юнай душы. (Н.Гілевіч).
2. Пра адмоўныя ўласцівасці душы: азмрачнелая, акамянелая, апусцелая, аслеплая, васковая, гнілая, дваістая, дзікая, дробязлівая (аўт.), дробязная, жабрачая, заскарузлая, застылая, змучаная, камарыная, каменная, крывая, маркотная, мёртвая, ненатоленая, нізкая, параненая, прыспаная, разбойная, сасмяглая, скалечаная, смутная, спусцелая, ссамотненая, счарсцвелая, халодная, хамская, хворая, цёмная, чорная.
У белы свет адкрыты дзверы Для азмрачнелае душы (М.Стральцоў). Прыгадала мне чырвоная асіна Здрадніцу з душой акамянелай (А.Бялевіч). Я на душы васковай маю Жыцця мінулага пячаць... (М.Багдановіч). Я не чакала, што ў цябе такая гнілая душа (У.Дамашэвіч). Я рагачу з Герасіма, пазнаючы ў ім адразу ўсю душу — дваістую, хворую (Я.Скрыган). І ў сіняй нябеснай купелі Душу дзікую ён ахрысціў (М.Багдановіч). Душа твая [Сяргеева] дробязлівая (М.Лынькоў). [Русаковіч:] Вашу заскарузлую душу не кратаюць ніякія довады (К.Крапіва). Вершы пачалі размякчаць Вользіну застылую душу (І.Шамякін). І звёў [лёс]... “Прыслухаўся”, нарэшце, Да крыку змучанай душы (Н.Гілевіч). І раптам пасуравеў Сілівон: “Устань, камарыная душа!” (М.Лынькоў). Грозна нясліся магутныя вашы [зваяваных] клікі, Нават каменныя душы скідалі свой сон (Я.Купала). Скаціўся цяжкі камень гнёту З крывой душы... (Я.Колас). Смутна мне, божа! Куды я ні гляну, Куды ні мчуся з маркотнай душою, Бачу, што шчасця зары не дастану (Я.Купала). Дай хлеб [Максім] душы ненатоленай, Змажы, што маці не змагла (А.Бачыла). Хутка мёртвую душу да жыцця разварушу (А.Александровіч). Ні ласкай, ні мікстураю ніколі Не залячыць параненай душы (С.Грахоўскі). А не трапіць ён [кліч] к душам прыспаным, Вызву гром, перуны — хай памогуць яны (Я.Купала). Баяліся [фашысты] партызан, як агню, і ненавідзелі іх усёю звярынаю злосцю свае разбойніцкай душы (Я.Колас). Маці, як кожная маці, зноў з самага пачатку, пачала рабіць сваю вечную справу: лячыць скалечаную душу сына... (У.Караткевіч). І ты [паэт] душу сасмяглую напоіш Сівой расою з роднага двара (Я.Янішчыц). Гэй, ты, сэрцайка, Не тужы, замры! Душа смутная, Песень не твары! (Я.Купала). Я хачу зберагчы цябе, Матчына песня, Каб запоўніць табою Спусцелыя душы! (Н.Гілевіч). І дзень павекі разамкне... Што для яго пялёстак кволы Ссамотненай душы? (Н.Мацяш). Душы счарсцвелай, быццам сажа, Ужо нічым не дагадзіць (С.Грахоўскі). Лепш быць сляпым або бязногім, Чым мець халодную душу (С.Грахоўскі). Эге, васпане, ды тут змова. О, хаме, хамская душа! Сышоў, як злодзей, і ні слова... (Я.Колас). Душа ты цёмная. Колькі можна парад не слухаць (У.Караткевіч). З табою, свет мой добры, раюся, Як звесці чорную душу (А.Пысін).
3. Пра тэмперамент, сілу пачуццяў; пра характар перажыванняў чалавека: агністая, акрыленая, гордая, крылатая, маладая, моцная, музычная, натхнёная, непагасная, паэтычная, раскаваная, распетая, свабодалюбівая, сільная, страсная, тонкая, цярплівая, чуллівая, шчаслівая, шчасная, энергічная, яркая адвеяная (аўт.), адзінокая, адчайная, відушчая, горкая, зацятая, збалелая, змораная, кончаная, ліхая, маўклівая, набалелая, надарваная, непакорная, неспазнаная, неспакойная, неўтаймоўная, неўталонная (аўт.), нешчаслівая, няшчасная, няшчырая, пакутная, спапялелая, стамлёная (разм.), уражлівая, устрывожаная, цяжкая, шчымлівая.
Любіў жыццё, свабоду Я душой сваёй агністай (П.Броўка). І неба тое, што калісь Душу акрыленую стала У зорную гукала высь, Над галавою столлю стала (П.Макаль). Продкі пакланяліся дубу і дзічцы, лічылі, што жывуць у іх гордыя душы палескіх мужчын і пяшчотныя душы мясцовых жанчын, ледзь не самых прыгожых на ўсёй Беларусі (У.Караткевіч). Крылатая душа, дай сонцам набрыняць (Н.Тулупава). А маладая, моцная душа яе [Надзеі] імкнулася да шчасця... (М.Лынькоў). Мець у сэрцы трэба мару і натхнёную душу (А.Астрэйка). Сымонава музычная душа спявала разам з прыродай (А.Чарнышэвіч). Другія заплачуць, збяруцца другія ... У золкія ранні і ў ночы глухія Ім свеціць святло непагаснай душы (С.Грахоўскі). Час змываць бруд зімовы з раскаванай душы (А.Куляшоў). Я буду маліцца і сэрцам і думамі, Распетаю буду маліцца душой, Каб чорныя долі з мяцеліцаў шумамі Ўжо больш не шалелі над роднай зямлёй (Я.Купала). Душы сільныя Абяссілелі, Сэрцы добрыя Азвярэліся (Я.Купала). [Мастак да Галі:] — Калі не памыляюся, вы... вельмі ўражлівы, з тонкай душой чалавек (М.Ракітны). Хаціну між белых бяроз Запомнілі людзі навек: У ёй гадаваўся і рос [З.Бядуля] Чуллівай душы чалавек (Н.Гілевіч). З глыбіні душы шчаслівай Нясмела, нетаропка і ўрачыста... слова ўсплывае (Г.Бураўкін). Спяць стрыжы... Не будзіце стрыжоў, Душ абвеяных не разбудзіце (А.Пысін). “Адчайныя і кончаныя душы, — сказаў я, — але зноў-такі для бою ў шырокім полі” (У.Караткевіч). Цяпер я кірую паўстаннем Сваёй адзінокай душы (Ю.Свірка). Не магу я адмовіць нікому ў радзіме, Калі ўпоцемку стане відушчай душа (М.Лужанін). І цяжкія, горкія душы жывуць на чужой старане (“Маладосць”). Душа зацятая, ліхая, Такіх паноў і свет не знае (Я.Каолас). Над магілай друга не грашы, Гавары ты шчыра і сурова ад імя збалелае душы (В.Жуковіч). І па кроплі, па маленькай частцы Мне ў душу збалелую ідзе Нехаванае чужое шчасце Толькі што спатканых мной людзей (Г.Бураўкін). Цярнёвым шляхам я ішоў, Пакіну томік грэшных твораў, Сагрэтых зморанай душой (Я.Пушча). Нібы глыбіннае свячэнне, Душы маўклівае агонь (В.Вярба). Каму вас, песні, я нясмелы Тут буду пець, снаваць з душы, З душы няшчаснай, набалелай, Аж, змучан, згіну дзе ў глушы? (Я.Купала). Кветкі асеннія, родныя, бледныя! Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць. Можа таму-та душа надарваная Гэтак любоўна вянок з вас сплятае (М.Багдановіч). Я, нафта, прабілася лаваю чорнай З чырвоным агнём У душы непакорнай (П.Макаль). Канспект накідваю лекцыйны пра неспазнаную душу (Е.Лось). ...Хмурылася нізкае неба, поўнячы шчымлівай самотай і без таго неспакойную душу дзяўчыны (В.Быкаў). Душу неўтаймоўную поўняць пачуцці начной цішыні (К.Кірэенка). Выберу сёння якую вандроўку, Каб неўталоннай душы дагадзіць (Я.Янішчыц). Злятаюцца думы ў душу нешчаслівую, І вырвецца песня абліта слязой (Я.Купала). Як душы тваёй пакутнай З-пад магільнай пліты Гоман веча ў гуслях чутны, Чутны звон разбіты (Я.Купала). У спапялелую ад гора душу байца дыхнула замілаванай шчаслівай мінуўшчынай... (В.Быкаў). З вышынь гадоў, з жыццёвага ўзвышэння Цяпер гляджу ў стамлёную душу (А.Пысін). У першыя гады жыцця ўражлівая душа дзіцяці спасцігае найтанчэйшыя фарбы і адценні роднага слова (В.Вітка). Устрывожаная душа [Васіля] адгукнулася на гэтыя родныя праявы (І.Мележ). Душы не патрывож Адчайнай і шчымлівай (Я.Янішчыц).
* Душа-камень.
Дык чаму ж напятаю струною Не рыдае сэрца, а пяе? Я яго аб гора разбівала, Аб чужыя душы-камяні (Я.Янішчыц).
@ДЫМ. 1. Пра форму, стан, шчыльнасць і іншыя характэрныя прыметы (дыму): вільготны, высокі, густы, дужы, красавіцкі, кучаравы, празрысты, ранішні, танюткі, тонкі, хвойны, ціхі, шаўковы ваенны, грывасты, дрыготкі, кароткі, кволенькі, кволы, кудлаты, кудлаценькі, лянівы, мутны, разрэджаны, рэдкі, слабенькі, слабы, цяжкі.
І валасы [дзеда] ляжалі дымам, І барада — кудлаты дым. Вільготны дым пляскаўся ў вёдрах, — Сцякаў і па масніцах плыў (А.Разанаў). У гэты дзень я ўбачу Праз хмары высокага дыму, Як далёкае сонца, Сваю дарагую Радзіму (П.Панчанка). Перад вачамі пажар вялізны, Густы, цяжкі, ваенны дым (П.Панчанка). З самага ранку перад шчодрым вечарам пацягнуліся ў неба дужыя дымы (І.Мележ). Цябе палохае і кліча Зялёны красавіцкі дым, І незнаёмае аблічча, І бэз пад берагам крутым (С.Грахоўскі). З белых комінаў хат гаманлівых Завіхрыўся дымок кучаравы (Я.Журба). Дым бялявы, дым празрысты Тчэ ў паветры паравоз (Я.Колас). З комінаў на куранёўскіх стрэхах віліся ціхія ранішнія дымочкі (І.Мележ). Дымок танюткі, белаваты Ўжо павіваецца над хатай (Я.Колас). Чаго ж, чаго прыходзіў я сюды, Па звонкі ліст, пад хвойны сіні дым... (А.Пысін). Шаўковыя дымы плылі роўнымі слупамі з каміноў (П.Пестрак). Грывасты дым вісеў над лесам... (А.Савіцкі). Брыгадны стан. Кацёл брыгадны. Дымок дрыготкі ў сіняве (А.Пысін). Дыміцца гліна, Дым кароткі (А.Пысін). Нават калі чалавек, здавалася, назаўсёды пакінуў стойбішча... ён не-не ды і ўбачыць... кволенькі дымок, які адразу ж над чумам зрывае пурга... (Я.Сіпакоў). Плыве кудлаценькі дымок ад папяросы ў дзверы (А.Бялевіч). На лагу за вуліцай лянівы дымок чапляўся за сцены лазні, загінаўся, ападаў на мокрую і парную траву (М.Стральцоў). Сягоння дзён былых паліць не будзем, Каб не панёс чагосьці мутны дым... (А.Пысін). Захар памалу набліжаўся да нізенькай драўлянай будыніны... з пакатым дзіравым дахам, над якім віўся... слабенькі дымок (А.Савіцкі).
2. Пра колер (дыму): барвовы, белаваты, бела-сіні, белы, блакітны, бялявы, жаўтавата-сіні, жаўтлявы, жоўты, залаты, зялёны, пазлачоны, ружовы, сіза-чорны, сіні, сінявы, чорна-сіні, чырвоны, шматколерны, шызы.
Чырвоны агонь шалёна танцаваў, круціўся, ахутваўся барвовым дымам (І.Новікаў). Бела-сіні, надта горкі лезе ў вочы... дым махоркі... (К.Крапіва). Сяло глядзела сіня-цёмна, Над ім стаяў дым белаваты (Я.Колас). У вузкіх цяснінах — блакітны, дым, На горах — ружовы дым (П.Панчанка). Падсохшае сена палыхнула агнём, і стажок абвіўся жаўтавата-сінім дымам (Я.Колас). Гары, гары, мой свеце сіні, Дым залаты над галавой... (В.Вярба). Я павольна крочу Туды, дзе гай спавіў зялёны дым (П.Панчанка). І ўзнімаўся дым клубкамі, Злёгку пазлачоны... (Я.Колас). У лесе нешта гарэла, угару выкіроўваўся сіза-чорны дым... (М.Гамолка). Сіні дымок выбіваўся з узлеску (А.Савіцкі). Паціху паўзе і паўзе гэты сінявы дым з бярэзніку (А.Савіцкі). Чорна-сіні дым падкідвала ўверх, і ён змешваўся з жаўтлявым, і гэтыя хвалістыя, няроўныя скруткі... цягнуліся да сцяны (А.Савіцкі). А на захадзе ў дыме чырвоным Бой жалезным голасам роў (П.Панчанка). Дык вось яны... — Хрыбты за стэпам Дона У шызым дыме Раніцы лагоднай (З.Бядуля). І ці вітаў бы гэтым гожым раннем Шматколернага дыму калыханне?! (А.Лойка).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце дыму, пра характар яго фізічнага ўздзеяння: вечаровы, вясёлы, даўні, духмяны, жвавы, жытні, мройны, начлежны, пахкі, пахучы, прапахлы ўспамінамі (аўт.), салодкі, удумны, цёплы атрутны, гаркавы, горкі, даўкі, едкі, пануры, прагорклы, саладкава-даўкі, сінявата-едкі, смуродны, смярдзючы, смяротны, удушлівы, уедлівы.
Чуваць, як дыша вераснем зара Па ўсёй зямлі, што ў вечаровым дыме (П.Панчанка). Аж заскакалі іскры, дым вясёлы пачаў кружыцца на адной назе (А.Пысін). Ад вогнішча долкамі сцелецца едкі, Прапахлы ўспамінамі даўнімі дым (Н.Гілевіч). Галлё затрашчала, пабег жвавы духмяны хвойны дымок (“Беларусь”). І толькі вецер вее У вочы жытнім дымам (М.Танк). Ужо на спад плыло і лета, Уральскай спёкі мройны дым (К.Кірэенка). Сок бяроз і начлежны дымок... Ногі ў цыпках і чыстыя душы (А.Пысін). О боль салодкі смутку, О шчасны міг вяртання, О Бацькаўшчыны мілай Блакітны пахкі дым! (А.Звонак). Добры дзень, дымок зямлі салодкі! Добры час, мае таварышы! (Я.Янішчыц). Дым ранішні, які ён лёгкі, жвавы, Паўдзённы — больш удумны, менш рухавы (А.Лойка). Знікае ў цёплым дыме ціхі бераг, Зарослы да вачэй сівой лазой (П.Панчанка). У верасня — свой асаблівы пах: Курыць сівец — плыве дымок гаркавы (Р.Барадулін). Атрутны дым уздымаўся ад абпаленай цэглы (М.Лупсякоў). Дагараюць росы на траве, Засцілае вочы горкім дымам (С.Грахоўскі). Запахла даўкім, прагорклым дымам... (М.Лынькоў). Не загояць і не залечаць гады... сум людскіх галасоў і пануры дым... (П.Панчанка). Калі ўдыхаў ён [Сяргей] саладкава-даўкі паравозны дым, нешта шчымлівае, прыемна-балючае кралася ў сэрца (М.Стральцоў). У дзверы вагона нясло і смуродзіла сінявата-едкім дымам (В.Адамчык). Глытнуўшы горкага смярдзючага дыму, які сінім туманам вісеў у будыніне, Захар закашляўся... (А.Савіцкі). Смяротны дым плыве над папялішчамі (П.Панчанка). Дым, горкі, як палын, і страшэнна ўдушлівы, расплываўся па зямлі (Т.Хадкевіч). Полымя пачало скакаць ад куста к кусту, хапаць... сухія, зляжалыя галінкі, буралом, і неўзабаве ўсё навокал завалакло горкім, уедлівым дымам (Б.Сачанка).
@ЕЛКА. 1. Пра вышыню, таўшчыню, характар ствала; пра форму, гушчыню кроны; пра колер (елкі): векавая, вечназялёная, выносістая, высокая, гонкая, густая, зялёна-белая, зялёная, камлістая, купчастая, кучаравая, маладая, маладзенькая, малая, малюсенькая, нятоўстая, прыдарожная, разлапістая, раскідзістая, роўная, таўстастволая, цёмнагрывая (паэт.), шатрыстая (аўт.) бухматая (разм.), калматая, кашлатая, кудлатая, нерухомая, нізкая, прыземістая, прыгнутая, ускалмачаная, цёмная.
А хвоі, елкі векавыя Пад зыкі песень маладыя Маўчком стаялі... (Я.Колас). За дубамі ўзвышаюцца, гамонячы сваімі калматымі вершалінамі з сінім небам, вечназялёныя елкі і сосны (М.Паслядовіч). Партызаны ціха выбраліся з-пад густой елкі (В.Шымук). Елкі зялёныя, гонкія Плямамі цені раскінулі (“Маладосць”). За акном злева — камлістыя елкі, зялёна-белыя, у серабрыстым мроіве мяцеліцы... (ЛіМ). Невысокія стройныя сосны ўперамежку з кучаравымі елкамі паўкругам абдымалі поле (У.Шахавец). Антанюк... кінуўся за першае дрэва, адтуль нырнуў пад маладзенькія прыземістыя елкі... (І.Шамякін). Вагоннае акно, распісанае ўзорамі наледзі. За акном, у прахуканым кружочку, сцяна прыдарожных елак (Я.Брыль). Пад разлапістымі елкамі выглядалі з пушыстага моху цёмныя галоўкі баравікоў (З.Бандарына). Астрова — роўная і гонкая нятоўстая елка, адзін бок яе абчасаны (Ф.Янкоўскі). Елкі цёмнагрывыя намоклі (П.Панчанка). Замест вежы аказалася шатрыстая елка... (Я.Колас). І вось на ранку ля чаўноў збуцвелых Я збіў з бухматых елак пульхны снег (К.Кірэенка). Сцяжынка абагнула таўстастволую елку, якая ўчапілася ў зямлю пяццю каранямі. Калматыя елкі засталіся ззаду, сярод балота (М.Капыловіч). А елкі кашлатыя, ліпы, бярозы Пад снежнаю ватай: не возьмуць марозы (У.Карызна). І тут адзін з іх [людзей] заўважыў ногі [Слышэні], якія вытыркаліся з-пад кудлатай елкі (М.Лынькоў). Нерухомыя елкі ўткнулі ў неба свае доўгія пікі-верхавіны (М.Дзелянкоўскі). Са страхам я паглядаў на прыгнутыя ўскалмачаныя елкі, з заміраннем душы чакаючы, што некаторая з іх усім сваім велічным ствалом рухне на дарогу (В.Адамчык).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (елкі): велічная, гордая, задумлівая, паважная, пяшчотная, урачыстая, чароўная журботная, нязграбная, няўдалая, панурая, пахмурная, смутная, спахмурнелая, сумная, суровая, сярдзітая, хітрая.
[Чалавеку] карціць дазнацца, чаму такія ўрачыстыя і такія велічныя гэтыя елкі і сосны (С.Кухараў). Цень ляжыць ад гордай елкі, Як піковы чорны туз (П.Панчанка). Цішыня. Маўчаць паважныя, задумлівыя елкі (“Маладосць”). Падсада малюсенькіх, пяшчотных, як у казцы, елачак (Я.Брыль). На самым краечку лесу расла журботная елачка, нязграбная, малая (Я.Колас). Па адзін бок дарогі стаялі больш елкі, але такія цёмныя і панурыя, што нічога добрага не казалі майму сэрцу (Я.Колас). Заўсёды смутныя, бы ўдовы, Яны [елкі] найбольш адны стаялі... (Я.Колас). У сярдзітай елкі іх [сукоў] даволі (Р.Барадулін). А елка хітрая і цёмная У сховішча пазвала нас (А.Ліс).
* Гардыня-елка, елка-выварацень.
У такі час хочацца думаць. Пра што? Ці не ўсё адно для гэтых прыгажунь-соснаў і гардынь-елак (С.Кухараў). Многа было елак-вываратняў (П.Місько).
@ЖАЛЬ (жальба, жаласнасць). Пачуццё жаласці, спагады; смутак, туга, скарга, нараканне: балючы, бясконца страшны, востры, вялікі, глыбокі, горкі, едкі, затоены, зацяты, калючы, колкі, лёгкі, ліпучы, магільны, невыказны, невымоўны, незвычайны, неспадзяваны, нядобры, нямы, нясцерпны, няўрымслівы, няўцямны, пакутны, палючы, пякучы, разважлівы, раптоўны, сардэчны, суровы, сцішны, сялянскі, цёплы, ціхі, чулы, шчымлівы, шчыры.
Багдан глядзеў на яго [Паню] з балючым жалем і заклапочанасцю (А.Кулакоўскі). Аб вялікай, аб старонцы, Беларусі-маці, Жальба страшная бясконца Ўсё чуваць-чуваці (Я.Купала). Востры цёплы жаль ахапіў яго [Грынкевічава] сэрца (У.Караткевіч). Алесь прыйшоў... у абурэнне, жаль вялікі (Я.Колас). Як успомніш кут свой родны, Кут закінуты, галодны, Сцісне сэрца горкі жаль (Я.Колас). У горле цёпла заказытала горкая жальба па знішчаным лясным харастве (М.Лужанін). Месца трывогі і журбы ў матчыным сэрцы паступова займалася едкім, колкім жалем (М.Машара). Здаецца, усё разумее Люба, але больш маўчыць, як бы носіць у сабе затоеную жальбу і крыўду на кагосьці, вядомага толькі ёй (П.Пестрак). Жанчына білася ў зацятым жалі... (А.Пысін). Як невядомая дарога, Бягу ў бярозавую даль, Уся — надзея і трывога, Далёкі смутак, лёгкі жаль (В.Вярба). Чакаў, што ўбачыць Аўгіньку заплаканую... і загадзя нарыхтаваўся змагацца з ліпучым жалем (М.Зарэцкі). Песні вольныя Апанурылісь І магільнымі Звоняць жальбамі (Я.Купала). Ад невыказнага жалю падгіналіся ногі... (Р.Мурашка). [Васіль] чуў незвычайную, чулую жаласнасць да малога (І.Мележ). Грудзі [Ганны] напоўніў жаль, неспадзяваны і палючы (І.Мележ). Амаль адразу ж у радасць успамінаў улез, зашчымеў нядобры жаль, і Васіль спахмурнеў (І.Мележ). Не стала сіл... Змагацца з доляю няшчаснай На радасць недругам, На жаль нямы сваім (Я.Купала). Хрысцю абняла адзінота, агарнуў нясцерпны шчымлівы жаль... (В.Адамчык). Ну што адказаць пра самоту, пра гэты няўрымслівы жаль, што з рук выбівае работу, Хмурынай зацягвае даль? (Е.Лось). Якіх толькі тут [у лесе] не было спеваў! Сумных, скрухлівых, што наганялі нейкі няўцямны жаль (Б.Сачанка). Хто з нас верыць расстанням, за якімі — пакутны жаль?! (А.Лойка). Жаль расстання сэрца кроіў, Горкі жаль, пякучы (Я.Колас). І заходзіцца сэрца сялянскім разважлівым жалем. Шкода парасткаў гэтых, што глебу прабілі... (У.Караткевіч). Знікненне лета... То — струн дрыгучых заміранне, Натхнёнай песні жаль сардэчны... (Я.Колас). На апошнім прыпынку Ў суровай жальбе Апушчу я рабінку На грудзі сабе (А.Пысін). Стаіш і глядзіш на бунтоўныя воды, І сэрца лялеецца ў сцішнай жальбе... (Я.Купала). Гучны звон нясецца І далёка між раўнін Ціхім жалем льецца (Я.Колас). Кожны раз думкі цямніў Яўхімаў цень, і ў чулы жаль яе [Хадоські] ліўся горкі струмень (І.Мележ). Голас, у якім чуўся шчыры жаль і спачуванне, відавочна, належаў пажылой жанчыне (А.Васілевіч).
* Жаль-смутак.
Гэта песня жалем-смуткам Сэрца спавівае (Я.Колас).
@ЖУРБА (журбота). Белая, блакітная, бяскрыўдная, васільковая (аўт.), вясёлая, вясновая, жураўліная (аўт.), маладая, малінавая, мяккая, незразумела-ціхая, простая, ружовая (аўт.), салодкая (аўт.), светлая, стоеная, ціхая, чыстая адвечная, асенняя, безвыходная, беспрычынная, бясконцая, вечная, глухая, глыбокая, горкая, закінутая, звярыная, наіўная, невыносная, нямая, няпрошаная, нястомная, нясцерпная, перажытая, пякучая, скупая, спрадвечная, чорная, шчымлівая.
Глянь: і не ў цяжар ёй [вярбе] белая гэта журба! (Н.Гілевіч). А ў асенняй, блакітнай журбе Позірк, смуткам натомлены, вязне (Я.Сіпакоў). Сама сабою запаўзла далёка ў сэрца бяскрыўдная журба, акутвала няпрошаная (Р.Мурашка). І нездарма ж цягнуць іх [паэтаў] то блакітна-сінія далі, то васільковая журба, то проста аўсянае поле... (Я.Колас). Песня вясновай вясёлай журбы плыла над зямлёю (К.Чорны). Зажурыцца восень журбой жураўлінай, Заплачуць дажджы, загалосіць зіма (С.Грахоўскі). ...Была тваёй маладою журбою, Тваёй ахоўнай арліцай была! (Я.Янішчыц). Можа той [неспакой] з’явіўся ад замілаванасці да ўсяго ўбачанага, што... падступіла да сэрца нейкай амаль беспрычыннай малінавай журбой (І.Чыгрынаў). Многа ў песні праліта простай ружовай журбы (В.Каваль). У жыцці вялікая радасць заўжды мяжуецца з незразумела-ціхай, салодкаю журбою (В.Каваль). Столькі светлай журбы ў паглядзе, Бы купальскі касцёр не ачах... (Я.Янішчыц). Поле жыло ўжо іншым настроем, ціхай, шчымлівай журбою (І.Мележ). Ён, гэты чэх, стаіць перад Насцяй у нейкай стоенай журбе (Я.Колас). У прысадах цяністых я сустрэўся з табой, Маёй светлаю, чыстай веснавою журбой (Г.Бураўкін). Толькі хвалі не маюць спачыну У адвечнай нястомнай журбе (С.Грахоўскі). З бытнасці першай, з сярэднявечча Ў радасці і ў безвыходнай журбе Кім ты ні быў за свой век, чалавеча?! (Я.Янішчыц). Будзе вечная журба Да мяне прывязана (Я.Янішчыц). [Захар] адчуваў, як глухая, звярыная журба кладзецца яму на сэрца (А.Савіцкі). Яшчэ ты [Вераніка] паспееш самотна Наплакацца ў горкай журбе (Н.Гілевіч). Працягнула з былымі нястачамі, З перажытай наіўнай журбой Я празрыстыя рукі дзіцячыя Над вайною і над табой (В.Вярба). Адышла, з вачэй адпала невыносная журба (П.Броўка). Хлопец зацяў у сабе нясцерпную журботу душы (В.Быкаў). Як глуха! Якая закінутая журба (У.Караткевіч). І вяла, як праз волкі туман, Адзінокая песня з пякучай журбы пра ракіту (Р.Баравікова). Скупой журботай дыхае зямля (М.Стральцоў). Як над краем, калісьці загнаным, Як над краем спрадвечнай журбы Узыходзіць світанак чаканы (А.Звонак). Чорнай журбою сэрца спавіта... (“Маладосць”). А з-за гор радасным рассыпістым бляскам пырснула запозненае сонца і весела асвяціла... застылых у нямой журбе байцоў (В.Быкаў).
* Скруха-журба, туга-журба.
Калі не жадаеце знацца ў жыцці З назойлівай скрухай-журбою — Куды б ні прыйшлося паехаць, пайсці, — Песню бярыце з сабою! (Н.Гілевіч). Але не радасць ты [сын] прынёс дадому — тугу-журбу бясконцую прынёс (В.Жуковіч).
@ЖЫТА (жыты). 1. Пра вышыню, гушчыню, колер (жыта), пра ступень спеласці: высокае, густое, даспелае, дружнае, жаўтлявае, жоўтае, жоўта-попельнае, залатое, залацістае, зеленаватае, зялёнае, зярністае, каласістае, кусцістае, лапушное, лапушыстае, маладое, наліўное, паспелае, рослае, сакаўное, саладжавае, серабрыстае, сіваватае, сіва-зялёнае, сінявата-зялёнае, спелае, сцяна-сцяною, чырвонае дробнае, заглушанае валошкай, збэрсанае, кволае, невысокае, нізкае, няспелае, пасмяглае, пустое, рэдкае, стракатае.
Зялёнаю сцяною да самай дарогі падступала густое высокае жыта (Б.Сачанка). Ты [Беларусь] узяла ў азёраў блакітныя вочы, У даспелага жыта ўзяла валасы (С.Грахоўскі). Ах, якое дружнае... жыта! (І.Мележ). Прабегшы па ўзмежку ля... кліна жоўта-попельнага жыта, яна [Наста] прадралася праз вузкі лаз (А.Савіцкі). Звезлі з поля залатое жыта (П.Броўка). Бежанцы ішлі паміж залацістых жытоў (І.Гурскі). Па адным баку дарогі стаяла высокая сцяна зеленаватага жыта (І.Сіняўскі). Дожджыку просіць зялёнае жыта, Прагне вады ярына (Я.Колас). А жыта сцяною, зярністае, лапушыстае... (“Беларусь”). Навокал стаіць густое, каласістае жыта (Я.Брыль). Густа жыта маладое поле ўсё акрыла, Лапушное, сакаўное — Проста глянуць міла (Я.Колас). Да небакраю — наліўное жыта, Імклівыя каналы між балот (П.Панчанка). Радавала і кусцістая грэчка, і бясконцы масіў жыта, хоць яно і не ўсюды было аднолькавае, рослае і густое (І.Сіняўскі). Міця нарэшце выбег з сіва-зялёнага, саладжавага, што блытала ногі, жыта (В.Адамчык). Дарога выбегла да сіваватага, серабрыстага жыта, марнага, невысокага, заглушанага сіняй валошкай (В.Адамчык). Лес пачынаўся за сінявата-зялёным... жытам (В.Адамчык). Спелае жыта схіліла каласы (М.Гарэцкі). У спелым і высокім жыце Чакае першае адкрыцце — Бяссмерце зерня (С.Грахоўскі). Крывая, вузенькая, як аднаму прайсці, сцежачка ўкінулася ў лаву зялёнага, густога, сцяна-сцяною, жыта (М.Лобан). А жыта, жыта — з залатога на чырвонае змянілася (Ц.Гартны). Жыта на палях стаяла дробнае, кволае, лёгка трымаючы беднае нікчэмнае калоссе (І.Мележ). [Міця] падазрона зірнуў на прымяты ў збэрсаным жыце доўгі шнурок свайго следу (В.Адамчык). На пясчаных пагорках, паміж вёскамі, скрозь шапталася пасмяглае і пустое жыта (І.Чыгрынаў). Воддаль ад дарогі сярод стракатага жыта чарнела голая груша (В.Адамчык).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (жыта): дзівоснае, дзіўнае, добрае, залатое, калюча-мігатлівае (аўт.), расістае, роднае, свежае, супакоенае, цёплае, цудоўнае, чуйна-шапаткое (аўт.), шчодрае марнае, мізэрнае, нікчэмнае, сухое, тужлівае.
Змагацца будзем — і ўродзяць Дзівосныя жыты, аўсы (П.Панчанка). За жыты залатыя свой тост я ўзніму Ды за песню, што згублена ў жыце (Н.Гілевіч). Лес пачынаўся за... калюча-мігатлівым... высакаватым жытам (В.Адамчык). Сонца, паказаўшыся на даляглядзе, пырснула чырвоным золатам, і рознакаляровыя пералівы пайшлі па расістым жыце (Т.Хадкевіч). Чалавек стаяў на полі, гладзіў каласы роднага жыта... (К.Чорны). [Васіль] усё ж падаўся на прыгуменне... мінуўшы чорнае гуменца, што пахла... сухім, свежым жытам (І.Мележ). У супакоеным жыце... недзе з самага дна, ад самай зямлі, пачынае падаваць свой голас перапёлка (Я.Брыль). Стаіўшыся за чуйна-шапаткім жытам яны [Імполь і Алеся] ляжалі, покуль не сціхла далёкая страляніна (В.Адамчык). Шапацела бездапаможна жыта, Цёплае, як малако (В.Вярба). Заціснуўшы вярэдлівую рану, Паверу ў невымернасць дабраты І радаваць цябе не перастану: Паглянь, якія шчодрыя жыты! (Я.Янішчыц). Дарога выбегла да... жыта, марнага, невысокага (В.Адамчык). Пастаяўшы каля мізэрнага жыта, Шыманскі падаўся на двор трэцяй брыгады (І.Дуброўскі). Жыта было нікчэмнае, малаціць яго — адна пакута (І.Мележ).
@ЖЫЦЦЁ. Жыццёвы ўклад, спосаб існавання чалавека, прыроды; быт.
1. Пра жыццё змястоўнае, творчае, шчаслівае: адменнае, актыўнае, багатае, бадзёрае, баявое, бурлівае, бурнае, велічнае, выдатнае, вялікае, вясёлае, гарачае, гордае, дзіўнае, доблеснае, добрае, доўгае, жвавае, жывое, залатое, захапляльнае, захапляючае, зялёнае (аўт.), імклівае, іскрамётнае, іскрыстае, каляровае (аўт.), кіпучае, летняе, магутнае, маладое, неабсяжнае, невытлумачальна любае, паўнакроўнае, поўнае, праведнае, прыгожае, пярэста-звонкае (аўт.), радаснае, роднае, светлае, слаўнае, сонечнае, страснае, строгае, таямнічае, творчае, трапяткое, хмельнае, цудоўнае, чароўнае, чыстае, шматграннае, шматколернае, шчаслівае, шырокае, яркае, яснае.
Лес ужо жыў сваім актыўным, багатым вясновым жыццём (Б.Сачанка). У маладым калгасе адразу занялося жвавае, бадзёрае жыццё (М.Зарэцкі). Баявое і суровае жыццё адшліфавала яго [Бачылы] характар (С.Грахоўскі). Цяпер з табой мы неразлучны У нашым велічным жыцці (А.Астрэйка). Я ведаю, цяжкімі будуць годы, А нам стаяць, не гнуцца, як трысцё, Бо лёс славян і лёс майго народа — Нялёгкае і гордае жыццё (У.Караткевіч). Як добра легчы з кнігай на траве, абаперціся над ёй на локцях і чытаць, бясконца чытаць, — жыць тым дзіўным, чароўным жыццём, што схавана ў радочкі слоў!.. (Я.Брыль). Прыгажосцю і сілай песні — яшчэ адной з’явай жыцця, такога добрага, вялікага, незразумелага, невытлумачальна любага і таямнічага (Я.Брыль). Я гляджу на раку... і думаю: якое вялікае і доўгае ў ракі жыццё (Б.Сачанка). З апошнім званком у Ганьцы зноў прарастае жыццё — жывое, трапяткое, захапляючае! (А.Васілевіч). Дымам пойдзе ўсё ліхое, Ўсё, што душыць нас і гне. Вер, брат, — жыцце залатое Будзе ў нашай старане (Я.Колас). А жыццё — цудоўнае і грознае, Каб стаць чалавекам У час наш суровы, Помні жыцця асновы (П.Панчанка). Жыве тады лес пярэста-звонкім жыццём, і ў тым жыцці — у зялёным, у сонечным — чуваць гармонія шчасця, гармонія светлае радасці (М.Зарэцкі). Іван Савіч, каб выправіць няёмкае становішча, прапанаваў свой тост — за жыццё кіпучае, імклівае, поўнае працы і змагання (І.Мележ). Сядзіш, ап’янёны, незвычайна напоўнены іскрамётным жыццём, якое прынёс у хату бесклапотны весялун, і хочацца, каб гэта жыццё не канчалася (В.Карамазаў). Над сталёвым бёрдам у ясны дзень жыццё каляровае зацвіце, бо буду надзеямі звонка ткаць, будзе толькі бёрдачка ляскатаць (Л.Геніюш). Жыццё магутнае ёй [жанчыне] падарыла сына. І хоць яшчэ маўчаў ён, як нямы, З ім горда выйшла ў свет пасля пакут жанчына І ўпэўнена сказала слова: “Мы” (К.Кірэенка). Рэня мала чым адрознівалася ад усіх іншых дзяўчат-першакурсніц. Такая ж вясёлая, такая ж рухавая, поўная маладога кіпучага жыцця (М.Лынькоў). Усеўладная восень неадступна цікавала за гэтымі апошнімі праявамі хмельнага летняга жыцця (І.Навуменка). Жыццё! Яно — магутнае, імклівае і неабсяжнае (М.Гамолка). Мы ніколі... не залезлі ў гэты сад. Можа таму, што Ласіху нашы маткі лічылі жанчынай праведнага жыцця (І.Навуменка). Доўгія-доўгія гады, цэлыя вякі, жыла пушча згодна, шчасліва, жыла поўным, багатым жыццём (Я.Колас). Якому сыну ахвота развітвацца з прыгожым і паўнакроўным жыццём свету! (Е.Лось). Перад вачыма Сівага, нібы наяве, разгортваецца роднае жыццё і першая праца — касьба (Я.Брыль). Каб толькі светлае жыццё тут красавала, Якое сёння ля дубоў тваіх шуміць! (У.Дубоўка). На лёгкіх крылах летуцення, На бурных хвалях пачуцця Зноў неслі людзям захапленне І радасць творчага жыцця (П.Глебка). Усё жыццё такое ж цёплае, шурпатае, як шырокая бацькава далонь (М.Лынькоў). І ў напружэнні паўнаты свайго шырокага жыцця Без болю, ціха зойдзеш ты ў краіну забыцця (М.Багдановіч). Вуліцы жывуць сваім яркім, адменным, непрывычным для нас жыццём (В.Вольскі).
2. Пра цяжкае, нешчаслівае, беднае жыццё; пра бадзяжнае жыццё: адзінокае, ахвярнае, беднае, беспрагляднае, беспрытульнае, бядачае, бязвольнае, бяздомнае, бязладнае, бязрадаснае, вандроўнае, гаротнае, горкае, грознае, дробнае, жабрацкае, жорсткае, замужняе, здрадлівае, злое, ліхое, лядачае, маркотнае, неверагоднае (аўт.), невясёлае, незразумелае, ненадзейлівае (аўт.), непражытае, неспакойнае, нецікавае, нуднае, нязвычнае, нязнанае, нялёгкае, няпэўнае, паганае, пакутлівае, пакутнае, паспешлівае, пахілае, прытоенае, пякельнае, рабскае, распраклятае, страшнае, сумнае, суровае, трагічнае, трывожнае, тужлівае, хапатлівае, цёмнае, цяжкае, цярністае, чорнае, шурпатае, шэрае, шэранькае.
Як жа гэтага многа ў адзінокім жыцці, калі гора з парога не жадае сысці (А.Бачыла). Паміраюць байцы і паэты, Што ўслаўлялі свае запаветы І ахвярным жыццём І радком (А.Пысін). Аб жыцці беспраглядным сваім Разважаю я ў гэтай цішы... (Я.Купала). Нельга не дзівіцца, колькі паспеў зрабіць ён [Язэп Драздовіч] у сваім беспрытульным, бяздомным жыцці-вандраванні (А.Ліс). А тут закопаны навекі Надзеі, радасць чалавека, І гора схована ліхое — Жыццё бядачае людское (Я.Колас). І вечна не знойдзеш спакою Ў замужнім бязвольным жыцці: Нядоля ўслед за табою, Як здань тая, будзе ісці (Я.Купала). Перабірае [Бадзейка] у памяці сваё жыццё, бязладнае і цёмнае (Я.Колас). Дзіця адчувае нейкую вялікую віну перад сваёй старой маці за яе бязрадаснае жыццё (А.Адамовіч). Спачатку жылі вандроўным жыццём, бо сталую работу цяжка было знайсці (А.Чарнышэвіч). Кузьма Чорны з малых год наглядаў гаротнае жыццё вясковай беднаты... (Я.Скрыган). Вырасла, стала дзяўчынай прыгожаю, Ды горкім было жыццё далей (Я.Купала). Колькі пастак ты мне прыхавала, Добрае не дробнае жыццё! (П.Панчанка). Ён стаяў разгублены, гнучы, ламаючы маладую галінку-парастак з бярозы... думаў,... якое ўсё-ткі жорсткае і здрадлівае жыццё (І.Мележ). “І гэй ты, наша жыццё злое!” — Міхал у лесе песню цягне (Я.Колас). Мы вырасталі непакорныя Жыццё ліхое перайначваць (П.Глебка). Стану баіць, гаманіці Аб жыцці лядачым (Я.Купала). Лопат лакамабіля і гудзенне трактароў за прысадамі даносіліся да яго вуха далёкім, маркотным жыццём (І.Грамовіч). Чытай, сынок, вясёлыя запіскі Майго неверагоднага жыцця (Я.Янішчыц). Але ж і тое-гэтае спазнаем У гэтым ненадзейлівым жыцці, Каб сівізной расквеціцца, як маем, І ў новы свет паціху адплысці (М.Стральцоў). [Куранёўцам] не было відаць тое, што мы бачым за сабой... Ім трэба было ісці няходжаным полем непражытага жыцця (І.Мележ). Увесь гэты час, пасля вайны, Кавалевіч жыў неспакойным, імклівым жыццём (І.Мележ). Праўда, дзякаваць богу, ён-такі выбавіўся з гэтага шэранькага і нецікавага жыцця (М.Лынькоў). Зноў пацягнуліся аднастайныя будні нуднага лагернага жыцця (М.Машара). Сярод гэтага нязвычнага жыцця Ганне больш верылася, што от і для яе пачынаецца інакшае, нязнанае, добрае жыццё (І.Мележ). У тым прытоеным, няпэўным жыцці... найбольш няпэўнасці, нязладнасці было ў Васіля (І.Мележ). О, колькі гора, колькі мукі Нясеш, паганае жыццё! (Я.Купала). Вельмі ж ужо блізка мы стаім да кузюрак, і нам не трэба нагінацца, каб убачыць іх жыццё — паспешлівае і хапатлівае, як і ў людзей (Я.Сіпакоў). Івану ніколі не ўдавалася выплакацца, выгаравацца, выскардзіцца і гэтым самым выліць з душы ўсю гаркату, усю боль пахілага жыцця (Я.Колас). Таіса Міхайлаўна не надта любіла ў кіно і ў кнігах жыццё звычайнае, суровае, цяжкае, асабліва трагічнае... (І.Шамякін). Блудныя сцежкі цёмнага жыцця Навукі сонцам мусіш рассвятліць, Каб мы і наша ў прышласці дзіця, Не блудзячы, маглі свой век дажыць (Я.Купала). Шчыра дзякую вам [Пяшчынскаму] за пяснярскі прывет, Якім міла мяне прывіталі; Так цярніста жыццё, столькі мук, столькі бед! Вы другое жыццё паказалі (Я.Купала). Івану стала горка, як ніколі. Усё жыццё, шэрае, невясёлае жыццё, прайшло яшчэ раз перад яго вачыма (Я.Колас).
@ЗАВЕЯ. Снежная бура; мяцеліца; завіруха: белая, густая, лагодная, лёгкая ашалелая, грозная, гулкая, дзікая, жахлівая, злая, злосная, знясіленая, калючая, касматая, колкая, кудлатая, лютая, моцная, мутная, непраглядная, непраходная, несціханая, неўніманая, раз’юшаная, страшная, суровая, тужлівая, шалёная.
Ціха. Белая жахлівая завея ўгаманілася (С.Кухараў). Уздоўж ці ўпоперак Беларусь можна праехаць за адзін дзень — дазволяць і дарогі і надвор’е, хіба зіма знянацку спыніць густою завеяю (В.Ждановіч). Лёгкая, лагодная завея, Першародначысты, ясны снег (А.Лойка). Завеяй ашалелаю вятрыска загуляў (М.Багун). Завеі знясіленай млявы лёт. Ахрыплае рэха прастору не мае (Р.Барадулін). Завея колкая і злая Шрапнеллю з лютасцю сячэ (П.Прануза). І зноў касматая завея ўсе засыпала палі (“Маладосць”). Я ведаю вашы палёты У лютых завеях пургі, Над страшным нязведаным лёдам, Праз вечную ноч і снягі (П.Глебка). Зімой суровыя завеі намяталі высокія гурбы снегу (В.Вольскі). У мутнай, непрагляднай завеі за крок перад сабой нічога не было відаць (М.Лынькоў). Завеі непраходныя вылі, Цемра, ноч навакол... (П.Броўка). Толькі вецер снегам сее, Злы мароз трашчыць, І тужлівая завея жаліцца ўначы (Л.Геніюш). Завей шалёных бель. Як чарка лёд звініць. Зімовы срэбны хмель Мяне заўжды п’яніць (А.Зарыцкі).
@ЗАРА (заранак). I. Яркая афарбоўка гарызонту пры захадзе і ўсходзе сонца. Пра колер, ступень гушчыні; пра час з’яўлення зары, пра яе працягласць і характар: агністая, барвістая, барвовая, барвяная, блакітная, вогненна-чырвоная, вогненная, журавінавая (аўт.), залатая (паэт.), залацістая, малінавая, прамяністая (паэт.), пунсовая, пунцовая (разм.), пурпуровая, рубінавая, ружовая, румяная, санцавейная (аўт.), светлая, смуглаліцая (аўт.), ясная (нар.-паэт.) вогненна-крывавая, іржавая, крывавая, цьмяная; асенняя, весняя, восеньская, вячэрняя, летняя, ранішняя, ранняя; велічная, дзіўная, заравая (разм.), ласкавая, палымяная, хмельная, ціхая, чыстая доўгая, пахмурная, сумная, халодная.
Пад агністай зарой Над сівым курганом Заручаліся з ёй Туманом і агнём (Я.Купала). Мне цябе не стае, быццам мору прыбою, Ветру — ветразям, ранню — барвовай зары (В.Лукша). І тады пад небам нашым сінім, Пад барвянай восеньскай зарою Зноў збіраюць да астачы сілы Маладой рэспублікі героі (А.Звонак). Купаюцца вострыя вежы ў праменнях блакітнай зары (П.Прыходзька). А зара ўставала вогненна-чырвоная, крывавая (М.Лынькоў). Агнямі журавінавай зары... маіх пачуццяў дух гарыць (“Маладосць”). І строй залатой зарою Будзе склікаць трубач (В.Ракаў). Жыццё — не адна толькі роўная роўнядзь, Бясхмарная далеч з зарой прамяністай (К.Кірэенка). Велічная, пурпуровая зара ахінала неба (Э.Самуйлёнак). Непрыкметна патухла на захадзе пунсовая зара (Р.Ігнаценка). Помніш вечар з рубінавай дзіўнай зарой, ружавелі далёкія далі? (Т.Кляшторны). Зара ружовая плыла з-за гор (Н.Гілевіч). ...У гэты ціхі ранак, з марозікам пасля адлігі, з яснай румянай зарой усходу, з чырвонымі, здаецца, нават цёплымі снегірамі на сярэбраным голлі, з хрустам снегу і стракатаннем сарок — усё для Толі было напоўнена новым, яшчэ не зведаным, радасным зместам (Я.Брыль). А усмешкі — водбліск ясны санцавейнае зары (А.Звонак). Радзіме не быць паланянкай... Хай светлым і ясным заранкам Дзень шчасны ўзыдзе над ёй! (А.Звонак). Позна-позненька Зарою смуглаліцай Каля постаці кудравіста-аўсянай Я спаткаю жнейку-маладзіцу (П.Трус). Сонца шар зарою іржавай на аселіцу выцек (П.Панчанка). У знобкіх туманах усплывала цьмяная зара (Э.Самуйлёнак). Займаўся вогненна-крывавы заранак (П.Ткачоў). Я цябе і цяпер уяўляю сасонкай, Што яшчэ палымнее вячэрняй зарой (С.Грахоўскі). Так раннем барвяным зара заравая, Зара заравая зганяе туман (А.Звонак). Яна [вясна] сустрэла мяне рана, З дарамі ласкавай зары, Як сонца плавала ў тумане Ды сосны плакалі ў бары (П.Трус). ...У садах залатыя ранеты Хмельнай, як мёд, налівала зарой (М.Танк). І зарою, ціхай, чыстай, пра каханне мне казаў... (“Маладосць”). За вокнамі дагарала халодная малінавая зара (У.Карпаў). Тлела, дагасаючы, сумная зара (Э.Самуйлёнак).
II. Пачатак, зараджэнне новага, радаснага, шчаслівага: маладая, незгасальная, цёплая, яснакрылая (аўт.), ясная (нар.-паэт.).
У маўчанні стаю ля тваіх [Беларусі] абеліскаў, Бачу новага дня маладую зару (Г.Бураўкін). І, як водсвет зары незгасальнай, гарыць Па-над Венгрыяй усёю... Ззянне сцяга... (М.Танк). Слаўлю я свой край любімы, Незгасальную зару (П.Броўка). Зара мая, зара надзеі І веры цёплая зара, З табой тварыў усё, што спее Майго на высевах дабра (К.Кірэенка). Зарою яснакрылаю, Красою, новай сілаю Над светам ты [родны край] заззяй! (Я.Колас). На кліч жыцця ішлі будаўнікі З вясковых хат, ад роднага двара, — Каб праз усе гады і праз вякі Свяціла шчасця ясная зара (Н.Гілевіч).
@ЗАРАВА (зарыва). Агністае, агніста-чырвонае, барвовае, вялізнае, вялікае, дрыготкае, залатое, малінавае, нясмелае, пунсовае, румянае, светлае, светла-жоўтае, серабрыстае, чырвонае, ярка-чырвонае, яркае, яснае жудаснае, злавеснае, змрочнае, кволае, крывавае, стракатае, страшнае, халоднае, цьмянае, ярка-халоднае.
Адтуль, дзе была родная вёска, чулася страляніна, на паўнеба разлілося агністае зарава пажару (“Беларусь”). На небакраі палала барвовае зарыва (Е.Лось). Злавеснае, агніста-чырвонае зарыва знікла... (Я.Васілёнак). Наваколле зноў асвятлілася дрыготкім заравам, і адразу ўдарыў гром (Т.Хадкевіч). Паўнеба на захадзе палыхала вялізным зарывам (М.Лынькоў). На паўнеба разлілося залатое зарава агнёў... (“Беларусь”). Ля ўваходных стрэлак, дзе ўзнімалася нясмелае зарыва, былі нямецкія вартавыя, салдаты з чыгуначнага батальёна (М.Лынькоў). Асцярожна трымаў на далонях тугіх Серабрыстае зарыва клён (П.Панчанка). З-за ўзгорка ўзнімалася, трапечучы, светла-жоўтае зарыва... (Т.Хадкевіч). Перад вачыма загойдалася чырвонае зарава. Ён [Каваль] заўважыў, што яно неяк аддалілася, адбеглася наперад і палала недзе там, удалечыні, у змроку (А.Савіцкі). Зноў пыхнула яркае зарава за акенцам (А.Савіцкі). З яго [месячным] святлом змяшалася кволае зарыва вулічных ліхтароў (М.Лобан). Вечарам, праязджаючы па дарогах за горадам, бачыш, як палымнее стракатае зарыва (І.Новікаў). Замільгала цьмянае зарыва ракет (А.Карпюк). Сонца зайшло, пакінуўшы ярка-халоднае зарава (Т.Хадкевіч).
@ЗВОН. 1. Пра гучнасць, тэмбр, характар, час гучання; пра ўяўны колер (звону): вераснёвы, весні, высокі, галасны, глыбокі, залівісты, златагукі, зорны, іскрысты, крыштальны, лёгкі, меладычны, мілагучны, мяккі, незмаўкальны, нязмоўклы, празрысты, працяжна-медзяны, прачысты, пругкі, прызыўны, срэбраструнны, стогалосы, стройны, струнны, тонкі, ціхі, часты, чысты, шматструнны, шырокі аглухлы (аўт.), аднастайны, аднатонны, глухі, гнусавы, густы, дробны, дрыготкі, дрыжавы, жалезны, замагільны, іржавы, кволы, манатонны, металічны, натужны, пранізлівы, разбіты, рэдкі, стальны, сухі, хаўтурны, цягучы; аранжавы (аўт.), васільковы (аўт.), жоўты (аўт.), зялёны (аўт.), малінавы (паэт.), празрыста-сіні, серабрысты, срэбна-медны, срэбны, срэбраны, сярэбраны.
А карты ў яе [восені] незвычайныя: З лістоты бяроз і клёнаў — Барвовыя, разнастайныя, З вераснёвым звонам (М.Танк). Мо нехта дні былыя ўспомніць Пад весні звон (М.Танк). Звоняць звоны галасныя (Я.Колас). З кузні ляцеў звон, сухі, высокі (І.Пташнікаў). А за полем — агародам, Дзе пажоўклыя сады, — Звон шырокі, Сэрцу родны, Звон глыбокі, Малады (П.Трус). А звон залівісты бліжэй Разносіць тоны ў ціхім ранку (Я.Колас). Вясна ідзе ўжо з поўдня З нечым радасным каханнем, З салаўямі, зорным звонам... (П.Панчанка). Здасца часам гул імклівы. То падкоў іскрысты звон... (П.Броўка). З палёў шырокіх вецярок прыносіць Крыштальны звон даспелага калосся (П.Панчанка). І на міг яму [разведчыку] здалося, Што ідзе ён на пакос, Што чуваць у сініх росах Лёгкі звон сталёвых кос (П.Панчанка). Гучна, з лёгкім меладычным звонам адбіваў секунды маятнік... гадзінніка (І.Шамякін). Сасна загудзела, перадаючы меладычны звон з камля ў верхавіну (І.Шамякін). І лашчыў [звон] сэрца іх і вушы, І поўніў радасцю ім душы, Такі прыемны, мілагучны (Я.Колас). Чуваць, як аб галінкі хвой Сняжынкі б’юцца з мяккім звонам (Р.Барадулін). І месяц зазвоніць празрыстым звонам, Аж ходзіць рэха па цёмным лесе (П.Панчанка). Плыве прачысты звон суровы За жураўліным клінам дзён (В.Вярба). Зямля мая, мая краіна! Я чую твой прызыўны звон. Прымі ж хоць слова твайго сына — Не доўгі будзе твой палон (Я.Колас). Жучкі і конікі трашчалі І ў стройны звон свой зык злівалі (Я.Колас). А пад вечар навасёлаў Стогалосы чуўся звон (М.Калачынскі). І толькі пчолы струнным звонам Гудуць працяжна... (Я.Колас). Угары над хвойнікам зялёным Снуюцца пчолкі з ціхім звонам (Я.Колас). Суцішна спалі дрэвы, росы, Калі данёсся часты звон (А.Пысін). Выбіўшыся з цеснаты, з гурту людзей... заміраючы ад працяжна-медзянога чыстага звону, што калыхаўся і высока плыў у небе, яна высунулася крышку наперад, каб бачыць гэтых прывабных дзяўчатак (В.Адамчык). Шматструнны звон штодзённых гукаў урываецца затым у вясковую вуліцу (А.Васілевіч). Званамі аглухлымі падаюць бэры На попел цяпельца любові і веры (У.Някляеў). Аднастайны, манатонны звон кроплі з неахайна закручанага крана... (М.Паслядовіч). [Лес] зачаруе глухім звонам глыбокай сваёй цішыні (М.Зарэцкі). З-пад “святога калодзежа” далятаў, як бы з разбітага чыгуну, нудны, гнусавы звон (Я.Колас). Дзесьці далёка раставаў і густы, што плыў, пераліваўся і трымцеў, цягучы звон (В.Адамчык). У няяснай прасторы асенняй раніцы плыў, пераліваўся кволы дрыготкі звон (“Беларусь”). Не звіняць жалезным звонам Цяжкія кайданы... (Я.Колас). Макрычны змрок. Іржавы звон. Стары сакрэтны бастыён (А.Вялюгін). Раптам птушынае курлыканне заглушыў металічны натужны звон (М.Гамолка). Не чутно пранізлівага звону матораў, толькі глуха татакаюць колы (А.Савіцкі). Хоць разбіты, хоць забыты [звон], — Для ўсіх зразумелы, І ад свету аж да свету Слухае свет цэлы (Я.Купала). Дождж ападае стрэламі на дах, Чуваць хаўтурны звон падраных блях (П.Панчанка). Цягучы, натужлівы звон у маёй галаве памалу аддаляецца (В.Быкаў). Сіні спеў жаўрука... Аранжавы звон... (У.Караткевіч). І зноў тоны заігралі Ў зачарованай жалейцы... Васільковым звонам лёну (М.Танк). Хіба ніхто з вас восенню не чуў, які стаіць над краем жоўты звон? (Я.Сіпакоў). Паверу, што зямля ў зялёным звоне, Памаладзеўшы, зноўку расцвіце... (М.Федзюковіч). Над зямлёй плыве малінавы звон (А.Грачанікаў). Я неба звон празрыста-сіні Над зелянінай так люблю (П.Броўка). Сінія кубкі азёр, Звон ручаёў серабрысты І ў берагах задуменных Ціхія плыні Дзвіны (П.Броўка). Доўга прыслухоўваўся чалавек да тонкага срэбранага звону і ўсё не мог уцяміць, ці наяве ён чуе яго, ці ў дрымотным сне далятаюць да яго меладычныя гукі (М.Лынькоў). У сваю мелодыю ён уплятаў... шум трапяткога лісця, сярэбраны звон ручаін (М.Гамолка). І быў [звон]... Срэбраструнны, златагукі (Я.Колас).
2. Пра ўражанне псіхалагічнае ўспрыняцце (звону): векавы, векапомны, ветлівы, вясёлы, думны, жывы, любоўны, малады, прыемны, пявучы, пяшчотны, радасны, развітальны, раздольны, родны, рытарычны, удалы, цудоўны, чароўны, шчаслівы абрыдлы, балючы, гнеўны, грозны, жаласны, журботны, забыты, заклапочаны, захмялелы, маркотны, невясёлы, нудна-тоненькі, нудны, нясмелы, паганы, пакутны, смутлівы (аўт.), смутны, сумны, суровы, сцюдзёны, трывожна-набатны (аўт.), тужлівы, халодны, шчымлівы.
Мы адліць усё патрапім, Апроч звону векавога, Таго звону, які ўсе мы Роднай моваю завём (М.Танк). Шуміць, апавядае вёска Лістотай памяці вайны. І звоняць сосны і бярозкі, Як векапомныя званы (В.Вярба). Хвалі весела ветлівым звонам Набягаюць на бераг зялёны (А.Александровіч). Ляціць вясёлы звон з кацельняў... (К.Кірэенка). З глыбінь прыйшла, з глыбінь прынесла Нязмоўклы, думны, чысты звон Рачулка ціхая, як песня... (К.Кірэенка). Ходзяць па свеце людзі, Нібы званы жывыя (П.Макаль). У белай гушчы бязлікіх вішнёвых кветак да новай раніцы заціх любоўны, заклапочаны пчаліны звон (Я.Брыль). А за полем — агародам... Звон шырокі, Сэрцу родны... Малады (П.Трус). Ветру не было, а дрот бесперастанку гуў прыемным звонам, ціхім, аднатонным і жаласным, як казка гэтых панурых лясоў і балот Палесся (Я.Колас). [Зіма] адступае ў невядомыя паўночныя далі, а наўздагон ёй імчыцца вясёлая пераклічка пералётных птушак, пяшчотны звон ручайкоў (Т.Хадкевіч). Люблю да забыцця... І развітальны звон лістоты (Я.Янішчыц). Часта меладычнасць верша падмяняецца рытарычным звонам... (М.Хведаровіч). Адазваўся песняй новай І панёсся стройнай мовай Чуткіх струн удалы звон (Я.Колас). Ад Слаўгорскіх бароў да шырокіх лугоў Перагону Не іду, а лячу я на крыллях чароўнага звону (К.Кірэенка). І быў сэрцам ён [звон] чуллівы. Срэбраструнны, златагукі, Успрымаў ён радасць, мукі, То маркотны, то шчаслівы... (Я.Колас). Вушы заклала абрыдлым, нудна-тоненькім звонам (В.Адамчык). Шоў тым месцам падарожны І спыніўся: чуе ён — Не то голас чый трывожны, Не то струн балючы звон (Я.Колас). Дакраніся, таварыш, да ўласных грудзей — Сэрца б’е гнеўным звонам (П.Панчанка). Пятроўскіх шабляў грозны звон, здаецца, чуўся мне заўсёды... (К.Кірэенка). Рана, жоўтае лісце, Са звонам журботным злятаеш, Рана сцежкі мае — Дарагія сляды — замятаеш! (П.Панчанка). Пад захмялелы звон цымбальных струнаў народу гаманіла паўсяла (Е.Лось). Чую звон я нудны, Рэдкі, невясёлы (Я.Колас). Я пазнаваў у хоры два галасы: грудное, мяккае кантральта і пяшчотны, нясмелы званочак. Гэта Наталька і сумавала, і рада была, што жыве (Я.Брыль). Звон пакутны, звон паганы Аддае стагнаннем (Я.Колас). Было ўжо адно адчуванне напятай, незразумелай пустаты і гэтага смутлівага і тонкага звону (М.Стральцоў). Сцюжа, Мяцеліца Сцелецца, Кружыць. Звонам Сцюдзёным Наліты прастор (А.Александровіч). І сціхне ліры звон тужлівы, Бо блізак захад той маўклівы... (Я.Колас). Трывожна-набатны... над зямлёй плыве... звон (А.Грачанікаў).
* Гуд-звон, заўцы-званы, звон-веча.
Гудам-звонам срэбна-медным Звоняць звоны на званіцы (Я.Колас). Як хмуран пагляд туманны, Як заўцы-званы. На няцвіўшыя паляны Леглі курганы (Я.Купала). [Ветры] Ускалыхніце сэрцам, каменным, Звонам-вечам ды ўсё полацкім... (Я.Купала).
@ЗІМА (зімы). 1. Пра характар надвор'я (тэмпературу, вільготнасць і інш.), наяўнасць снегу, завірухі; пра час наступлення (зімы): белавокая (паэт.), беласнежная, белая, светлая, серабрыстая, сіняя, снежная, сняжыстая (разм.), срабрыстая, цёплая жудасна-халодная, завейная, завірушная, калючая, лютая, марозлівая, марозная, мяцелістая, сіверная, сцюдзёная, сцюжная, туманная, халодная; бясконцая, глыбокая, доўгачаканая, доўгая, позняя.
Праз вокны глядзіць белавокая зіма (З.Бядуля). Зіма... была прыгожая, беласнежная, светлая... (З.Бядуля). Перажывуць мяне мая надзея І двое крыл, як белая зіма (В.Вярба). Ты помніш калючыя сінія зімы? Ты помніш глухія сігналы адбою? Ты помніш разлукі? І толькі Радзіма Была неразлучна са мной і з табою (С.Грахоўскі). Прыйшла другая зіма, марозная, снежная (Я.Колас). Сярод зімы сняжыстай, Сярод вясны вятрыстай Я вырасла, каб сэрцам Адчуць цяпло зямлі... (Я.Янішчыц). Ой, жудасна-халодная Ўзгулялася зіма, Цярпі, зямелька родная, Няма жыцця, няма (Я.Купала). Завейная, закруціцца Зіма ды без пары (Я.Янішчыц). Падары мне яшчэ Завірушныя зімы І ўсмешку вачэй Дарагое радзімы (С.Грахоўскі). Магло б усё іначай быць зусім, Каб не яго ты, а мяне любіла, Маглі б не знаць сцюдзёных, лютых зім, І адзінота ў сэрцы не гасціла б (М.Танк). Над лютай зімою настойліва бралі верх цяплынь, вясна (Б.Сачанка). У снежных тунелях астываюць прытомленыя за дзень снегаачышчальныя машыны, якія так спяшаліся вывезці мяцелістую зіму за горад... (Я.Сіпакоў). Як быццам параніла сонца халоднай зімы дзіцянят... (Е.Лось). Сляды расталі капытоў і санак На згоне доўгай снежнае зімы (С.Грахоўскі).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (зімы): беларуская, добрая, лагодная, маладая, мяккая, прыгожая азіяцкая (аўт.), блакадная (аўт.), бязлітасная, ваенная, галодная, глухая, голая, грозная, дзікая, дрымотная, жорсткая, жудасная, зацятая, злая, злосная, змрочная, калматая, кудлатая, ліхая, маркотная, нудная, нягодная, няпэўная, панурая, пражытая, пякельная, разлютаваная, раз’юшаная, саслабелая, сібірская, слёзная (аўт.), старая, суровая, сярдзітая, упартая, чужая, шалёная.
Зіма была не наша беларуская — лагодная і мяккая, а чужая, сібірская — лютая і пякельная (Я.Васілёнак). Хутчэй бы прыйшла зіма, Белая і маладая (П.Панчанка). Сябры! Прыгожая зіма У нас па ўсёй краіне. Нідзе на свеце больш няма Такой прасторы сіняй (П.Глебка). Азіяцкая зіма, дзе снег толькі для прыліку выпадзе ўночы... (Я.Скрыган). А навакол — Курганы, курганы, курганы... Дзе па-брацку — Плячом да пляча — Пахаваны Блакадныя зімы... (Г.Бураўкін). Прайшло лета, прайшла восень. І вось зіма. Лютая, марозная, бязлітасная першая ваенная зіма (Р.Сабаленка). І песня гавора, як цяжка жылі мы, Як чахлі ў прыгонныя ночы, Як нас гадавалі галодныя зімы, Як цемра сляпіла нам вочы (Я.Купала). Зіма была голая, снег лажыўся некалькі разоў, ды ненадоўга — раставаў... (У.Дамашэвіч). ...Люблю зіму Я, мой сын, не грозную, А прад самаю вясной — Пад блакітам слёзную (К.Кірэенка). Дрэвы голыя, цвёрдыя. У лісты ляж, паклікай: будзе рэха дрымотных, суровых зім... (А.Куляшоў). Была зіма. Жорсткая, сцюдзёная зіма. Завея і завея (М.Зарэцкі). Суровая, зацятая зіма, а навакол так бела-бела... (“Маладосць”). Няхай шумяць вятры ў полі Халоднай злоснаю зімой (Я.Колас). Людзі пакорліва рыхтаваліся да зімы: змрочнай, няпэўнай (А.Пальчэўскі). Камусь на нешта жаліцца кудлатая зіма (“Маладосць”). Тут ліхая зіма нам кавала варожыя путы (Я.Журба). Цярпі, старонка родная, Мучэнне пі да дна, — Міне зіма нягодная І ўскрэсне зноў вясна! (Я.Купала). Разлютаваная зіма выла, кіпела мяцеліцамі, трашчала маразамі... (М.Лынькоў). Свой снег пазнаю сёння й заўтра. Бо ён пражытых зім сааўтар, І нешта ў ім заўжды маё (А.Пысін). Зіма саслабелая шалёна хоча Яшчэ хоць ноч падыхаць і пажыць (У.Караткевіч). А ў суровыя, у сіверныя зімы, Калі сцюжы заляталі ў дом, Усе рэспублікі маёй радзімы Саграваліся тваім цяплом (П.Глебка). Вясна не хацела мірыцца з упартай зімою (В.Карамазаў). Ідзі, зіма, ідзі ў дарогу... Пабач, старая, там, у полі, Чарнеюць леташнія ролі! (Я.Колас). Сярдзітая нахлынула зіма (М.Танк).
* Гасцюха-зіма, золь-зіма, летуценніца-зіма.
Першая бель — прывітанне доўгачаканай гасцюхі-зімы (М.Зарэцкі). І ў будан з дрыгвы плыве золь-зіма (У.Караткевіч). Кожны дзень малюе нездарма Лісце пальмаў на аконных шыбах Наша летуценніца-зіма (П.Макаль).
@ЗЛОСЦЬ. Агорклая, адвечная, адчайная, азвярэлая, атрутлівая, атрутная, безвыходная, буйная, бяззубая, бязлітасная, бяссільная, вар’яцкая, гарачая, глухая, горкая, грозная, дзікая, дзіўная, дурная, д’ябальская, жахлівая, жорсткая, жудасная, зайздрослівая, запальчывая, зацятая, заядлая, звярыная, з’едлівая, калючая, камарыная, кіпучая, ліхая, лютая, неадступная, нелітасцівая, нечалавечая, нудная, нязгасная, нямая, нястрымная, няўтольная, палкая, панурая, помслівая, прагавітая, прагная, пякучая, раз’юшаная, раз’ятраная, раўнівая, саладкаватая, салодкая, сляпая, страшная, тупая, халодная, чорная, шалёная.
І жыла яна [Люба] з гэтай адчайнай, агорклай злосцю на ўвесь свет (К.Чорны). Усярэдзіне [Касьяна] бушавала атрутлівая злосць (Ц.Гартны). Безвыходная, горкая злосць закіпае ў душы, і мне становіцца цесна і душна ў палаце (Я.Брыль). А дзяцюк ад буйнай злосці непрытомны, аж дрыжыць (З.Бядуля). Пырскае слінаю [вораг], грозіць нам згубаю І давіцца ўласнаю злосцю бяззубаю (К.Крапіва). Бяссільная злосць вылілася на Машку, яго [Мікіты] безадказную памочніцу, і ясна стала, якая яна, гэтая злосць, горкая, дзікая і дурная (Я.Брыль). Ці то слёзы з крыўды страшнай, Ці з бяссільнай злосці, Што к чужынцу без пытання прывялі ў госці (Я.Купала). Прыступ нейкай вар’яцкай злосці захоплівае яго ўсяго (Я.Колас). І таму я глытаю гарачую горкую злосць і, супакоены трохі, кажу: “Ну, хлопцы, будзем сцены разбіраць” (Я.Брыль). І злосць яе [Вользіна] на тых, што ўцякаюць на машынах, мацнела. Дзіўная і страшная злосць (І.Шамякін). Дзесьці цяжка плёскалася на дне глухая, чорная злосць (М.Лынькоў). Твар [Джуліі] зноў разгарэўся запальчывай злосцю (В.Быкаў). Зацятая злосць і глухата старой... захмарылі ўсё, што ўвайшло ў душу Башлыкова ў гэтай неабыякавай яму хаце (І.Мележ). Яна заўважыла, якой звярынай злосцю бліснулі вочы Лукашыка (У.Дамашэвіч). Паны кідаюць маланкі з’едлівай атрутнай злосці на... усход (П.Пестрак). Мы ўсё разумеем — не толькі шэдэўры, Але і тваю камарыную злосць (Н.Гілевіч). Мучаідзе адчуў нейкую ліхую злосць... (Э.Самуйлёнак). Міця ў лютай, гарачай злосці пагнаў каня (В.Адамчык). Гэтая маўклівая дагадлівасць, неадступная, нелітасцівая злосць між імі [Імполем і Хрысцяй] узнікала ўжо не раз (В.Адамчык). У яе была толькі злосць немаведама на каго; нудная, яна, як чарвячок, тачыла Лідзіну істоту... (А.Чарнышэвіч). Калі нямая злосць дыхне з астрожных крат, Даволі сэрцу стукнуць гордым рытмам — І зернем залатым запырскае іскра, І змрок густы, пажарам загарыцца (В.Таўлай). Кіпела ў ім [Васілю] няўтольная злосць (І.Мележ). Млеючы ад саладкаватай помслівай злосці, думала, што, можа, і не вернецца [Імполь] у Дварчаны (В.Адамчык). Каб не раз’ятраная, сляпая злосць... такою ўжо дачка была б (В.Адамчык). На хвіліну ў яе сэрцы абудзілася раўнівая жаночая злосць, але яна [Гелена] адразу справілася (У.Караткевіч). Ад тупой звярынай злосці [Рэдар] пачаў біць пасуду (І.Шамякін). Шалее неба ў чорнай злосці (Л.Дайнека). Везувія злосцю шалёнай Палохаў нас захад (П.Панчанка).
@ЗМРОК (мрок). Белы, блакітны, вячэрні, духмяны, загадкавы, зорны, мяккі, падсвечаны, пахучы, перадранішні, празрыста-шэры, празрысты, пяшчотны, ранні, роўны, светлы, сіні, сіняваты, срэбны, трапяткі, цёплы, ясны ашалелы, ашаломлены, важкі, вільготны, глухі, глыбокі, грыфельны, густы, душны, замжэлы, золкі, імглісты, каламутны, кудлаты, магільны, маўклівы, мутны, невідушчы, непраглядны, рэдкі, свінцова-цьмяны, свінцовы, сляпы, сонны, спатнелы, сцюдзёны, таўстагубы (аўт.), тонкі, туманны, фіялетава-попельны, халодны, хмуры, цягучы, цяжкі, чарнахмары (аўт.), чарнільны, шарахаваты, шэры.
Белы празрысты мрок павіс над хатамі, над садамі, над рэчкай (“Маладосць”). У густым вячэрнім змроку патанула вёска (А.Асіпенка). Была пара вясновай квецені. У духмяным вячэрнім змроку чуваць былі далёкія перакаты грому (“Беларусь”). Ты любіш жыццё і сонца, Людзей, хоць бывае горка; Ты любіш і дрэвы, і росы, І зорны загадкавы змрок (П.Панчанка). Дзверы ў пакой, дзе былі хворыя, адкрывалі за сабою мяккі сонны змрок (К.Чорны). Над агародамі — празрыста-шэры, падсвечаны зорным небам змрок (І.Навуменка). Станцыя хавалася ў перадранішнім змроку (М.Лынькоў). Цёплы і пахучы змрок выносіў з сабою на вольнае паветра... і лёгкасць, і пах, і спакой (Ц.Гартны). Светлы змрок загусцеўся, як ліпец у ліпаўках (Р.Барадулін). Цікае гадзіннік у цішыні, Сіні змрок стрыгуць нажніцы стрэлак (А.Пысін). Да вокнаў туліўся сіняваты змрок зорнага вечара (Т.Хадкевіч). Вечар ліпнёвы ахінуў змрокам срэбным і трапяткім палі местачковыя (М.Лынькоў). Яна адна ідзе пустою дарогаю. Ноч. Ясны змрок (К.Чорны). Над ашалелым змрокам Сведчаннем вечнай вясны Шумяць пераможна над брызам зялёныя лахманы (У.Караткевіч). Аж боязна працягнуць руку ў гэты важкі змрок (К.Кірэенка). Вільготны змрок спаўзае на лугі... (Я.Колас). І не загінула добрая справа Сэрца людскога і ў змроку глухім (П.Глебка). Перакрэсліўшы вудай смугу агнявую, Я гляджу ў свінцовы і грыфельны змрок (У.Караткевіч). У вокны глядіць густы змрок (Я.Колас). Ды раптам развідніць замжэлы змрок Спатнелы і таўстагубы, Як негр, што з паўднёвых штатаў уцёк, Усмешкай белазубай (Р.Барадулін). Пакой заліваўся цяжкім каламутным змрокам (М.Зарэцкі). Удзень і ўноч пад небам шэрым Льецца змрок свінцова-цьмяны (А.Звонак). У змроку невідушчым Яснеў любві ачаг (Я.Янішчыц). Змрок непраглядны... Далячынь — не знікла (Т.Бондар). Сляпы, маўклівы змрок у Маабіце, Ды топча цемрыва бяссонніц крок (А.Лойка). У змроку раннім і густым Ён бронзавы [помнік] на плошчы вырас (М.Танк). Два агністыя струмені Разганяюць хмуры змрок (А.Зарыцкі). Плывуць... І след іх [журавоў] чарады Знікае ў змроку чарнахмарым (А.Звонак). ...Бліскавіцы ўспыхвалі часам у чарнільным змроку (У.Караткевіч). Сонца ўжо зайшло, але яшчэ цэлую гадзіну трымаўся шэры змрок (Я.Маўр).
@ЗОРКА (зоркі, зоры). 1. Пра велічыню, колер, яркасць; пра характар адсвечвання: агнёвакрылая (аўт.), агністая, агромністая, бахматая, белая, блакітнавокая (паэт.), блакітная, бліскучая, буйная, бурштынавая, бурштынашчокая (аўт.), залатая, зыркая (разм.), іскрыстая, квяцістая, крынічная, крыштальная, малінавая, махнатая, поўная, празрыстая, прамяністая, светлая, серабрыстая, сіняя, смугла-залатая (паэт.), ядраная, яркая, ясная (нар.-паэт.) бледна-зялёная, бледная, бляклая; зіхатлівая, зорная, мігатлівая, нерухлівая, трапяткая, цёплая, чыстая зябкая, пахаладзеўшая, сцюдзёная, халодная.
Зірні: палошчацца ў крынічаньках Агнёвакрылая зара (А.Звонак). Сонца ціха скацілася з горкі; Месяц белы заплаканы свеціць, Аглядае бахматыя зоркі... (М.Багдановіч). На белых зорах выраслі рамонкі, Вясною кожны топча іх і мне (А.Пысін). Блакітнавокія, бледна-зялёныя зоры ўрачыста паблісквалі ў вышыні (М.Лынькоў). Зоры далёкія, зоры бліскучыя Ціха гараць над зямлёй (Я.Колас). Буйныя зоркі залатымі вышыўкамі мігацелі ў прасторы, віселі ў бяздоннай вышыні (З.Бядуля). І нават чайка, што, як мы, шукае З-пад пенных хваль бурштынавыя зоры... такая, З якой спрачаўся ты на Мінскім моры (М.Калачынскі). Хусцінкай весняга кастра Мой смутак відніш, Аўкштайтыя, Бурштынашчокая зара (Р.Барадулін). У блакітнай высі, цёмна-сінім моры, Дагаралі зоры, Зоры залатыя (П.Трус). А зоры зыркія ірдзяцца, А песні з далечы плывуць (К.Кірэенка). Сажалкі... адлюстроўвалі ў сваёй глыбіні тысячы іскрыстых зорак, што весела мігцелі ўгары (А.Чарнышэвіч). А квяцістыя зоры... усыпаюць усё неба, дрыжаць, пераліваюцца колерамі вясёлкі (Я.Колас). ...Пад гэты халодны небасхіл, пад першую крынічную зорку на ім, да залатога іканастаса захаду прыйшлі людзі — мы (У.Караткевіч). Не шукайце красы за морамі, Узбярэжжаў з крыштальнымі зорамі, — Прыяджайце да нас на Полаччыну (Г.Бураўкін). Адгаманіла лета на мове зор малінавых і кветак (П.Панчанка). Нібы ўпершыню ён [Міколка] бачыў і гэтае неба, і такія ж махнатыя зоры (М.Лынькоў). Даўно апусцілася ноч, высыпаўшы на неба поўныя зоры (Я.Скрыган). Над бярозамі віселі халаднаватыя і празрыстыя зоры (У.Караткевіч). Адзінокі курган заўважыў, што з недасяжнай нябеснай вышыні над ім свеціцца яркая, бліскучая, нібы дыямент, прамяністая зорка (Я.Колас). Я ім [жураўлям] кажу: ляціце, родныя, Па светлых пуцяводных зорах На нашы рэкі паўнаводныя, На неабсяжныя прасторы (М.Танк). Гэй, вольная песня, ляці ты На крыллях заранак і зор серабрыстых... (М.Танк). Калі ж сачыўся бледнаваты Зор сініх свет праз небасхіл І ўплятаўся вулак пыл, — Мы ўсе пяялі каля хаты (М.Багдановіч). Як зоры смугла-залатыя, Ў дакорах сыплюцца на снег (П.Трус). Неба, адразу ж пасля заходу сонца, расквечвалася, нібы пры салюце, густымі, яркімі і ядранымі зоркамі, што халаднавата ўжо, зырка глядзелі на зямлю (Я.Сіпакоў). Цвіце Кася на ўсю вёску Зоркай яснай (Цётка). Махнатыя зоры рабіліся бледнымі перад заравам (М.Лынькоў). Людзі, верце: ёсць у нас свае Зоркі зіхатлівыя ў Сусвеце! (К.Цвірка). Загараліся шляхі зорныя — Зоры зорныя над паласой... (М.Танк). Ападаў, цішэў вецер, праз мутную павалоку хмар дзе-нідзе праразаліся нізкія мігатлівыя зоры (Б.Сачанка). І ўсім добранька: раслінкам... І тым зоркам нерухлівым, І тым зоркам, што дрыжаць, І прасторам тым маўклівым, Што над зоркамі ляжаць (Я.Колас). Над Бугам грымяць і грымяць цягнікі, І сіняя плынь пагранічнага Буга, Не гасячы зор трапяткіх аганькі, То ворага твар адбівае, то друга (П.Панчанка). І цёплых зор касцёр Хай зіхаціць над нашай галавою (А.Звонак). Блішчаць зоркі, чыстыя, зыркія, нібы вымытыя ў расе (І.Навуменка). У ранішнім небе дрыжалі зябкія мігатлівыя зоркі (“Маладосць”). У небе зоркі ад марозу Пахаладзеўшыя дрыжаць (М.Багдановіч). А там, на радзіме, марозам убраны ў сцюдзёныя зоры стары медны бор (М.Танк). На вясеннім чыстым небе мільгалі далёкія халодныя зоры (Я.Колас).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (зоркі): адвечная, бяздонна таямнічая, вечная, квяцістая, маладая, мудрая, неатухлая (разм.), незгасальная, непагасная, нязгасная, нясмелая, пахучая (аўт.), пуцяводная, спелая (паэт.), таемная, трапяткая, ціхая, шчаслівая адзінокая, баязлівая, безнадзейная, бяздумная, далёкая, забытая, завялая, задуменная, змрочная, колкая, маркотная, маўклівая, неасцярожная, недасяжная, нервовая (аўт.), неспакойная, самотная, сонная, спакойная, сумная, хлуслівая (аўт.).
Між зорак адвечных нязгаснай і новай Заззяла ты [слова] зоркаю... (А.Александровіч). А ноччу, калі Руневіч, стоячы, на варце, многа, па-чалавечы думаў пад вечнымі, і ў кнігах апісанымі, і ўсё ж бяздонна таямнічымі зоркамі, — метраў за дваццаць ад яго паста свяціла вокнамі, спявала скрыпкамі афіцэрскае казіно (Я.Брыль). А квяцістыя зоры, бы дыяменты, усыпаюць усё неба (Я.Колас). Ходзіць месяц, выглядае: Дзе ты, зорка маладая? (Н.Гілевіч). У вочы мудрым зорам глянуць уладары касмічных трас (Л.Дайнека). І лёгка забрысці Па неатухлых зорах У неба ў забыцці... (Р.Барадулін). Тры бярозы шумяць Пад зарой незгасальнай, Тры бярозы Чацвёртую ўспамінаюць (М.Танк). І ўзыходзяць Над лесам Пражытых табою гадоў Непагасныя зоркі Законаў бацькоў і дзядоў (Г.Бураўкін). Неба на ўсходзе пацямнела, на ім заблішчалі першыя, яшчэ нясмелыя, бледныя зоркі (Т.Хадкевіч). І жнівеньскія зоры пахучыя, як дыні, Сінія, нібыта верасы (Г.Бураўкін). Ледзь пуцяводныя зоры відаць (М.Танк). Зоры спелыя навіслі густа (А.Вялюгін). Зоркі таемныя, зоркі далёкія Ціха мігаюць, дрыжаць (Я.Колас). Месяц-маладзік яшчэ не ўзыходзіў, і цёмнае неба, усеянае безліччу трапяткіх зорак, здавалася бяздонна глыбокім (І.Сіўцоў). Ціхія зоркі пераліваліся дзіўнымі агнямі розных колераў (Я.Колас). Тваё нараджэнне шчасліваю зоркай Адзначана ў небе высокім (Н.Гілевіч). Я толькі гляджу ў неба. Там прарэзалася і блішчыць маленькая адзінокая зорка (В.Быкаў). Баязлівая зорачка загарэлася ў небе над непрывычна прыціхшай вёскай і зазіхацела (В.Гарбук). Салдат у роспачы зноў заўважыў над сабою безнадзейныя зоры і халоднае неба (К.Чорны). Неба, спакойнае і лагоднае, свяцілася бяздумнымі зоркамі (І.Чыгрынаў). Ляцяць мае думкі Да нейкае зоркі забытай, Маўклівай... (У.Някляеў). Хай ранак збірае ў чырвоны прыпол На ўсходзе завялыя зоры (М.Арочка). На небе мігцелі вялікія колкія зоркі, марознае паветра дыхнула бадзёрасцю (С.Грахоўскі). А над лесам цёмнае неба ды маркотныя задуменныя зоркі (З.Бядуля). З неба асенняга ноччу Неасцярожная зорка, як светлячок, заляціць (М.Танк). І было штось незвычайна важнае і велічнае ў гэтым далёкім харастве недасяжных зор (Я.Колас). А ў вышыні — Зірні: Нервовых зор табло! (Р.Барадулін). А яны, неспакойныя зорачкі, кожную ясную ночку будуць свяціць сваім немяцежным бляскам (Я.Колас). На бляклым небасхіле ўдалечыні ўжо запалілася і ціха гарэла адзінокая, самотная зорка (В.Быкаў). І скалы над вадой звісалі, нібы шторы, Чарнелі сонныя на гарызонце зоры (С.Шушкевіч). У галодных вачах ваўкоў мігцяць, пераліваюцца водбліскі далёкіх сумных зор (М.Лынькоў). Начныя хлуслівыя зоры, Вялікі ўстрывожаны свет... (П.Панчанка).
* Агеньчыкі-зоркі, агняцветы-зоры, дружкі-зоры, зорка-заранка, зорка-знічка, зорка-поўня, зоркі-каралі, зоркі-сёстры, зоркі-спарышы, зоры-сведкі, зоры-стажары, іскрачкі-зоркі, краска-зорка.
[Неба] заззяла тысячамі рознакаляровых агеньчыкаў-зорак (Я.Колас). Аддам сягоння ўсё За агняцветы-зоры, За любы, родны край, Так сэрцу дарагі! (П.Трус). А дружкі-зоры штось пяялі Аб шчасці вечнага кахання (К.Буйло). Не крыўдзі, Сонца, нашу расіянку, У тваю сям’ю прыйшла яна дачкой, Падобная на зорачку-заранку, Што ўсходзіць над стагамі за ракой (А.Пысін). Ты не знікнеш зоркай-знічкай — Дай жа, дай мне слова (А.Бачыла). Сее зорачкі-каралі Млечны пас (Я.Колас). Паплыву я між бяроз За імглістай зоркай-поўняй Ў срэбры палыновых рос (В.Вярба). А дзве зоркі смяюцца... Яснакосыя, шустрыя зорачкі-сёстры (К.Буйло). Схаваўся месячык за дрэвы. Мільгаюць зоркі-спарышы (Г.Бураўкін). Як жывыя, зоры-сведкі У нябеснай у купелі, Патанулі далі ў белі, Засвяціліся палеткі (Я.Купала). Ажываюць аблогі-імшары, Загараюцца зоры-стажары, Асвятляюць вялікі паход (Я.Колас). На марознай шыбе зіхацелі радасныя іскрачкі-зоркі (І.Мележ). Дзе ты, краска-зорка ясная? Між народу ты свяцілася (Я.Колас).
@ЗЯМЛЯ. I. Глеба, грунт; суша: белая, вільготная, жыватворчая, мяккая, падатная, пахучая, пладаносная, поўная сілы, пульхная, пухкая, сакавітая, свежая, смалой прапахлая, тлустая, ураджайная, устойлівая, цёплая, цяжарная (аўт.), чыстая, шчодрая абвугленая, апусцелая, атрутная, волкая (разм.), вымачаная дажджамі, вязкая, голая, гулкая, засмяглая, золкая, крамяністая, настылая, няласкавая, парная, пастылая (разм.), патрэсканая, пустая, пясчаная, самлелая, сасмяглая, снежная, сухая, схаладнелая, сырая, талая, халаднаватая, халодная, цвердая, цупкая (разм.), чорная, чужая, чэрствая.
Падзьмуць вятры — і снежныя каметы Праносяцца над белаю зямлёй (П.Панчанка). Шыр запахне раллёй, жыватворчай зямлёй (З.Бядуля). Мяккая, халаднаватая зямля здалася падушкай (Б.Сачанка). Бадзейка зноў у дарозе. Радасна і ветла разгортваецца перад ім пахучая зямля (Я.Колас). [Плуг] плыве ў чарназёме лёгка, чыркне аб камень знянацку і зноў у пухкай зямельцы тоне (К.Цвірка). Да рук ліпла пульхная зямля, раса сцюдзёніла пальцы (Б.Сачанка). Гэта шум сакавітай зямлі, Свежай, поўнае сілы, Пралятае па струнах кары, Песні сонца бярэ... (П.Броўка). Сама зямля без гною тлуста, І надта родзіцца капуста (Я.Колас). Ідзе... наступ на векавыя балоты, ...людзі ператвараюць іх у пладаносныя, ураджайныя землі (У.Краўчанка). Бераг паволі набліжаўся. Вось нарэшце зямля — цвёрдая, устойлівая (І.Мележ). І нават чуваць, як трава маладая З зямлі прабіваецца, цёплай і волкай, І пахне сасоннік празрыстаю смолкай (С.Грахоўскі). І зноў на глебе хоча засяродзіцца Цяжарная і чыстая зямля, Як багародзіца (П.Макаль). З ласкі шчодрае зямлі Тут кожны атрымаў Па сто хваін, па дзесяць ліп, Па мору чыстых траў (П.Панчанка). Чуваць, як знізу парасткі тугія Свідруюць пласт абвугленай зямлі (М.Аўрамчык). Пад вечар, калі чырвонае сонца сцякала за лес, апусцелая, няласкавая зямля стыла на холадзе (І.Мележ). Мне зямля твая, горад, — атрутная, злая, чужая — стала роднай зямлёй (У.Някляеў). Ногі яе [Ганніны], здавалася, ледзь дакраналіся вымачанай дажджамі, схаладнелай зямлі (І.Мележ). Зямля стала вязкай, усюды купіны... (Э.Самуйлёнак). Наскочыў мароз — закарэла гразь, умерзла і аж патрэскалася голая зямля, стала цупкаю і гулкаю, як бубен, калі па ёй ехаць калясьмі (І.Капыловіч). Засмяглая зямля... ледзь не прасіла: дажджу, дажджу! (Р.Сабаленка). Ад начных замаразкаў зямля стала крамяністай... (М.Ткачоў). Навокал у шэрым туманістым мроіве ляжала золкая веснавая зямля (В.Быкаў). Стагнала пад рыдлёўкай гліна, Зямля настылая гула (С.Грахоўскі). Цёплая, парная зямля... Дажджу не было, ён толькі збіраўся і пайшоў бокам (І.Чыгрынаў). Над гарбом зямлі пастылай, Над прасцецкаю магілай Пара вырасце бяроз (Я.Колас). Летам зямля пахне завялым рамонкам і, сухая, патрэсканая, робіцца, як спрацаваныя рукі хлебароба (К.Каліна). Трызніць самлелая зямля Аб росах, аб дажджы і громе (С.Грахоўскі). А ціш... Сваё сэрца Ты чуеш у ёй, А птушак нідзе тут Над снежнай зямлёй (З.Бядуля). На сырой прыляж зямельцы, Атулісь касою, Няхай сэрцайка дзявоча Прыйдзе да спакою (Я.Купала). Над ціхай талаю зямлёю Навісла ночка той парою (Я.Колас). Тут кожны куст трывожнаю парой Хаваў мяне. Тут да зямлі халоднай і сырой Я прыпадаў, як да матулі роднай (Н.Гілевіч). Ссохлі травы, усё павяла. Слоць, плюхота, холад, цьма. Эх, скарэй бы закрывала Землю чорную зіма! (Я.Колас).
II. Краіна, дзяржава, бацькаўшчына; планета: абетаваная, адвечная, азонная (аўт.), благаславёная, блаславёная, блізкая, бусліная, бязмежная, вечна добрая, вечна жывая, вольная, вясёлая, гаючая, гераічная, дарагая, дзівосная, дзіўная, добрая, залатая, заспакоеная, зялёная, квяцістая, любая, любімая, маладая, мілая, мудрая, неабсяжная, непараўнаная, непаўторная, нязнаная (разм.), песенная, працавітая, прашытая баравікамі, прыветная, прыгожая, прыціхлая, пявучая, радзімая, раскалыханая, раскутая, родная, свабодная, светлая, святая, свяшчэнная, смалой прапахлая, сонечная, спакойная, сціплая, таемная, трапяткая, уваскрэслая, утульная, хлебная, цёплая, цудоўная, чароўная, шчаслівая абгарэлая, азяблая, балючая, бедная, варожая, вогненная, вусцішная, гаротная, гнеўная, далёкая, заняволеная, запалоненая, засмучоная, здрасаваная (разм.), змрочная, знявечаная, зняволеная, зраненая, крывавая, маўклівая, мёрзлая, многапакутная, натруджаная, ненадзейлівая (аўт.), пакутная, параненая, прыбітая, разамлелая, разгневаная, раненая, самотная, скапаная, стомленая, страшная, сумная, суровая, сцішаная, чорная, чужая, шматпакутная, шумная.
Сцякае сонца з мокрых грон Зямлі абетаванай, Калі зімовы першы гром Грукоча над Гаванай (Р.Барадулін). ...Вы хаця б на хвіліну засталіся там [у Белавежы] сам-насам з аленямі і зубрамі, з аксамітнымі грабамі і вузлаватымі дубамі, з сумленнем, з чалавечнасцю, з усёй гэтай добрай і адвечнай беларускай зямлёй (У.Караткевіч). З цёплай зямлі, Зялёнай, азоннай, Кліча нас уладарна След касмічных ракет (П.Панчанка). У краі тым, дзе нарадзіўся я, Сваёй хапала і чужой трывогі, Ды слалася трыпутнікам пад ногі Мая благаславёная зямля (У.Паўлаў). Хай згінуць сум і гора. Весяліся, не журыся, благаславёная зямля (П.Панчанка). Бусліная зямля. Азёры ды бары... Зямля святая (У.Някляеў). Да гэтых вандраванняў Цябе так не любіў я, Бязмежная, цудоўная... зямля! (А.Звонак). Я гляджу на агеньчык і нязменна, не падбіраючы слоў, думаю: агеньчык пасылае нам сама зямля, сама пакутніца, пасылае ад сябе, ад мільёнаў страчаных, ад сябе, здрасаванай, скапанай, вечна добрай і непаўторнай (Ф.Янкоўскі). Прыпадзі да зямлі цёплай ніцма, Да ўзоранай плугам раллі — Ты пачуеш, як б’ецца крыніцай Сэрца вечна жывое зямлі (А.Звонак). І калі сёння чую песню я Пагожым ранкам або на змярканні, Я слухаю з глыбокім хваляваннем, Як вольная пяе зямля (М.Танк). У чужой і новай для мяне краіне я яшчэ мацней адчула любоў да сваёй Радзімы, да мілай сэрцу, шматппакутнай і гаючай зямлі нашай (Я.Янішчыц). У глыбінях зямлі, гераічнай і песеннай, Нашых дум карані (Н.Гілевіч). Мы — на волі, Блуканням канец, Перад намі... — Дарагая зямля (А.Куляшоў). Любўйцеся ж гэтай дзівоснай зямлёю, Як некалі мы любаваліся ёю (Н.Гілевіч). Блакітнаю знічкаю наша планета Здаецца ў замеці зорных дарог, То знікне, то ў змроку касмічным забліскае, То песняй, то словам сагрэе здаля, Такая знаёмая, родная, блізкая, Такая далёкая наша зямля (С.Грахоўскі). Сваю зямлю, любімую, святую, Якую грубым словам не назваць, Такую светлую, такую залатую Распусніку... аддаць? (У.Караткевіч). Нехта гаворыць пра дзіўныя землі, пра неба (М.Танк). Над заспакоенаю зямлёю звісала цёмная глыб неба (Я.Колас). На тваёй [Шаўчэнкі] зямлі квяцістай Сонца ясна свеціць (Я.Купала). У вырай далёкі лятуць жураўлі Ад любай, утульнай бацькоўскай зямлі (К.Буйло). Зноўку зямля маладая — Раніцай твар абдало (Р.Барадулін). Зноў для кожнай травінкі свой Я на мілай бацькоўскай зямлі (Г.Бураўкін). Бераг мудрай, таемнай Зямлі, Ад якога ідуць караблі. ...Я прымаю яе абшар... (С.Панізнік). Вось я таму і кладу на цымбалы Сцежкі-дарогі, што леглі ўдалі, Промні, што майскай зарой запалілі Рэкі маёй неабсяжнай зямлі (М.Танк). Ты ўстаеш, атакованы снамі, і верыш, і верыш У далёкія рэкі, у голас марскіх караблёў, У нязнаныя землі (П.Панчанка). І не мае аздобы зямля працавітая, І сумуе па кветках маўклівы туман (П.Панчанка). Пачую я, як прарастае песня, Як цёплыя і трапяткія крылы Узносяць над прыціхлаю зямлёй У слова пералітае імгненне, У словы пералітыя гады (Г.Бураўкін). Родная зямля! Прыгожая, чароўная, любімая. Па ёй хадзілі... людзі, па-рознаму заўважалі і цанілі яе прыгоства (І.Шамякін). Прывет табе, зямля Тараса, Пявучая зямля братоў (М.Танк). Паломаны жыццём, чакаючы магілы.. Радзімая зямля, прынікнуў я к табе, І бодрасць ты ўліла ў слабеючыя жылы, Зварушыла маёй душы драмаўшай сілы, І месца ў ёй з тых пор няма ўжо больш жальбе (М.Багдановіч). Раскалыханая, плыла зямля, Зямля гукала ўсімі галасамі (А.Пысін). Вольныя людзі раскутай зямлі, Песняю вас мы вітаем (Я.Колас). Гэй, родныя песні! Вы ў суме і ў горы, Ці ночка пануе, ці сівер дзьме зімны, — Для роднай зямелькі вы — светлыя зоры, Для роднага краю вы — райскія гімны! (Я.Купала). Была са мною святая зямля, на якой сустрэла раніца (Ф.Янкоўскі). Ды мы наіўна прывыкаем, Што нам спатрэбіцца пасля Прашытая баравікамі, Смалой прапахлая зямля (Г.Бураўкін). Палессе, звонкае Палессе, На гэтай сонечнай зямлі Мы новыя пачулі песні (В.Вітка). А над пшаніцай, над лёнам, над хлебнай спакойнай зямлёй — высока ў небе поўны, усім задаволены маладзік (Я.Брыль). Я ў лясах валдайскіх ваяваў, На зямлі той сціплай і прыгожай. Я Дзямянск і Полу вызваляў (П.Панчанка). Там, дзе гнеў клекатаў сэрцаў братніх, разлучаных, Дзе бізун прасвістаў і слязамі калючымі Набрыняла зямля трапяткая і гнеўная, Пачынаешся ты, Беласток (П.Панчанка). Да планет збіраецца ў госці цёплая... зямля (П.Панчанка). І мы ўжо думалі, што знаем Зямлю цудоўную братоў, Пакуль не ўстаў за небакраем З высокім імем горад Львоў (П.Панчанка). Тут, на гэтай чароўнай зямлі, Нашы думы і гады прайшлі (П.Глебка). Я ведаю: кастру майму ніколі не згаснуць на зямлі шчаслівай (С.Панізнік). Жаданне маё тады простае будзе: За ночы бяссонныя адаспацца, З сябрамі за чаркаю развітацца, А потым ісці скрозь агні лістапада Дахаты па той абгарэлай зямлі, Дзе некалі мы, маладыя салдаты, Ваду, адступаючы, прагна пілі (П.Панчанка). Сад калыша зямля азяблая, нецярпліва сукі трасе (С.Панізнік). Уся зямля — ад краю і да краю — Балючая, крывавая, святая... Другой такой зямлі няма нідзе (У.Някляеў). На вогненнай зямлі ў сталёвым свісце Тут кожны воін б’ецца за траіх (П.Панчанка). Дудары ўсё перайгралі... у свет яны пайшлі, А ў душы яшчэ спявалі Зыкі дзіўныя, плылі, Разрасталіся й далёка Душу вабілі сабой І няслі яе высока Над гаротнаю зямлёй (Я.Колас). Тады адзін другога сагравалі І дружбай і ўспамінамі, А калі цішэй было на фронце, — гаравалі Аб нашай запалоненай зямлі (П.Панчанка). А ўсё застпалося: І пройдзены шлях, І горад з прасцёртымі ў дыме рукамі, І ты, засмучоная наша зямля, Аблітая ў ростані буйна слязамі (П.Броўка). Месяц выплыў над змрочнай... зямлёй, І павёў яго ў цёмную даль за сабой (М.Багдановіч). І хоць даўно магілы параслі травою забыцця, яшчэ і сёння На раненай знявечанай зямлі Крывавяць кратэры каменаломняў (М.Танк). Зняволеную зямлю роднай Беларусі вызвалялі рускія і беларусы, узбекі і казахі, грузіны і башкіры (І.Мележ). Я не проста свой дзённік пішу, А прысуд выношу, Каб над ворагам здзейсніць пасля, — Бо чакае ратунку Заняволеная зямля (А.Куляшоў). Чорная, маўклівая ляжала зямля (Я.Скрыган). А мы і не бачылі шчасця... На зраненай нашай зямлі (К.Цвірка). На край суровай мёрзлае зямлі, Пашырыўшы паўдня граніцы, Шарэнгі дрэў мічурынскіх пайшлі, Каб з полюсам далёкім парадніцца (А.Пысін). Тут, на зямлі многапакутнай, Каля дарогі кожны схіл Асветлен зоркай... (М.Аўрамчык). На прасторах Між вялікіх гарадоў, Над зямлёй, Спакойнай і натруджанай, Іней асыпаецца з калматых правадоў Лініі высокага напружання (П.Панчанка). Так бессмяротнасць, можа, і не купім На гэтай ненадзейлівай зямлі (М.Стральцоў). Але йшчэ больш здзівіўся я, калі Праз чвэртку веку з вогненных шляхоў Паклон пакутнай бацькаўскай зямлі Прынёс... (К.Кірэенка). Пацякла гарачая крыніца, Нібы кроў параненай зямлі (А.Звонак). І вось напрадвесні сорак другога года прыбітую і сумную з выгляду зняволеную зямлю і тут прарвала помстай (Я.Брыль). Шумяць плакучыя бярозы Па ўсёй знявечанай зямлі, Каб толькі больш ніколі слёзы Па дзецях маці не лілі (С.Грахоўскі). У небе стайка белых галубоў Над разамлелаю зямлёй уецца (Н.Гілевіч). Абаронцы міру! Нас мільёны На ўсёй разгневанай зямлі (П.Панчанка). Тады яе, нашай любай і страшнай Зямлі, яшчэ ніхто не бачыў зводдаль, у блакітным ззянні. Самотная, яна паволі, вусцішная круцілася ў чорнай бездані (Я.Брыль). Да суровых земляў шматпакутных Я хачу пранесці праз драты... Нашую любоў да вас, браты (П.Панчанка). А ноч рассьтала каралі Над гмахам сцішанай зямлі (Я.Колас). Выбіраюць зорную дарогу Да чужой далёкае зямлі, Трубяць развітальную трывогу У халодным небе жураўлі (С.Грахоўскі).
* Айчына-зямля, зямля-карміцелька, зямля-матка, зямля-матуля, красуня-зямля, матка-зямля, маці-зямля зямелька-чужаніца, зямля-непакора, зямля-пакутніца, зямля-парадзіха.
Кавылі, кавылі, кавылі, Песня жаўранка над галавою, Цёплы подых айчыны-зямлі, І жыцця трапятанне жывое! (А.Звонак). Ганчар змушае гліну Ператварыцца ў збаны... Араты — зямлю-карміцельку Жывучы хлеб нараджаць (М.Танк). Апранула зямля-матка кажушок зялёны (Я.Колас). Далёка ты, мая зямля-матуля (Я.Колас). Ды ўсё ж я лішне самаўпэўнена думаю часамі, што я цябе нібыта добра ведаю, мая красуня-зямля (Я.Брыль). Матка-зямелька! Эх, не, недарма ты Корміш... свой люд! (Я.Колас). Я тут бачу свой край, поле, рэчку і бор, Сваю матку-зямлю — Беларусь (Я.Купала). Кінуў вораг цымбалы, Яны пакаціліся ў лог. Пад гарою Травою Укрыла іх маці-зямля (А.Куляшоў). — Дай, зямелька-чужаніца, Мне ад ветру затуліцца (С.Панізнік). О зямля-непакора, о край дарагі! Мы адной тваёй ласкай жывём да сканання (К.Кірэенка). Варочаліся ў родны край салдаты, Паэты, спевакі і рыбакі, Будаўнікі палацаў, зямляробы... Зямлі-пакутніцы няслі жыццё (К.Кірэенка). Цяжка ўздыхае зямля-парадзіха... (А.Пысін).
@ІМГЛА. 1. Пра колер, гушчыню, вільготнасць; пра тэмпературу; пра час з'яўлення: беласнежная, бела-шэрая, белая, блакітная, жоўтая, залатая, залацістая, зялёная, лёгкая, малочна-белая, малочная, пахучая, ружовая, серабрыстая, сіняя, срабрыстая безнадзейна-адліжная, беспрасветная, бязмежная, бяскрайняя, вадзяністая, вільготная, густая, душная, золкая, крывавая, непраглядная, падрапяшчаная мітуснёю сняжынак, рэдкая, свінцовая, сівая, сцюдзёная, туманістая (разм.), туманная, цяжкая, шэра-густая; дрогкая, халодная; асенняя, восеньская, вясенняя, вячэрняя, ранішняя.
Пад беласнежнаю імглой Мароз патроху браўся ў сілу (Я.Колас). У бела-шэрай імгле хаваецца далягляд (А.Савіцкі). Белая ранішняя імгла паступова радзела, рабілася жоўтаю (Я.Маўр). Усё, што знаходзілася ніжэй доўгай зубчатай сцяны лесу, плавала цяпер у лёгкай блакітнай імгле (М.Паслядовіч). А ён [дождж] ішоў далей, За шумныя прадмесці, І знік у залатой імгле... (М.Танк). Цёплы дзень дагарэў... Саснячок над ракою ў зялёнай імгле (У.Караткевіч). Вужакай сцелецца нізамі сівая, малочная імгла (Я.Брыль). Была пара квецені. Усё наваколле плавала ў пахучай ружовай імгле (“Маладосць”). На досвітку ў лесе ціха, Курыцца сіняя імгла (С.Грахоўскі). У гармонік бярозавы грае Ў пералеску срабрыстая мгла (А.Звонак). [Чайкі] лётаюць-пералётваюць, нібы прабіваючыся крыллямі з шэра-густой падрапяшчанай мітуснёю мокрых сняжынак, безнадзейна-адліжнай імглы (Я.Брыль). Няхай той час, што згінуць мусіў У беспрасветнай векаў мгле, Для беспрыпыннай Беларусі Хоць толькі ў песні ажыве (Я.Купала). У бязмежнай, непрагляднай імгле хат нельга было пазнаць (Ц.Гартны). Святая пасцель небасхіла Крывавай імглой заплывала... (Я.Купала). Дудзінка курыцца сіваю імглой І месяц тонкаю ільдзінкай Плыве... (С.Грахоўскі). Гушчар драмаў на мшалай горцы Пад туманістай імглой (З.Бядуля). У цяжкай туманнай імгле раніцы вырысоўваліся дзве постаці (Э.Самуйлёнак). [Наста] проста разглядае дзіўныя, не вельмі выразныя малюнкі, што выплываюць з дрогкай... імглы (А.Савіцкі). Зверху пасыпалася халодная імгла (А.Кулакоўскі). Над хатай Біруковых шумела рабіна, бо вецер пабольшаў і восеньская імгла пачынала пераходзіць у дробны дождж (А.Кулакоўскі).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (імглы): дрымотная, звонкая, пяшчотная, чуйная журботная, маркотная, падманлівая, прывідная, сляпая, сонная, сумная, хмурая, хмурная.
Цішыня. Засыпае Марынка, і Настуля ў дрымотнай імгле... (Э.Агняцвет). Марозны вечар... звонкай імглой захутаў горад (А.Васілевіч). Спавітая пяшчотнаю імглой, Антэна чэпкае лазы вясёлай Трымае сувязь з небам і зямлёй (Р.Барадулін). Дробненькі-дробненькі дожджычак сеяўся над полем, стаяла чуйная, прывідная ў сваёй сцішнасці імгла (М.Стральцоў). Хурма залатая ляжыць на стале І водарам поўдня спякотнага дыша. Тут — восень. Дзень тае ў маркотнай імгле, Стаіць за акном ледзяністая ціша (К.Буйло). Апанавала дрымота сярод сумнай імглы восені (М.Гарэцкі). А навакол — сляпая, сонная імгла... (“Беларусь”). Дзень сягодня хмурыў бровы ў хмурнай імгле (З.Бядуля). Хмурая восеньская імгла паўзла з сівага неба (М.Гарэцкі).
@ІНЕЙ. Пра колер, бляск; пра таўшчыню, характар покрыва: асляпляльны, белы, блакітны, бліскучы, іскрысты, крыштальны, малочны, ружовы, срэбны, сярэбраны, шараваты, шэры, яркі, ясны; густы, калючы, карункавы, лёгкі, махнаты, першабытны, пушысты, рэдкі, тонкі, хрусткі, чысты.
І белы іней, асляпляльны, бліскучы, паў на дрэвы і кусты (А.Асіпенка). Раскідзістая груша-дзічка стаяла ў пышным уборы іскрыстага срэбнага інею (М.Лынькоў). Раніцы ўставалі ружовыя, з ружовым снегам і ружовым інеем (І.Мележ). Ружовы іней на бярозах, А на душы — даўнейшы боль (С.Грахоўскі). Як гэты срэбны іней — Я чую — дні звіняць (Н.Гілевіч). На бярозах сіні іней, карункавы, пушысты... (“Маладосць”). У сярэбраным інеі вербы стаяць (Л.Геніюш). Першабытны іней. Снег няталы. У белых правадах стаіўся час (А.Пысін). Раніцай на траве ляжаў рэдкі іней (М.Стральцоў). Учора ноччу хрусткі іней Яшчэ лажыўся на лугі (С.Грахоўскі). Чыстым інеем пакрыты На гасцінцы беразняк, Космы густа ім абвіты; У белым снезе маладняк (Я.Колас).
@КАЗКА. Белая (аўт.), быстраногая (аўт.), вушастая (аўт.), дзівосная, дзіўная, мудрая, народная, неверагодная, непрыдуманая, неразгаданая, прыгожая, разумная, родная, раптоўная, сівая, сонечная, таемная, таямнічая, тоненькая (аўт.), хітрая, цёпла-шэрая (аўт.), цёплая, цікавая, цудоўная, чароўная журботная, сумная, сонная, старая, страхотная, страшная, хлуслівая.
Белая казка... Зіма беларуская... Што ж мне не дорыш снягурачку ты? (Н.Гілевіч). Сустрэнуцца сям-там маленькія елачкі ў снезе, і пад кожнай мне будзе так несур’ёзна, сентыментальна бачыцца цёпла-шэрая ды вушастая, быстраногая казка маленства (Я.Брыль). Лябедзіку, вячэрняя памрока, а ты плывеш дзівоснай казкай дня (Е.Лось). Вакол гэтай думы дудара-званара Казак дзіўных злажылась нямала (Я.Купала). Я пад яе зімовай маскай — Пад снегам — бачу твар вясны, І вее верш мой дзіўнай казкай, І ясны ён, як зорак сны (М.Багдановіч). Закінуў [кот] казкі мудрыя свае Ў густыя палыны (А.Пысін). З-пад снегу векавога прыгону выбілася наша народная казка, расплылася па свеце і, зліўшыся з пахамі вясны, зачаравала ўсіх — і маленства, і старасць (Я.Брыль). Вянкі грыбоў — лясныя анталогіі Неверагодных, фантастычных казак (М.Танк). Тут калісьці да кастра майго з імшараў, Непраходных, непрабудных нетраў наскіх У адведзіны прыходзілі ўсе чары, Маладосці неразгаданыя казкі (М.Танк). Зірні ты светлым вокам ласкі, Авей крылом прыгожай казкі (Я.Колас). Цягнецца нітка тоненька, Размотваецца клубочак. Як дотык раптоўнай казкі Нас атуляе надзейна Пража яе ласкі (П.Макаль). Словы ж так ападаюць, як лісце бярозы, На асеннюю быль і на казку сівую (М.Танк). Я думаў: сонечную казку Раскажуць ліштвы, а ў акне Адчыняць вейкі — калі ласка — Блакіт нябесны ў сэрца мне (К.Цвірка). Пахне цёмнай таемнай казкаю, Што спрадвеку гушчар расказвае... (Я.Янішчыц). “Раскажы мне тоненькую казку”, — Просіць перад сном мяне малы (П.Панчанка). Не хочацца нават бабуліных казак, бо вясна бае сваю чароўную сонечную казку, бо гэтак соладка пахне над плотам росная чаромха (Я.Брыль). Бралі з сабою Базыля, і ён ім мармытаў сваю казку — адну і тую ж, аднак такую цікавую, цёплую, сонную (Я.Брыль). І родныя казкі, разумныя, старыя расказвае лес... (“Маладосць”). Гэта было адно з тых месц, пра якія калісьці народ расказваў страхотныя казкі — з разбойнікамі, з лесунамі, з русалкамі (З.Бядуля).
* Казка-байка, казка-мова, казка-праўда, казка-сон.
Аб высокай гарэ, дзе ніхто не арэ, Казкі-байкі ліюцца крыніцай (Я.Купала). Ды гэты лес, хоць ён і немы, Але скрозь ціш халоднай дрэмы, Скрозь гэты мёртвы сон зімовы Вядзе з Міхалам казкі-мовы (Я.Колас). Выпадковыя стрэчы, Без паклону, без слоў, Адыходзяць у вечнасць Мілай казкаю-сном (Н.Гілевіч). Успомніш гэту казку-праўду І ўздыхнеш з трывогай (Я.Купала).
@КАСА. Доўгія заплеценыя валасы.
Пра памер, гушчыню, мяккасць валасоў і інш.; пра колер (касы): буйная, густая, даспелая (аўт.), доўгая, ільняная, кужэльная, кучаравая, мяккая, пушыстая, пышная, раскошная, тоўстая, тугая, цёплая, цудоўная, цяжкая, шаўкавістая, шаўковая кволая, рэдкая, шорсткая; бялявая, жаўтаватая, залатая, залацістая, з водбліскам золата, каштанавая, медна-залацістая, медная, мядзяная, пшанічная, русая, русявая, рыжая, светлая, цёмна-каштанавая, цёмна-шатэнавая, цёмная, чорная.
[Вецер] расплятаў ёй [Бандароўне] косы буйны, Песціў белы грудзі (Я.Купала). Пад дзікай ігрушай Даспелыя косы начлежніца сушыць (С.Грахоўскі). Доўгія косы тугія, Ой, на плячах маладых! (Я.Янішчыц). Зірнеш на косы ільняныя — Адвага траціцца твая... (С.Гаўрусёў). А звеннявая па ільну, здаецца, Сама з ільну з’явілася на свет: Кужэльная каса ў яе віецца І вочы сінія, як той ільняны цвет (П.Панчанка). І каса ў яе [Хадоські] была гусцейшая, цудоўная, русявая, з водбліскам золата каса (І.Мележ). У маці беспасажніцы галоўным пасагам былі маладосць, русыя кучаравыя косы і залатыя рукі (А.Астрэйка). У Зіны... пышная, з залацістым адценнем, каса (М.Ваданосаў). На плячах... віселі дзве раскошныя цёмна-шатэнавыя касы (А.Кулакоўскі). Тоўстыя залацістыя косы [Зіны] на спіне (Е.Лось). Тугія косы, як прынада, Ляжалі на яе плячы (А.Бачыла). У адвялых пракосах Дрэмле ціша святая. Твае цёплыя косы Я няўмелай рукой расплятаю (Г.Бураўкін). Сонца косы шаўковыя песціць... (П.Глебка). У люстры стаяла зграбная... дзяўчына з ільняной шаўкавістай касою на грудзях (У.Карпаў). Рэдкія, шорсткія косы дзяўчынкі выбіваліся з-пад шапкі (М.Лынькоў). Яна [дзяўчына] сядзела на карме чоўна і выкручвала ад вады цяжкую бялявую касу (К.Кірэенка). Помніш толькі красу, Мілы тварык дзявочы, Залатую касу, Сіняватыя вочы (М.Багдановіч). З яе анёла можна было пісаць. Каса доўгая, залацістая... (У.Караткевіч). Ці любіў жа ты яе, чыстую, З касой доўгаю, залацістаю? (В.Вярба). Русыя косы яе [Майкі] даўно не давалі спакою хлопцу (М.Лынькоў). Косы мядзяныя, косы — як змеі... Іх параўнаць ані з чым я не ўмею! (А.Вольскі). Я новых вандровак маршрут і кірунак На карце, прыехаўшы, зноў правяду, Вясёлку табе прывязу ў падарунак І ў светлыя косы твае запляту (С.Грахоўскі). Я адракаўся, нібы здраднік, Ад цёмных кос (П.Панчанка). І здавалася мне: З-за бору зноў ты войдзеш з чорнай касой (П.Панчанка).
* Краса-каса.
Б’юцца, б’юцца удвух Два разбойнікі За красу-касу, Неспакойнікі (Я.Купала).
@КАХАННЕ. 1. Пра ўстойлівасць, працягласць пачуцця; пра час яго ўзнікнення: бессмяротнае, бязмежнае, бясконцае, вечнае, доўгае, доўгачаканае, лёгкае, маладое, моцнае, неакрэсленае, невычэрпнае, непахіснае, неперажытае, неспадзяванае, неўміручае, нечаканае, нядоўгае, нязвыклае, паўзабытае запозненае, кароткае, мімалётнае.
Дзяўчынка мая любая... Шчасце маё. [Андрэй] не знаходзіў больш слоў, каб выказаць сваё пачуццё, сваё бязмежнае каханне і шчырасць (А.Чарнышэвіч). О каханне маё бясконцае, Не ўцякай ад мяне, пашкадуй! (У.Караткевіч). І вось яно прыйшло, маё неспадзяванае, доўгачаканае і такое нядоўгае каханне (І.Мележ). Я ведаў, што яна мяне любіць, яна сама пісала і гаварыла аб гэтым. Гэта было як бы гарантыяй таго, што наша каханне непахіснае (І.Шамякін). За што каханне берагчы? Неперажытае, нязвыклае, Як дзікі голуб на плячы (В.Вярба). У дарозе ружы Заснулі... І, беражна раскрыўшы рукі, Пялёсткі слухала, як гукі, Было мне водару гучанне, Як паўзабытае каханне (В.Вярба). Думітрашка кахаў яе [Ліду] першым, для яго самога яшчэ неакрэсленым каханнем (Я.Колас). Я не ведаў... ці мне адвярнуцца ад яе і захаваць у сэрцы маладое, шчырае каханне (З.Бядуля).
2. Пра глыбіню і сілу пачуцця, пра пяшчотнае і грубае, шчаслівае і нешчаслівае каханне: асаблівае, ахвярнае, бурлівае, бязмернае, высакароднае, высокае, вялікае, гарачае, глыбокае, гордае, кранальнае, летуценнае, міжвольнае, моцнае, неазмрочанае, невыказнае, нездрадлівае, нерастрачанае, нябеснае, нясцерпнае, палкае, патаемнае, прыгожае, пяшчотнае, радаснае, светлае, таемнае, тайнае, усёпаглынальнае, чыстае, шчаслівае, шчырае адбалелае, безнадзейнае, бязрадаснае, вымучанае, выпакутаванае, горкае, грэшнае, журботнае, маўклівае, непадзельнае, нярадаснае, няшчаснае, пакутнае, пякельнае, раўнівае, самотнае, сарамлівае, саромнае, утрапёнае, хваравітае, ціхае.
Ён [Імполь] пачынаў... разумець, што патаемна, ціха... любіць Хрысцю, ды нейкім асаблівым, вымучаным і нерастрачаным каханнем (В.Адамчык). Міг шчаслівы ў ахвярным каханні, Час здзяйснення, што свету даў цуд! (А.Пысін). Ганна растала, разлілася ў бурлівым каханні (М.Нікановіч). Дабрыня людская ёсць — Толькі ў працы з поўнай аддачай, У каханні шчырым і гарачым, І ў вачах даверлівых дзіцячых, Дзе яшчэ не начавала злосць (П.Панчанка). Калісь па светлым промні па вясне Спусцілася каханне да мяне. Яно было гарачае, зямное, Яно было нябеснае такое... (У.Карызна). У Ланскага было толькі каханне, кранальнае ў сваёй непасрэднасці і глыбіні (У.Караткевіч). Каханне яе, гордае, высокае, перамагло боль і горыч па страчаным, беззваротна згубленым у жыцці (“Маладосць”). А вочы — два глыбокія сусветы... Яны ж мяне вучылі Калісьці нездрадліваму каханню, Каханню маладому (У.Караткевіч). Быццам не год нясцерпнага кахання звязаў іх, не месячныя іскры..., а гэтыя дні яе пакут... (У.Караткевіч). Усё гэта нагадвала яму бязрадасную, батрацкую маладосць і адзінае шчасце ў ёй — светлае каханне і жаніцьбу (І.Шамякін). У гасцініцу да яго зайшла студэнтка-зямлячка, у якую ён... быў закаханы. Патаемным, міжвольным, нейкім журботным каханнем (Я.Брыль). Як можа пражыць чалавек жыццё, так і не зведаўшы моцнага, усёпаглынальнага кахання (А.Адамовіч). Забыла ўсе Машэкі ласкі, Каханне шчырае яго (Я.Купала). “Безнадзейнае каханне”, — усміхнулася Люба (А.Васілевіч). Як ускрык, як боль тваё імя. Сціснуся, перавяду дыханне. Ёсць на свеце справы, акрамя Адбалелага даўно кахання! (В.Іпатава). Восень... Жоўтая Белавежа. ...Тут самая пара ўтрапёнага кахання (Я.Сіпакоў). Сумненняў не аставалася — каханне ў іх было бяскрылае, сляпое, саромнае (У.Карпаў). Выйдзі, любы, на спатканне, Я раскажу табе пра долю, Пра наша горкае каханне (П.Глебка). Маўклівае каханне хлопца мучыла... (Я.Васілёнак). Каб загасіць агонь пякельнага кахання, Янка ўцёк у горад (З.Бядуля). Андрэй адчуў, што каханне яго да Каці стала нейкім хваравітым (А.Чарнышэвіч). З гэтай пары я пачаў углядацца У неба начное і зорку шукаў, Ціхім каханнем к табе разгарацца З гэтай пары я пачаў (М.Багдановіч).
@КВЕТКА (кветкі). 1. Пра колер, пах, свежасць і інш.: агністая, белая, буйная, водарная, волкая (разм.), духмяная, залатая, залацістая, лапушыстая, лёгка-ружовая, мядовая, пахкая, пахучая, пяшчотна белая (паэт.), рознакаляровыя (мн.), росная, ружова-светлая, ружова-сіняя, сінявокая, сіняя, яркая, яснавокая бледная, бляклая, вялая, зіркастая (разм.), мізэрная, сцюдзёная.
Кветка ў нетрах лясных распускалася, Залатая, агністая, сіняя (У.Караткевіч). Цвітуць на прасторах раўнін Сцюдзёныя белыя кветкі (К.Кірэенка). Дзынкалі пчолы, прысядаючы і выгінаючыся на буйных кветках канюшыны (С.Грахоўскі). Дайце ўдыхнём, як на раніцы весняй, З першае волкае, роснае кветкі (П.Броўка). Буйныя, лапушыстыя, пэўна, не таптаныя нагой чалавека, узгадаваныя вялікай шчодрасцю прыроды мільёны кветак пераліваліся ўрачыстай чырванню, ціха варушыліся на слабым ветрыку... (В.Быкаў). Уецца па сцяблінах бярозка, шчасліва выстаўляючы сонцу грамафонныя трубкі сваіх лёгка-ружовых кветак (Я.Брыль). Цвітуць водарныя, мядовыя кветачкі алісума, па-народнаму мядункі (“Беларусь”). Адхінаючы пахкія кветкі рукой, Мы з табою па садзе ідзём (К.Кірэенка). [Ласіха] смачна жуе вялікія плывучыя лісты лілеі, разам з якімі да пысы яе асуджана гайдаецца-плыве пяшчотна-белая, з сонечным “сэрцам” кветка... (Я.Брыль). Пах ветак хваёвых і кветак мядовых Ліецца ў вокны дамоў (Я.Журба). Дзеці... прыбіралі і абсаджвалі пляц вакол станцыі рознакаляровымі кветкамі (П.Броўка). Букет ружова-сініх кветак заўжды стаяў на стале (І.Навуменка). ...Там, дзе кветак яснавокіх не ставала для сцяжын, — забялела ўсё навокал ад расквечаных калін (П.Прыходзька). Прасіць, каб сонца зорнае не кінула палі, А кветкі сінявокія зноў на лугах цвілі (М.Танк). Стаю і гляджу, як на кветках зіркастых Блукае маленства далёкага чмель (Н.Гілевіч).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (кветак): дзівосная, дзіўная, жывая, жычлівая, казачная, крамяная, лёгкая, пекная, райская, родная, слаўная, цудоўная, чароўная, шчаслівая журботная, кволая, панурая, пасохлая, самотная, сарамлівая, узбуялая.
Маладосць з краю у край мяне кідала, Колькі кветак дзівосных пабачыў і змяў! (П.Панчанка). Я таксама люблю, каб вясной на акне Ўсё гарэлі, не гаснучы, кветкі жывыя (К.Кірэенка). Два-тры з іх [курганоў] свецяцца Кветкай жычліваю, Рэшта скрываецца Лазой, крапіваю (Я.Купала). А некалі адзін чалавек шукаў казачную кветку шчасця, шукаў, каб прынесці шчасце людзям (ЛіМ). Пад мяккімі павевамі ветру лёгка заківалі белыя гарлачыкі, ужо гатовыя раскрыцца, каб цэлы доўгі дзень піць крамянымі кветкамі шчодрае ліпеньскае сонца (У.Арлоў). Мы бачылі, як красуе колас, увесь у лёгкіх і светлых, бы смуга, маленькіх кветачках (Я.Сіпакоў). Абяцаеш мне дастаць з неба зорку ты, з Марса кветак мне прыслаць пекных, залатых (Э.Валасевіч). Кветкі асеннія, родныя, бледныя! Выраслі вы, каб ураз жа і згінуць (М.Багдановіч). Я ўсё ж прынясу іх, шчаслівыя кветкі (К.Кірэенка). Нібы цудоўная кветка, Ордэн галубіць мне грудзі (Я.Купала). Ніхто не знайшоў у купальскую ноч чароўную кветку — прываблівы скарб (П.Панчанка). Але многія вяртаюцца сюды зноў: без гэтага свінцовага неба, без гэтага запалярнага холаду, без гэтых самотных кветак між валуноў... ім цяпер усюды было ўжо неяк халаднавата і няўтульна (Я.Сіпакоў). Зямля яшчэ не адтала (з яе тырчаць умарожаныя, пасохлыя мінулагоднія кветкі) (Я.Сіпакоў). Прабіраўся я праз чараты і алешнікі, вербалозы і крушыннікі..., густа аплеценыя рознакалёрны.мі паясамі дзікаватага хмелю і ўзбуялых кветак (К.Кірэенка).
* Кветка-званочак, кветка-сястрыца, кветка-цуд, маланка-кветка, чары-кветкі.
Яшчэ гарэлі, быццам зоркі, Маланкі-кветкі ля дарог, Цвілі тапорыкі на ўзгорках, І васілёк красу бярог (К.Кірэенка). Кветку-званочак крані — Песні пальюцца адтуль жаўруковы... (Р.Барадулін). Якая ж ты кветка-сястрыца? Пад інеем сэрцайка звяла (Я.Янішчыц). Ён помніў, што Альжбета Ад мужыка пайшла з малой. Але што кветка-цуд вось гэта Яе...? (Н.Гілевіч). Свіцязь-возера спявае — Чары-кветкі ўсходзяць (Т.Бондар).
@КЛЁН. 1. Пра вышыню, гушчыню, характар ствала, узрост; пра колер (клёна): высокі, густалісты, густы, кучаравы, лапчаты, малы, разгалісты, разложысты, раскідзісты, росла-разложысты, рослы, статны, стройны, стромкі, тонкі, тоўсты голы, стары; барвовы, жаўталісты, жоўты, залаты, залацісты, зялёны, пунсовы, чырвоны чорны.
Быў густалістым клёнам гэты цень — І мы з ёй лівень тут перачакалі... (Н.Гілевіч). Пад самымі вокнамі школы аб чымсьці шапталіся два густыя кучаравыя клёны (А.Пальчэўскі). Хутка Прымацкі прайшоў паўз малады калгасны сад, агароджаны густой сцяной лапчатых клёнаў (І.Сіняўскі). Каўпак сеў на лавачку пад старым разгалістым клёнам (У.Краўчанка). І пад росла-разложыстым клёнам, Дзе шумелі галіны густыя... Абняліся паўстанцы-браты (П.Трус). Схвачана бярозка полымем зялёным, Трапяткая ўстала перад стройным клёнам, Мусіць, спадабаўся, белай, клён прыгожы... Ззяе ў сонцы лісцем, статны і высокі, Сіла веснавая ў жылах гоніць сокі (К.Буйло). Ужо і стромкія клёны, і... дубы, і галасістыя песні птушак, што ўсё некуды плывуць і плывуць у паднябессі, здаюцца непатрэбнымі, лішнімі... (Б.Сачанка). І гарыць, як свечка, Тонкі клён барвовы (В.Вярба). Ляцяць лісты і павуціна, Барвовы дагарае клён (С.Грахоўскі). Водбліскі цьмянага сонца залацяць голле жаўталістых клёнаў (А.Звонак). Вынесем лаўкі пад клён залаты, Сядзем за стол (К.Буйло). Глянь! Адлятае апошні Ліст залацістага клёна (М.Танк). На ўзбярэжжы пунсовыя клёны І суровыя сосны маўчаць (С.Грахоўскі). Злятае ліст на дол настылы З чырвоных клёнаў і калін (С.Грахоўскі). Добра было слухаць, як шуміць голы клён каля акна (К.Чорны).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (клёна): гаманлівы, гутарлівы, дзівосны, дзіўны, задуменны, задумны, калёны, крылаты, лёгкі, мілы, напеўны, паспакайнелы, прыгожы, пяшчотны, родны, самы лепшы, юны абгарэлы, гарэлы, згалелы, змрочны, маўклівы, нямоглы, нямоцны, пахілы, самотны, сумны.
Вяне клён гаманлівы. Ні хмурынкі ўгары (Г.Бураўкін). Дзівосны клёнік гутарлівы лапоча пад маім акном... (“Маладосць”). Хай ён [ліст] знойдзе цябе і раскажа няхай, Як з маіх не выходзіш ты думак і сноў, Як ірвецца душа мая ў бацькаўскі край Да сцюдзёных крыніц, да задумных кляноў (К.Кірэенка). Табе асветляць шлях праз гушчары Калёны клён І ясень ясны ўночы (Р.Барадулін). Загарыцца полымна над хатай клён наш мілы, лёгкі клён крылаты (К.Буйло). Журавінкай ірдзее пэўнасць: Застанецца па нас — напеўным Лёгкім клёнікам — цень радка (Н.Мацяш). Паспакайнелы, вунь імгліцца Празрыстай беллю чорны клён (М.Стральцоў). Мусіць спадабаўся белай [бярозе] клён прыгожы... (К.Буйло). Вось урэшце і яе родны клён (М.Лынькоў). А дзеці выбралі Ліпе самы меншы і самы лепшы клёнік (Я.Брыль). І вечарамі юны клён ля ганка Мне тры гады ківаў, як сваяку (Г.Бураўкін). Грыша знясілена прыхінуўся да абгарэлага клёна... (К.Кірэенка). Гарэлы клён схіліўся да паркану (Я.Колас). Калі ён [Васіль] знайшоў вуліцу Чкалава, Лідзіну вуліцу, то яшчэ здалёк убачыў нямоцны, згалелы клён і драўляны дамок з парканам (І.Мележ). І вось-вось шугануць, як прыбой, Словы ўскінуць да сонца далоні І прарэжуцца самі сабой, Як лісты на маўклівым клёне... (Г.Бураўкін). Пахілы, старэнькі аб нечым гадае, Аб нечым гадае... клён (А.Звонак).
@КЛІЧ (вокліч). Заклік; крык, вокліч: баявы, вечавы, вялікі, заклікальны, магутны, магучы, прызыўны, сярэбраны, ціхі грозны, трывожны; вясёлы, прывабны, прывітальны, радасны безнадзейны, бязрадасны, журботны, нервовы, спалоханы, сумны, тужлівы.
На мой кліч вечавы хто жывы, чуць жывы, Пад гарою касой загамоне (Я.Купала). Гэткі будзе мой кліч — і магуч, і вялік, А не трапіць ён к душам прыспаным, — Вызву гром, перуны — хай памогуць яны... (Я.Купала). Добры дзень, прызыўны кліч аленевы! Памаўчы, бо я ў цішы гаёў Сам трубіць пачну ў тузе асенняй... (У.Караткевіч). Як гром, пранёсся баявы кліч: “Далоў вайну!” (А.Александровіч). І пачуў салдат па-над дарогай Ціхі кліч заплаканай вясны (К.Кірэенка). Але сягоння хай у нашых хатах Трывожным клічам песні загучаць (П.Панчанка). Трубі, трубі, пастух! Склікай кароў сваім вясёлым клічам (П.Панчанка). Між елак тых, дзе снег таптаў [лось], Да нашых вёў дарог І клічам радасным вітаў Нас, як сваіх сяброў (К.Кірэенка). Які прывабны кліч яго [крумкача] птушыны У прадчуванні веснавых уцех (Н.Гілевіч). З неба зляцеў на зямлю другі... гук, поўны трывогі, просьбы і безнадзейнага журботнага клічу... (В.Быкаў). Спалоханы і нервовы, вокліч Грача абарвала доўгая захлёбістая кулямётная чарга (А.Савіцкі). Аднекуль наляцела безліч чаек і сваім сумным клічам абудзіла наваколле (П.Броўка).
* Гром-кліч, кліч-заклінанне.
Запяялі вазы песню сваю рана, Як бярозавы рог Вяля серабраным Громам-клічам над зямлёю затрубіў (М.Танк). Стукнецца [яснасць] у шыбы, у сенцы, Ўкіне свой кліч-заклінанне... (Я.Купала).
@КЛОПАТ (клопаты). Адвечны, бацькоўскі, бескарыслівы, вечны, выключны, высокі, вялікі, гарачы, добры, доўгі, жыццёвы, ласкавы, мацярынскі, надземны, надзённы, найвысокі, найвялікшы, неадступны, немарудны, нехапаткі (разм.), няспынны, нястомны, паважны, прыемны, пяшчотны, сардэчны, смешны, спрадвечны, цёплы, чулы абразлівы, будзённы, будні, дробны, журботны, згрызотны (разм.), мізэрны, мітуслівы, невыносны, нікчэмны, пакутлівы, пусты, пякучы, сумны, цяжкі.
Гэта спраўлялі бацькі свой адвечны клопат па гаспадарцы, гатавалі ўсё патрэбнае ў дарогу... (Я.Лецка). З бацькоўскімі клопатамі... сабралі Багуцкага ў цяжкую дарогу (М.Лынькоў). Зноў ты, маці, прада мной: Бачу я тваё старанне, Бачу вечны клопат твой (А.Пысін). Праверка сшыткаў, ведала Ганна, — доўгі клопат (І.Мележ). У Наталлі, як звычайна ў гаспадыні ў святочны дзень, было безліч дробных клопатаў па гаспадарцы: то заслаць, то прыбраць, то выцерці пыл, то падумаць, што згатаваць паесці (Я.Скрыган). Потым дарогі іх разышліся... іх галасы перасталі гучаць, паглынутыя дробнымі жыццёвымі клопатамі (М.Лынькоў). Найвялікшым сваім клопатам яна лічыла зберагчы ад гэтай страшнай навалы сваю дачку... (М.Лынькоў). [Багдан] З радасным здзіўленнем прыгадаў ласкавы Чэсін клопат, і развітанне, і трывогу (А.Савіцкі). Зноў дубы на маўклівай сяўбе. І ў мяне ёсць свой клопат надземны. Часам я адчуваю сябе Вартавым, што чакае ўсё змены (А.Пысін). Усё ў чалавеку, што робіць яго чалавекам: І памяць, і клопат надзённы, і мараў разбег (Н.Гілевіч). Будзе ў ёй [песні] пра шлях далёкі, пра прастору пад крылом і пра клопат найвысокі аб гняздзечку пад акном! (Е.Лось). Вясна... Каму вясна, а яму толькі яшчэ большыя турботы, нястомныя клопаты (М.Лынькоў). Алесь на дзеле пераканаўся, Што ён дарэмна марнаваўся І што ўжо больш няма збавення, Як толькі ўзяцца за вучэнне, Як гэты клопат немарудны (Я.Колас). Днём Курані былі ў будзённым, нехапаткім клопаце (І.Мележ). Думкі яго [лорда] былі заняты больш паважнымі клопатамі (М.Лынькоў). Гаварыць тут пра сардэчныя клопаты, пра Васіля нельга было... (І.Мележ). Былі, напэўна, недарэчы І словы тыя неўпапад, І смешны клопат той хлапечы Аб лёсе дзедавых прылад (А.Пысін). Яшчэ адно лета, адно з многіх, якія ўжо зведалі ў спрадвечным клопаце Курані (І.Мележ). Яе мацярынскі, чулы і пяшчотны клопат паставіў у строй не аднаго байца (“Беларусь”). І мой будзённы, мой згрызотны клопат, Што не даваў зірнуць ушыр і ўвысь, Сарваўся ўміг і адляцеў кудысь... (Н.Гілевіч). Валіны клопаты здаліся Юру абразлівымі (У.Карпаў). Дзяцел сеяў чорнае насенне, А ў мяне журботны клопат быў... (А.Пысін). Адзінаю ўцехаю былі дзеці; неадступныя былі клопаты аб іх здароўі... (У.Дамашэвіч). Над палеткам загінуў сум непатрэбнай самоты, смутак мізэрных клопатаў (П.Глебка). Адкінь нікчэмны мітуслівы клопат І не вагайся: “Быць або не быць” (С.Грахоўскі). Мама мая — паэтэса Са шчымлівай грудною песняй, З клопатамі пякучымі (Я.Янішчыц). І ў яго з душы спаў яшчэ адзін цяжкі клопат (В.Адамчык).
@КОЛАС (калоссе). 1. Пра важкасць, напоўненасць зернем, ступень спеласці, пра колер (коласа): белы, буйны, важкі, васковы, вусаты, высокі, грузны, залаты, залацісты, медзяны, наліты, наліўны, поўны, пругкі, сакавіты, сівы, спелы, тугі, умалотны, цяжкі, ядраны бедны, квола-пляскаты, недаспелы, неналіты, нішчымны, нязжаты, няспелы, парожны, пусты, ссівелы, шорсткі, шурпаты.
Спагадная, нудная песня плыве, Губляючы ў пушчы свае пералівы, У шэлестах белага коласу нівы (Я.Купала). Люблю я прыволле Шырокіх палёў, Зялёнае мора Буйных каласоў (Я.Колас). [Людзі] гадуюць важкае калоссе (Е.Лось). Колькі жыцця пад вусатым калоссем! (Я.Брыль). Нахіляецца колас васковы Да сагрэтай крывёю зямлі (М.Хведаровіч). Нівы пладавітыя Шэпчуць грузным коласам (П.Глебка). Што ж прынесці сягоння на свята Краіне маёй У падзяку за тое, што рукі мае Хлеб трымаюць з яе залатога калосся (М.Танк). Лета. Жнівень нахіліўся Да сярпа і да касы. Жоўтым воскам наліліся Медзяныя каласы (П.Броўка). Сцяблінка жытняя — несамавіты Музычны інструмент... Перш чым запець, Трымала колас над зямлёй, наліты, Каб ён на радасць людзям мог даспець (Н.Гілевіч). Поўныя тугія каласы важка пагойдваюцца пад гарачым павевам ветру... (І.Мележ). ...Жыта пругкімі каласамі біла па твары, ногі блыталіся ў сцяблінках (Х.Жычка). А тут, дзе ўчора багна прэла, Гнілі век-векам балаты, Збажынка сёння зарунела І спее колас залаты (Я.Колас). А мяне заўсёды цешыць восень, Яблык і грыбоў салодкі пах, І тугое спелае калоссе, Цішыня і сонца ў снапах (С.Грахоўскі). Добрай раніцы ў полі шырокім... Каласам умалотным высокім, Рупным жнеям (М.Танк). Пад лёгкім ветрам гайдаліся хвалямі цяжкія каласы калгаснай ярыны (У.Краўчанка). Сонца паўднёвае, жар несцярпімы! Жыта шуміць ядраным коласам... (А.Гурло). Міця скочыў у сіваватае жыта..., збіваючы квола-пляскатыя каласы (В.Адамчык). Падняліся над долам нязбітым Недаспелыя каласы (А.Пысін). Лёгкі ранішні ветрык калыхаў загоны жыта... і яно... шумела сівым, яшчэ не налітым коласам (Б.Сачанка). Топчуць боты палын прагорклы І недаспелыя каласы (Г.Бураўкін). Восень на свеце. Бор стогне, шуміць; Колас нязжаты на полі стаіць (Я.Купала). Міхал падыдзе і прыстане, І лаву жыцейка агляне Ды возьме ў пальцы асцярожна Яшчэ няспелы і парожны Ён колас жытні (Я.Колас). Ніва пустымі шуміць каласамі, Ніва не цешыць жаночых вачэй (Я.Колас). Ссівелы ўжо колас схінула к мяжы (Я.Купала). Лашчаць пальцы шорсткі каласок (Н.Мацяш). Вазьму шурпаты каласок На чуйным провадзе саломы — І адзавецца мне здалёк Мой продак (А.Пысін).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (коласа): высакародны (аўт.), мускулісты (аўт.), пяшчотны, цудоўны, чароўны, шапаткі, шапатлівы адзінокі, высмалены, забыты, засмяглы, маркотны, нікчэмны, сіратлівы, сумны.
Ды я прашу: дапамажыце ўбачыць, Як упершыню, высакародны колас жытні, Нябёсаў сінь і вышыню (Г.Каржанеўская). Выставіць у полі войска хлеб — Мускулістых каласоў атрад, Хоць свае налёты робіць з неба Бамбардзір цяжкі — грымотны град (П.Макаль). Навокал — ціхая песня вячэрняга сонца, пяшчотнага калосся, непрыкметных жаўранкаў (Я.Брыль). Спее ніва залатая, чароўным коласам шуміць... (“Маладосць”). Не стаяць мне з сярпом вастразубым у жыце, Не схіляцца сярод шапаткіх каласоў... (Н.Гілевіч). На саломцы тонкай У траве густой Спее адзінокі Колас сіратой (Я.Колас). Цяпер на полі значыліся выжарыны, і яно [жыта] не гарнулася ў трубу, а суха, нашчацінена стаяла пустым, высмаленым... калоссем (А.Жук). Ці за грэх закляты Я не маю долі, Як забыты колас На мужычым полі? (Я.Колас). І колас, засмяглы, у полі звінеў, І кожнай вясною, вітаючы вырай, Лавілі мы ўсходняга ветру напеў (М.Танк). Жыта на палях стаяла дробнае, кволае, лёгка трымаючы беднае, нікчэмнае калоссе (І.Мележ).
* Колас-сіраціна, колас-стораж.
І жнеі сышліся. — Направа, налева Кладучы ў снапы каласы-старажы (Я.Купала). Пад шчытом на павуціне Нішчымны колас-сіраціна Ў зацішку лёгенька гайдаўся... (Я.Колас).
@КОНЬ. 1. Пра шпаркага, гарачага, натурыстага каня; пра каня спакойнага, паслухмянага: агністы, быстры, гарачы, гуллівы, імклівы, крылаты, лёгкі, нервова-чуйны (аўт.), парывісты, хлёсткі, шпаркі, шустры апраметны, ашалелы, ліхі, наравісты, натурысты, неслухмяны, нестрыманы, неўтаймаваны, нястрымны, няўрымслівы, свавольны, упарты; верны, пакорлівы, пакорны, разумны, рахманы, спакойны.
Першая лёгка ішла агністая і хлёсткая... кабыліца Зорка (М.Ракітны). Праплыла яшчэ палоска дня Белым крыллем спуджанай лябёдкі, Белай грывай быстрага каня (Я.Янішчыц). Партызан гаворыць у адказ: — Выпраўляла мяне ў грозны час, Зброю мне ўручала і да дня Асядлала вернага каня... Родная краіна — маці мая! (М.Танк). Каня гарачага без жалю Аддай другому, здатнаму ў яздзе (С.Грахоўскі). Хлапчук падганяў гуллівага каня (К.Чорны). Ды хай адкажа час, каго нясе ў сядле той конь імклівы... (Т.Бондар). І конь крылаты ад Парнаса Мой дух імчыць... (М.Багдановіч). — Можа, чым памагчы? — спытаў ён [Імполь], ужо адымаючы ад цугляў руку і даючы свабоду нервова-чуйнаму каню (В.Адамчык). Селянін без шапкі з ускудлачанымі валасамі віхрам імчаўся на шпаркім кані (Я.Колас). Варанецкі хапаецца за білы, ловіць лейцы, каб спыніць лёт апраметных коней (І.Дуброўскі). На падмогу... падскочылі два таварышы і ледзь утрымалі ашалелага каня (М.Машара). Конь быў ліхі, натурысты, але прадавалі танна, і Стручок паквапіўся на яго (І.Мележ). Самыя наравістыя, самыя няўрымслівыя коні ў каваля станавіліся рахманыя, спакойныя, пакорлівыя (У.Дубоўка). Яўхім... дужай рукой прыпыніў неслухмянага каня (І.Мележ). Неўтаймаваныя нясуцца коні (В.Вярба). Чый быў конь нестрыманы, золатам падкаваны? (Л.Геніюш).
2. Пра ўкормленасць, стан каня; пра яго ацэнку: аўсяны (аўт.), гладзенькі, гладкі, дужы, кругленькі, малады, моцны, сыты, укормлены запараны, напуджаны, спуджаны, сухарлявы, узмылены, худы; баявы, добры, залаты, зграбны, легендарны, пародзісты, фарсісты, цягавіты малы, марны, нявідны, нядошлы, нязграбны, няўклюдны, пануры.
Коні дамчалі да маёнтка хутка. І коні былі сытыя, аўсяныя... (У.Караткевіч). Яўхім ішоў першы, трымаючы гладкага, агністага колеру каня на кароткім повадзе (І.Мележ). Конік, малы, кругленькі, гладзенькі і вельмі цягавіты... (Э.Валасевіч). Малады ўкормлены конь бег шпарка, спяшаючыся да цёплага даху (“Маладосць”). Добра, што пад’ехаў ротны повар На рудым запараным кані (П.Панчанка). І ўслед за спуджаным канём — Чарнавалосы і бялёсы — Імчаць падлеткі... (Г.Бураўкін). Сухарлявы конь... ледзь мог цягнуць плуг (В.Каваль). На пачатку мая прымчаў на ўзмыленым кані ганец (У.Караткевіч). Хто табе ранюсенька да дня Баявога асядлаў каня? (М.Танк). У Кірылы добры коні, Бо Кірыла — галава!.. (Я.Колас). Гэй вы, коні, гэй малыя! Што заснулі? Весялей! Гэй, у скочку, залатыя! Варушыцеся жывей! (Я.Колас). Легендарныя коні і світкі — Ўсё разбуджана гулам зямлі (Я.Янішчыц). Коні, коні, дзе вы, коні,... зграбныя, фарсістыя (Е.Лось). Порскаюць, тупочуць нагамі нявідныя коні (М.Гарэцкі). Пан Францішак... корпаўся ў гаспадарцы з адным нядошлым канём (Я.Брыль). Гэй, варушыцеся, коні панурыя, Досі ўжо працы, бо сонца зайшло! (М.Багдановіч).
3. Пра масць каня, яго грыву, грудзі і г.д.: белагрывы, буланы, буры, вараны, галавасты, гняды, грудасты, грывасты, залатагрывы, калматы, кары, кашлаты, каштанавы, мышасты, папялясты (разм.), пярэсты, руды, сівенькі, сівы, стракаты, чарнагрывы слепаваты, сляпы.
Мой конь белагрывы, нясі мяне ў поле, Дзе воля, дзе вецер... (“Маладосць”). І — заспявалі пра лябёдачку, Пра коней вараных (А.Пысін). Прывязаны да плоту, стаяў нязграбны галавасты конь (І.Мележ). Трызніць ён [франтавік], што ляжыць у шпіталі, І смыляць яго раны агнём, І не ведае — танкам падмялі Ці стапталі грудастым канём (А.Пысін). Я распрагаў кашлатага грывастага коніка... і пускаў на пакос (Б.Сачанка). У садзе залатагрывы конь пасецца (А.Якімовіч). Дрэвы схавалі ад Чэсіных вачэй і поле, і кабету, што кіравала каштанавым канём (В.Адамчык). Патрошку цюхціў кары конь, бразгаючы банечкаю па дузе (М.Гарэцкі). Дзіцячы смех не звініць на лёдзе, а сялянскія калматыя конікі не праводзяць па снежных абшарах прыбярэжжа ранейшых “зімнікаў”. ...Граніца (З.Бядуля). ...Хлапчук... круціць над галавой лейцамі і пакрыквае на кругленькага мышастага, чарнагрывага коніка (М.Ракітны). — Гэй, мой конік! Гэй, мой сівы! Ну яшчэ, маленькі! Варушыся, гэй, не бойся, Конік мой сівенькі! (Я.Колас). Я луг шкадавала за тое, што косяць касою... Шкадавала канька сляпога... (Е.Лось). Цягнецца араты за сахой крывой, Конік слепаваты трасе галавой (Я.Купала).
* Конь-валах, конь-скакун.
Яшчэ поўнач, — петухі Першыя не пелі, Твае коні-валахі Сена не паелі (Я.Купала). Прысніўся Дубягу ў абозе сон, Што ў родную хату прыехаў ён. Спыніў каля брамы каня-скакуна... (М.Танк).
@КРАЙ (краіна). Дзяржава; радзіма, бацькаўшчына.
1. Пра заможны, вольны край: абноўлены, адзіны, адноўлены, азёрны, баравы, бацькоўскі, блаславёны, бязмежны, бялявы, бясконцы, вольны, вялікі, вясёлы, горды, далёкі, дарагі, дзівосны, дзіўны, жураўліны (аўт.), задуменны, залатакосы (паэт.), залаты, запаветны, зманлівы, зялёны, калінавы (аўт.), казачны, каханы, квітнеючы, любімы, любы, люстраны, малады, мілы, мірны, неабдымны, незабыўны, непадкупны, непаўторна прыгожы, непаўторны, праўдзівы, прыгожы, радзімы, разбуджаны, райскі, родны, свабодны, светлы, сінявокі (паэт.), сінякрылы (паэт.), смелы, сонечны, таемны, таямнічы, ціха-белы (аўт.), чароўны, шчаслівы, шыпшынны (аўт.), шырокі, янтарны, яснавокі (паэт.), ясназоры (аўт.).
Золак пунсовы заліў небакрай, Ранне страчае абноўлены край (А.Звонак). Нікому не дазволіць прадаць, ні заняволіць ні ўнука, ані сына край любы, край адзіны (А.Куляшоў). Гамоняць, гудуць пуцявіны Адноўленай роднай краіны (Я.Колас). У цёплы жнівень, калі бываю У нарачанскім азёрным краю, Па даўніх сцежках... Да ўсходу сонца карціць прайсці мне (М.Танк). Паліты край мой баравы, Як хлеб, крывёй і потам (Р.Барадулін). Гэта песня была пра дом, Пра далёкі бацькоўскі край, Дзе ў гародчыку пад акном Хутка зеленню пырсне май... (Н.Гілевіч). Мілая моладзь, слаўная моладзь Нашай бязмежнай краіны! Горы і моры можаш ты здолець, Сэрцам расплавіць ільдзіны (Я.Купала). Краю мой бялявы, Краю мой любімы, З сіняю істужкай прыдарожных хвой... (А.Звонак). Іх каханне маладое, Іх юнацтва залатое, Як прадвесня, І ляціць над полем, гаем, Над бясконцым родным краем Разам з песняй (М.Танк). Над вольным краем сонца ўсходзіць, Гарыць вясёлкавы прамень... (К.Буйло). Даўно, з самага дзяцінства, уяўлялася, мроіўся мне гэты вялікі, неабдымны край (А.Пысін). А гэта — вандроўка праз сёлы, Праз край мой шырокі, вясёлы, Бясконцыя нівы, дубровы — Ў маю беларускую мову (М.Танк). А другу, што ў працы ці ў бітвах змарнеў... Як светлую кнігу, жыццё разгарне Наш край пагранічны, шчаслівы і горды (П.Панчанка). Ты ляці, маё слова, праз палі і лясы, Прывітайся з краінай маёй дарагою (П.Панчанка). Вось чаму так у змроку сніцца ў камеры цеснай Край дзівосны, далёкі, Дзе жыве мая песня (М.Танк). Аддаў бы я край самы райскі і дзіўны За цень ад сасны на далёкай Радзіме (П.Панчанка). І я на “клюкву” “журавіны” Не прамяняю, не аддам. І светлы край наш жураўліны Я дзецям ціха перадам (П.Панчанка). Мой край задуменны!.. Праз буры ты поступам цвёрдым прайшоў (А.Звонак). Дзе ж той край залатакосы, край зялёны?.. Там, дзе Свіцязь, там, дзе Прыпяць і Ясельда... (П.Панчанка). Сёння з песняй абыду я... Залатую, маладую, Нашу родную краіну (П.Панчанка). Перасекшы ў шляху рубяжы, прыляцеў ён [бусел] у край запаветны (А.Бялевіч). І нехта разнасцежваў дзверы Ў таемны і зманлівы край... (А.Бачыла). Крані глыбей зямныя жылы — І казачны пабачыш край (М.Танк). Ім [пралазам] здасца квітнеючы край наш няўтульным (П.Панчанка). Край ты наш любімы, край каханы... Да грудзей тваіх мы сэрца тулім (К.Буйло). Мой край азёрны, край люстраны, З таемнай гутаркай лясной, Чым да цябе я прывязаны, Што ты заўсёды прада мной? (П.Броўка). Скажы мне, ці калі ў Чужой зямлі далёкай Успамінаеш ты край родны, мілы свой? (К.Буйло). Пасля таго, як ты [Купала] пакінуў край незабыўны і сяброў, Трывожаць думы безупынна, Вядуць у твой музей — дамоў (М.Танк). А ў вёсках, якія разам з пяццю азёрамі відаць з высокай гары, простыя, шчырыя людзі гавораць пра тых безыменных Дваццаць, што не захацелі цаной нявіннай крыві вяртацца нават сюды, у сваю непаўторна прыгожую краіну (Я.Брыль). Бо трэба нам пакінуць Наследнікам навек Праўдзівую краіну Між салаўіных рэк (П.Панчанка). О, край родны, край прыгожы! Мілы кут маіх дзядоў! Што мілей у свеце божым Гэтых светлых берагоў (Я.Колас). Гэтак часам уходзіць у зямлю крыніца, Дзесь у нетрах таемна бяжыць, Але мусіць урэшце на волю прабіцца, Шмат яшчэ на зямлі будзе ліцца-каціцца і радзімаму краю служыць (М.Багдановіч). Родны край Беларусі, Ты, мне любы да болю! Я цябе не зракуся, Нізашто і ніколі (Н.Гілевіч). Наступнага дзень Па краіне ідзе, каб святлелі й раслі гарады, Каб зямлю усцілалі сады, Залацеў на палях ураджай, Расцвітаў мой разбуджаны край (А.Звонак). Далёка ты ад нашай Беларусі, Зямля сяброў, зямля красы юначай. Калі — не ведаю — у шлях збяруся, Цябе, свабодны горды край, пабачу (Н.Гілевіч). Я прыйду ў твой светлы край, Стану на парозе (А.Звонак). Жыве паэт і на вачах згарае, Каб з годнасцю пакінуць для вякоў Энцыклапедыю святога краю (Р.Барадулін). Я сінявокім краем ганаруся, куды б вандроўны вецер ні паслаў (С.Панізнік). Сінякрылая краіна З песняй сонца і арла І паіла, і карміла, І лячыла, як магла (А.Пысін). І вось ён [Робсан] у нашым сонечным краі, Дзе сэрцу і песням радзіму знайшоў (М.Танк). То хмызнякі ўздымаюцца сцяной, То векавыя волаты ў бары Ў край не пушчаюць таямнічы свой (М.Танк). Будзе зноў грымлівая гулянка з тостамі за ціха-белы край (С.Панізнік). Усіх непакоіла, Што нас прыгнала да іх берагоў: Ці выпадку вецер шалёны, Ці мара аб краі чароўным..? (М.Танк). Напэўна, буду сумаваць па Латвіі. Янтарны край, любіць цябе дазволь! (А.Пысін). Мой край яснавокі і вы, людзі-брацці! Распалім жа помсты пажар, Фашысцкую погань, народаў пракляцце, Знічтожым (Я.Колас). Мой край ясназоры! Прайшоў ты нямала Шырокіх і вузкіх дарог (Я.Колас). Калінавы, шыпшынны Мой край ад зор азяблы. Ды вас заваражыла Святое слова “сябра” (Я.Янішчыц).
2. Пра бедны, зняволены, прыніжаны, далёкі (край): бедны, галодны, далёкі, забыты богам, закатаваны, здрасаваны, здратаваны, знявечаны, зруйнаваны, калісьці загнаны, няродны, пакінуты, праставалосы (аўт.), распяты, сіверны, сумны, халодны, цёмны.
Ці збяромся зноў калі мы Ў нашым бедным родным краі, Як бы птушкі пасля зімы? (Я.Колас). Край ты наш! Як міл ты сэрцу, Цёмны край, галодны! (Я.Колас). Буду ў далёкім краю я нудзіцца, Ў сэрцы любоў затаіўшы сваю; Кожную ночку на зорку дзівіцца Буду ў далёкім краю (М.Багдановіч). Край наш бедны, край наш родны, Лес, балоты і пясок... Чуць дзе крыху луг прыгодны... Хвойнік, мох ды верасок. А туманы, як пялёнка, Засцілаюць лес і гай. Ой ты, бедная старонка! Ой, забыты богам край! (Я.Колас). Прыйшлі мой край закатаваны Браты-героі вызваляць, — Байцы франтоў і партызаны На Беларусі побач спяць (П.Броўка). Падняліся арлы па-над Нёмнам-ракой, Грозным клічам гукнулі сыноў Мастаўляны. І здалося, што сам Каліноўскі з труной развітаўся, каб вызваліць край здрасаваны (К.Кірэенка). Заснулі ўсе, адзін Нябаба, На лаве лежачы, не спіць: Не так баляць цяжкія раны, Як сэрца ные і баліць, Баліць за край свой здратаваны (М.Танк). Я ведаю — прытулку там няма: Зямля і край знявечаны... (Я.Колас). За ўсіх і за ўсё мы адпомсцім — За край зруйнаваны, за здзекі, За нашых сясцёр і братоў (П.Панчанка). Ты пачуеш... Як над краем, калісьці загнаным, Як над краем спрадвечнай журбы Узыходзіць світанак чаканы... (А.Звонак). І ліст ападае з бярозы і грушы, І толькі без ветру няродны край сушыць (М.Танк). Трэба ж было пры жыцці табе зведаць Сум па далёкім, пакінутым краі (М.Танк). Злічы ахвярных юнакоў, мая праставалосая краіна (В.Жуковіч). Мая зямля, мой край распяты, Не радуй ворага слязой (П.Панчанка). А сягоння на чужой бяседзе У далёкіх сіверных краях Я прыпомніў, што сумуе недзе Залатавалосая мая... (А.Звонак). Край беларускі мірны, сумны, Свой родны край ці помніш ты? (Я.Купала). Цяплом іх можна абагрэць Халодныя краіны свету (П.Глебка).
* Краіна-пралеска, матуля-краіна, маці-краіна, сонца-краіна.
І выходзілі хлопцы-вяскоўцы, на бой За краіну-пралеску сям'ёй незлічонай (К.Кірэенка). Матуля-краіна! Я вярнуся к табе, каб ніколі ў жыцці не пакінуць (К.Кірэенка). Шле горад падзяку ад маці-краіны У вёску... (К.Кірэенка). Быў шчаслівы я роднаю мовай сказаць Першы раз: “Беларусь, мая сонца-краіна!” (Н.Гілевіч).
@КРАСА. Хараство, прыгажосць (прыроды, чалавека, наваколля і інш.): адвечная, адменная, бяскрайняя, высокая, гаючая, дзіўная, жывая, зайздросная, залатачубая (аўт.), залатая, зыркая (разм.), зялёная, казачная, кідкая, маладая, мілая, мядовая, небывалая, незямная, некрыклівая, непагасная, непазбыўная, непаўторная, нерастрачаная, несмяротная, някідкая, няпісаная, паўнацветная (паэт.), пенная, першародная, пяшчотна-суровая, пяшчотная, радзімая, раздольная, светлая, святая, спакойна-рашучая (аўт.), строгая, усемагутная, цудоўная, шматвяковая, шырокая атрутная, ашуканская, грымотная, журботная, маўклівая, нерухомая, нямая, пустацветавая, расхлістаная (аўт.), сівая (аўт.), сірочая, смяротная, сонная, спакуслівая, сумная, халодная.
Мы выйдзем з думамі ў бяскрайнія прасторы, Абсыплем ружамі адвечную красу (П.Трус). Восень не сумная, ёй уласціва свая, адменная і непаўторная краса (У.Краўчанка). Утопіцца вока там [на Волзе] у пеннай бяскрайняй красе (А.Вялюгін). І прад высокаю красою, Увесь зачараваны ёй, Скланіўся я душой маёй, Натхнёнай, радаснай такой (М.Багдановіч). І спатрэбяцца словы гаючай красы, Каб любоў не была і чужой і забытай (Ю.Свірка). Эх, луг шырокі! Як жывы, ты, Травой мурожнаю закрыты, Стаіш зялёны прада мною І ззяеш дзіўнаю красою! (Я.Колас). Тады і загучала песня родная — Старая песня беларускай вёскі. Яе краса жывая, несмяротная На дне душы будзіла адгалоскі (Н.Гілевіч). Я хадзіў і параўноўваў іх [дзяўчыны і грушы] зайздросную красу (Н.Гілевіч). Хутчэй у поле, покуль не убралі яго залатачубую красу! (Е.Лось). Падрастаюць руні на шырокім полі, Разлілося сонца залатой красой (А.Русак). Гармонію вуглоў і граняў З лінейкай вымяраў я сам: Я ўведаў моц і сілу ззяння, Што мае зыркая краса (А.Русецкі). Чакаю вясновай зялёнай красы (П.Броўка). Зіма! Сваёю казачнай красою Чыёй душы ты толькі не кранеш! (А.Астрэйка). Мы ўяўлялі, што калоссе Стаіць у залатой красе (П.Прануза). Ніколі ў лесе не было такой дружнай, бурнай, як усплёск полымя, яркасці фарб, такой кідкай красы (І.Мележ). Вясна маладая! Як мне цябе шкода! Ты прыйдзеш, я знаю, усё прыйдзе з табою, І блісне прырода красой маладою (Я.Колас). Ціха прыходзіце вы [родныя вобразы], як жывыя, Ззяючы мілай красой (Я.Колас). Я кланяцца гатовы пчаліным сотам, Мядовай іх спакуслівай красе (П.Макаль). Дзякуй цёплым дажджам і халоднай расе За жыты, што ўзраслі ў небывалай красе (А.Вольскі). Мы ўбачым жанчын у няземнай красе іх, Яны — наша шчасце... (П.Панчанка). Мне суджана навечна У неаплатным быць даўгу Перад тваёю [Беларусі] некрыклівай, Зусім не кідкаю красой (Н.Гілевіч). Вымыта пякучаю слязою Непагасная твая [Беларусі] краса (А.Бялевіч). Поўны твары маладыя непазбыўнаю красой (П.Броўка). І глядзяць мне ў вочы красой нерастрачанай Сінія касачы (П.Панчанка). А прыгож быў дуб, над дубамі дуб, У красе паўнацветнай і сіле (Я.Колас). Ты [Палессе] спрадвеку ўсім сэрцам трывожыла Першароднай журботнай красой (П.Панчанка). На сонечнай зямлі пяшчотна-суровай красы, на радзіме Сервантаса... песня яшчэ раз паўтарылася ў маёй душы (Я.Брыль). Краса пяшчотная ў плячах, У ручаінах кос дзявочых (В.Жуковіч). Дзяўчынка к хлопчыку нагнулася і, слёзкі Сціраючы яму, штось пачала казаць, Каб заспакоіць плач — зусім як быццам маці, ...і ў гэты час яна, Здавалася, была аж да краёў паўна Якойсь шырокаю, радзімаю красою... (М.Багдановіч). А там, пад Мінскам, мора ў сонцы майскім Бярэ ў нябёс раздольную красу (П.Прыходзька). Не згадаць не змагу... Поля, дзе смутак забудзеш адразу, Сэрцам аддаўшыся светлай красе (К.Кірэенка). Чуццё прабудзіцца людское, Дабро ў сэрцы ажыве, І зацвітуць красой святою Дзіцячы думкі ў галаве (Я.Купала). Была восень з апошнімі днямі спакойна-рашучай нейкай красы (М.Стральцоў). Здзівіў ён [Львоў] нас красою строгай, Кіпеннем паркаў і садоў (П.Панчанка). Толькі знаю: немінуча, Што табе самой дакучыць Жыць нявольнікам, скаваным Уладай неабмежаванай, Тваёй уладай незямною — Усемагутнаю красою (М.Танк). Ах, колькі ёсць красы цудоўнай поруч з намі, Калі глядзець вакол дзіцячымі вачамі (М.Багдановіч). І вабяць зрок падземныя палацы Сівою шматвяковаю красой (П.Макаль). Паўстае маладосць у атрутнай красе, Паўстае невыказнае гора (П.Глебка). Мы патомкам нашым кінем межы без ашуканскіх крас (Я.Купала). Не раз, не раз красой грымотнай Пярун акрэсліць вышыню (К.Кірэенка). І прыходзіць радасць у красе маўклівай (П.Трус). Відаць грудок і вуллі ўсе, Дубы за рэчкаю і тоні У нерухомай іх красе (Я.Колас). Цэлы дзень мяцеліца снежны мех трасе. Поле, луг, аселіца — У нямой красе (Н.Гілевіч). Восень, восень! Тыя песні перазвонены ўсе, Адгулі бясследна ў пустацветавай красе (В.Вітка). Тут (у музеі)... і школы новыя кагалам з сваёй расхлістанай красой (П.Панчанка). Стаю каля сівой красы, Хаджу па гулкіх сутарэннях — І чую продкаў галасы, І бачу нашых дзён карэнні (Г.Бураўкін). Чырвоная хусцінка з вышытымі над ілбом пшанічнымі каласамі, неяк па-свойму, непаўторна завязаная на чорных густых валасах, была ў сірочай красе тым нечым вельмі важным, вельмі ўдала знойдзеным, з-за чаго вар’яцелі бадай усе гаросіцкія дзецюкі (Я.Брыль). Нібы ўсё тут і ўсе ў соннай вечнай красе... (С.Дзяргай). Чым так прыкованы Я к вам, мае ўзгорачкі роднага поля, Рэчкі, курганы, лясы, Поўныя смутку і жальбы нядолі, Поўныя сумнай красы? (Я.Колас). Хто ў часе халоднай, смяротнай красы Уславіць зямлю бессмяротным словам (А.Куляшоў).
@КРОК (крокі). Поступ, хада, паходка.
1. Пра хуткасць, памер, характар кроку; пра манеру паходкі: акрылёны, бадзёры, бойкі, борзды, буйны, выразны, вялікі, гіганцкі, горды, жвавы, знаёмы, зямны, мажны, малады, маршавы, мерны, моцны, мужны, натхнёны, нестрыманы, няспешны, паважны, павольны, пасвяжэлы, пераможны, пругкі, прыгожы, радасны, развітальны, разгоністы, размашысты, размераны, роўны, руплівы, смелы, спорны, сталы, таропкі, упэўнены, урачысты, цвёрды, часты, чуйны, шпаркі аднастайны, адчайны, асцярожны, гнеўны, дробныя (мн.), запаволены, захмялелы, змораны, марудны, насцярожаны, натруджаны, невялічкі, незнаёмы, непадслуханы, непазбежны, нервовы, неспакойны, нязграбны, нямоглы, няпэўны, нясмелы, паспешлівы, разбойніцкі, развалісты, расслаблены, расхлябаны, спалоханы, стомлены, халодны, хісткі, хітры.
Ах, два гады назад Было здзіўленне сэрца, Было з'яўленне цуда І стыхіі, якія неслі па дыяганалі Мой акрылёны, непазбежны крок (Я.Янішчыц). Да яго [Васіля] бойкім, размашыстым крокам падыходзіў Антось (А.Кулакоўскі). У хаце нешта грукнула аб падлогу і затупалі борздыя і лёгкія крокі (І.Пташнікаў). Яны [слупы] мне ўяўляюцца чыімісьці гіганцкімі крокамі (Р.Сабаленка). Спыняюцца зямныя крокі, А песні ў вечнасці жывуць (А.Бачыла). Грымяць мажныя крокі, Над глыбінёю нашых вуліц Будынкі высяць кроквы (П.Глебка). Ён [Сымон] ідзе, ідзе напорна Крокам смелым, маладым (Я.Колас). Сцёпка трохі падумаў. Ні да чаго пэўнага не дадумаўшыся, выйшаў на вуліцу і мерным крокам, як чалавек сталы, пайшоў у бок Андрэевай хаты (Я.Колас). Шпаркім маршавым крокам Валерый падышоў да Кастуся... (А.Якімовіч). Яны кладуць баразну за баразной, ідуць павольным, але моцным крокам наперад (З.Бядуля). Славяць палі Навагрудчыны Генія мараў высокіх, Чуюць дубы па-над Свіцяззю, Чуюць натхнёныя крокі! (П.Броўка). Бушавала бура з сілай нечуванай, А вы йшлі напорна крокам нестрыманым (Я.Колас). Ён ішоў на трыбуну паважным, упэўненым крокам... (М.Гамолка). [Марыля] да студні ішла пасвяжэлым, спорным крокам (А.Савіцкі). Крок быў цвёрдым і пругкім (Э.Самуйлёнак). Калі б ад тваіх развітальных крокаў і слоў аддзяліць цішыню, што ўварвалася ў хату... (М.Танк). Вера схамянулася ад паспешлівых разгоністых крокаў (М.Паслядовіч). [Багдан] ішоў смела, хуткім размашыстым крокам (А.Савіцкі). Мяне разбудзілі нечыя размераныя цвёрдыя крокі па ўзбочыне дарогі (І.Навуменка). Сцяпан ішоў няспешным крокам Ускрай высокай збажыны (Н.Гілевіч). Так хацелася, каб пачуліся руплівыя крокі [людзей]... (І.Новікаў). Сталым крокам між бярозак З сябрам-кіем ён [Сымон] ідзе, А з ім лісце ў гушчы розаг Мову згодную вядзе (Я.Колас). [Алёшка] чуў... частыя таропкія крокі [Рэні] на садовай сцежцы (М.Лынькоў). Чуйныя, дажджом размытыя крокі (Я.Янішчыц). Зноў шаша і зноў аднастайны, расхлябаны крок (І.Навуменка). Спыню свой крок адчайны і таропкі... (Я.Янішчыц). То былі асцярожныя, але таропкія крокі [Паўла] (Т.Хадкевіч). Ледзь сціхлі за ганкам гнеўныя крокі, Хоню ўзяло шкадаванне, што гаварыў так задзірыста (І.Мележ). Крокі доўга было чуваць, насцярожаныя, занадта запаволеныя (А.Савіцкі). Пачуліся асцярожныя і страшэнна марудныя крокі (М.Зарэцкі). [Іван Іванавіч] ускочыў з крэсла і дробнымі крокамі выбег з пакоя (В.Быкаў). Цвёрда мною завучан натруджаны крок Твой [мамін]... (Я.Янішчыц). Красавік, я чую крок твой, Неспакойны,, захмялелы!.. (А.Звонак). Зранку ёй [вясне] было пад сілу зрабіць нясмелы, невялічкі крок... (М.Лужанін). Чакае дзед, І чуе ён здалёк Цяжкі і незнаёмы нечы крок (П.Панчанка). Лес да макавак гулам спавіты, Тоне ў ім непадслуханы крок (А.Пысін). Адзін з іх [людзей] ішоў так ціха, што яго крокі пачулі, толькі прыслухоўваючыся да нязграбных крокаў другога (У.Караткевіч). Нервовым крокам яна прайшла па пакоі... (Я.Васілёнак). Чалавек плюнуў пад ногі, тады павярнуўся і ўжо не тым нямоглым крокам, як сюды, пайшоў да варот адрыны (Я.Брыль). І хісткі, і няпэўны крок Сваім [бабуліным] засведчаць пасяджэннем (А.Пысін). Ігнат ішоў расслабленым крокам (А.Кудравец). За дзвярыма спалоханыя крокі, шэпат (Я.Скрыган). Момант. Спыняецца змучаны зрок, Чыйсці знаёмы халодны крок, І дакранаюцца пальцы: Устаньце, Мікола, Устаньце! (М.Хведаровіч). Больш не горка гасцям. Нават мёду не п'юць. Хісткім крокам ідуць да парога (Н.Гілевіч). Урокі вывучыўшы, васьмікласніцы Развучваюць факстрота хітры крок (Р.Барадулін).
2. Пра гучанне крокаў, пра іх лёгкасць (грузнасць): бязгучны, бясшумны, важкі, гулкі, гучны, звонкі, кашэчы, лёгкі, мяккі, нячутны, салаўіны (аўт.), ціхі глухі, грузны, прыглушаны, прыцішаны, слановы, сталёвы, тупы, цяжкі, чыгунны.
Яны [вочы] з непрыхаванай нянавісцю глядзелі на пана Кроера, што набліжаўся да купкі людзей бязгучнымі кашэчымі крокамі (У.Караткевіч). Ідзе ён [Драздовіч] важкім і ўпэўненым крокам па сцяжынах і ўзгорках такой роднай яму Дзісеншчыны. (А.Марачкін). Раптам крокі, мерныя, гучныя крокі Проста ў вуха, прыціснутае да зямлі (У.Караткевіч). Пачуліся хуткія і мяккія, але дужа знаёмыя крокі — ішоў Артур (А.Савіцкі). Праходжу моўчкі я начную плошчу, І ловяць сутарэнні гулкі крок (П.Панчанка). Хіба толькі мой слых і зрок Захаваюць яшчэ надоўга Ціхі голас і звонкі крок (Р.Тармола). На сцяжынцы... пачуліся лёгкія крокі (М.Ракітны). Ты [чалавек] не чуеш, як падаюць росы патокам, Як гарлачыкам трызніцца новы дзень, Як нячутнымі, як салаўінымі крокамі Над вялікай ракою каханне ідзе (У.Караткевіч). Цемра. Глухія крокі... Яны ішлі даволі доўга (У.Караткевіч). Марыя чуе яго цяжкаватыя, грузныя крокі (А.Кулакоўскі). Раптам Тварыцкі пачуў як бы прыглушаныя крокі (К.Чорны). Сталёвым крокам... Пад узрывы медныя аркестраў Ідуць калоны... (М.Танк). Тупы, цяжкі, павольны крок — Выходзіць з дому Касцянок, Каля акна ўмываецца Халоднаю вадой (А.Куляшоў). Марш жалезны. Чыгунны крок (У.Караткевіч).
@КРОПЛЯ (кроплі). Бліскучая, буйная, важкая, вялікая, драбнюткая, дробная, дужая, жвавая, жывая, зеленаватая, зіхатлівая, зялёная, іскрыстая, крыштальна-сярэбраная, крыштальная, малая, малюпасенечкая, празрыстая, светлая, смагарадавая, срэбная, сярэбраная, чыстая дымная, каляная, крывавая, настылая, рэдкія (мн.), халодная-халодная, цёмная, цяжкая, чорная.
І ападаў на сад са звонам Бліскучых буйных кропель рой (П.Панчанка). Вось і схлынулі хмары, і дождж пераціх, Чуцен кропель буйных перазвон (П.Панчанка). З лісця на галаву сыпаліся важкія і халодныя кроплі, цяклі па твары... (І.Мележ). Цішыня. Золак больш і больш наганяе драбнюткія кроплі святла, яно ўжо сыплецца недзе зверху, з бакоў, падымаецца ад зямлі (Я.Скрыган). Спачатку падаюць рэдкія, дужыя кроплі (Я.Брыль). Пырснуў першы нясмелы прамень, і жывыя, іскрыстыя кроплі расы зазіхацелі, заззялі рознымі колерамі (Т.Хадкевіч). Вялікія зеленаватыя кроплі дажджу віселі на... галінках (М.Стральцоў). Прайшоў дождж. Свяціла сонца... і Захару на нейкі момант здалося, што... трымцяць на сцяблінах травы зіхатлівыя смагарадавыя кроплі (А.Савіцкі). На бязлістым голлі і вецці дрэў і кустоў, нізка над сцежкай, безліч крыштальна-сярэбраных кропель (Я.Брыль). Бабка-зялёнакрылка сядзела на чарацінцы.. Яе тоненькае стройнае цельца шчыльна прытулілася да лісціка, малюпасенечкія кропелькі расы ледзь-ледзь выступалі на крыльцах... (Я.Колас). Калі Аня падышла да Арыны і ўзяла за плечы, вусны сястры задрыжалі, а ў кутках вачэй набеглі дзве светлыя празрыстыя кроплі (І.Мележ). І ляцяць халодныя срэбныя кроплі На вусны дзяўчатам... (Г.Бураўкін). Гулка забарабанілі па вадзе на рачным павароце буйныя, дымныя кроплі (К.Кірэенка). Халодныя каляныя кроплі каціліся на веі, расплываліся на шчоках (А.Савіцкі). На лісцях — крывавыя кроплі. Гэта іх восень параніла (П.Макаль). Каб з твару ты ўсмешкай не сцёрла Настылыя, чорныя кроплі дажджу, Хіба і цябе не пазнаў бы (М.Танк). На твар раптам пырснулі халодныя-халодныя кроплі (І.Пташнікаў). Цяжкія рэдкія кроплі халоднага дажджу ўпалі на гарачы, не астылы яшчэ пыл дарогі (В.Адамчык).
@КРОЎ. 1. Пра колер, стан крыві: агністая, алая, барвовая, барвяная, гарачая, гулкая, густая, жывая, кумачовая, палкая, пунсовая, свежая, цёплая, чырвона-ірдзістая, чырвоная (нар.-паэт.), чыстая, ярка-чырвоная запечаная, засохлая, халодная, цёмная, цяжкая.
Беларуская маці Дала мне агністую кроў (К.Кірэенка). З родным словам на вуснах герояў Запякалася алая кроў (Н.Гілевіч). Ці доўга йшчэ бы гаспадарыў Ён [Машэка] гаспадаркаю такой, Крывёй палошчучы папары, Крывёй гарачаю людской (Я.Купала). [Беларусь] Зямля твая да жудасці шчодра паліта гарачай крывёю тваіх абаронцаў (Я.Брыль). Усё застаецца трывога І ў лесе, і ў гулкай крыві (С.Грахоўскі). І ажно перахопіць дыханне, Як у словах пявучых зноў Затрапеча чыёсьці каханне, Запульсуе густая кроў (Г.Бураўкін). З першым цяплом ажывае прага вандровак зямных, Б’ецца ў жылах жывая Палкая кроў вясны (А.Звонак). Крамянае сэрца ў Сілівона, але ў сэрцы тым жывая чалавечая кроў (М.Лынькоў). Ох, патрапіць народ часам За сябе ўступіцца, — Зруйнаваць палацы вашы, Свежай кроўю ўпіцца (Я.Купала). Я бачыў, як ястраб галубку забіў, І выкляваў сэрца, і цёплу кроў піў (Я.Купала). Сцякала чырвона-ірдзістая, падсвечаная нізкім вечаровым сонцам кроў (В.Адамчык). Вырве сэрцайка няшчаснай, Вып’е кроў чырвону, Застануцца толькі косці На зямельцы соннай (Я.Купала). Кроў здавалася густой і цяжкай, як ртуць (У.Караткевіч). Вы нарадзіліся, панове, З крывёю цёмнай і халоднай... (“Маладосць”).
2. Пра кроў як сімвал годнасці чалавека, яго чысціні або заганы і інш.: бунтарская, высакародная, высокая, гарачая, гордая, маладая, мужная, мяцежна-маладая, нявінная, праведная, светлая, святая акаянная, варожая, злая, паганая, распусная, чорная.
У нашчадкаў віруе бунтарская кроў — Гэта гордая кроў, кроў бацькоў-змагароў (А.Грачанікаў). Князёўна высокай крыві прабіралася да выхаду (Э.Самуйлёнак). Гарачая кроў закіпела ў грудзях, З пагардай чужынцу прамовіў казах: — Табе не вярнуцца Ніколі з вайны, І выдзяўбуць вочы табе гурганы... Ну, што ж, хай загіну і я на вайне, Зямля, мая маці, сагрэе мяне! Я гэтай зямлёю, як сын, даражу, Нічога, Нічога табе не скажу! (П.Броўка). Байцы, што падымаліся ў маўчанні У свой апошні рукапашны бой, Нам са свабодай разам завяшчалі І пульс крыві мяцежна-маладой (Н.Гілевіч). Для сваіх сыноў Не сіроцкую долю пакінулі, А гарачую мужную кроў (П.Панчанка). Гэта ў бойцы мручы, нешчаслівыя Залілі свет нявіннай крывёй (Я.Купала). Народ паднявольны ўзнімаецца грозна: Убачыў я ў люстры бліскучых шароў Іх чорныя слёзы, іх светлую кроў (П.Панчанка). Ужо святая кроў праліта... (Я.Колас). Вясняныя воды змываюць Варожую злую кроў (М.Танк). Паганаю, чорнай... крывёю Быў план перакрэслен вар’яцкі! (Н.Гілевіч). Ім [фашыстам] незнаёмы дружба, ласка, Ні радасць працы, ні любоў. Бунтуе пад жалезнай каскай Распусная і злая кроў (П.Панчанка). Росіць вораг кроўю чорнай Багуны і верасы, І гамоняць непакорна Беларускія лясы (Я.Колас).
@КРЫК. 1. Пра сілу, гучнасць, характар (крыку): галасісты, галосны, глыбокі, звінючы, звонкі, тонкі, трубны аднастайна-рыпучы, ахрыплы, ашалелы, бязгучны, бязладны, далёкі, здушаны, кароткі, кволы, надарваны, надрыўны, немы, нямоглы, нямы, нячутны, пранізлівы, прарэзлівы, працяжны, прыглушаны, спалоханы, хрыпаты, хрыплы, цягучы, шалёны.
Генрых мінаў сваіх сясцёр, якія крочылі... з галасістым крыкам... (М.Ракітны). Каля вёскі... уздымаўся, прыхаваны сіваватымі вербамі галосны тонкі крык (В.Адамчык). Абуджае дол шырокі — Заспрачаюцца калі — Крык хвалюючы, глыбокі, Крык адвечны па зямлі (П.Броўка). Класы і калідоры школы напоўніліся звонкімі дзіцячымі крыкамі, смехам (І.Шамякін). Над галавой, дзесьці высока ў небе, чуваць трубныя крыкі адлётных жураўлёў (У.Краўчанка). Адгукаецца на песню адзін аднастайна-рыпучы крык дзеркача (М.Зарэцкі). Востраў сустракаў нас ашалелым крыкам чаек (В.Хомчанка). Вецер твой рот разрывае страшэнным бязгучным крыкам (П.Панчанка). Калі сціхла сіпенне пары, ён [Антонік] пачуў крыкі — кароткія, прарэзлівыя, бязладныя (І.Мележ). Шпак здалёк пачуў здушаны жаночы крык (М.Ваданосаў). Раптам крык, Немы крык, З лесу крык страсянуў цішыню (А.Куляшоў). Але сціхаў нячутны крык бяды — І паўставала з небыцця нанова Краса ў абліччы каменя і слова (Н.Гілевіч). Крык быў поўны такога адчаю і такі пранізлівы, што ўсе... мімаволі ўвабралі галовы ў плечы (М.Лынькоў). Ды ноччу ў спакойныя сны бягуць незнаёмыя людзі, і памяць заснуўшую будзяць прарэзлівым крыкам яны (Г.Каржанеўская). На росным дварэ пачуўся качыны спалоханы крык і шум крылаў: сюды ішоў чалавек (Я.Брыль). А мора шуміць... Праз шум ягоны раз-поразу аднастайна лезе ў душу галашэнне сірэны — з далёкага самотнага ў імглістай цемры маяка. Цягучы, сумны крык! (Я.Брыль). І крыкам шалёным [Зося] Азвалася з жалю над Янкам... (Я.Купала).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (крыку): адвечны, вясёлы, малітоўны, непераможны, пераможны, прызыўны, радасны, развітальны, урачысты, хвалюючы адчайдушны (аўт.), адчайнадушны, адчайны, асліны, балючы, безнадзейны, вар’яцкі, ваяўнічы, галодны, дзікі, дурны, жахлівы, жудасны, журботны, звярыны, злавесны, злосны, істэрычны, люты, нахабны, недарэчны, незразумелы, пагрозлівы, пагрозны, пакутніцкі, пакутны, раздражнёны, раз’юшаны, роспачлівы, роспачны, самотны, страхавіта-пагрозлівы, страшны, страшэнны, сумны, суцэльны, счарнелы (аўт.), трывожны, цяжкі, шалёны.
Абуджае дол шырокі... Крык адвечны па зямлі (П.Броўка). Толькі дзетак крык вясёлы Льецца ў вуліцах руччом (Я.Колас). Нездарма ж аднойчы з грудзей чалавека вырваўся малітоўны крык: “Спыніся, імгненне!” (Я.Радкевіч). Спявайце, юныя паэты! Спяліце ў бурах пачуцця Неўтаймаваны боль планеты, Непераможны крык жыцця! (Н.Гілевіч). [У душы Глечыка] вялікаю прагай да жыцця ўсё біўся далёкі прызыўны жураўліны крык (В.Быкаў). [Ластаўкі] доўга з урачыстым радасным крыкам ляталі ў чыстым блакітным небе (В.Вітка). І жураўліны развітальны крык Знясілена даносіўся з-за хмар (М.Танк). Вось гэты [аўтограф]... О, як акрыліў ён душу... Якраз, калі мне аж калола ўвушшу Ад крыку дурнога аслінага! (Н.Гілевіч). Я сядзеў на прызбе ля хаты, чуў гэтыя журботныя, адчайнадушныя крыкі [журавоў]... (Б.Сачанка). — Ма-ма! — даляцеў адчайны дзіцячы крык, перамешаны з плачам (А.Васілевіч). Потым з двара даляцелі стрэлы і немы, балючы крык (Р.Сабаленка). Усё часцей і часцей чуліся адчайныя і безнадзейныя крыкі [нямецкіх салдат] (М.Лынькоў). [Іван] прахапіўся адразу і ў тое ж імгненне пачуў недарэчны вар’яцкі крык (П.Панчанка). Ты пачуеш плач, іржанне коней, Спеў дзяўчат і ваяўнічы крык (П.Панчанка). І крыкам немым і галодным Ад болю чорнага крычу: — О край мой, святлісты, родны, Я гэтак жыць яшчэ хачу (В.Вярба). Дзікі крык вырваўся сам проці волі Васіля, і самі пацяклі слёзы. Вецер падхапіў яго немы крык... (Я.Колас). І енк, і плач, калёс засмягшых скрып... — Усё злівалася ў жахлівы крык (М.Танк). Паветра разадраў шалёны звярыны крык (М.Лынькоў). Шэрай восеньскай раніцай мястэчка разбудзілі стрэлы і жудасны крык (Я.Брыль). Маўчалі, прыслухоўваліся да начных гукаў, да лясных шолахаў, да нахабнага крыку савы ў лясной аўражыне (М.Лынькоў). Толькі Сушчэня бокам зморана апусціўся ля Бурава, як ззаду на шашы раздаўся прыглушаны крык, незразумелы, але... страхавіта-пагрозлівы (В.Быкаў). Адразу ж у адказ прагучаў выбух, і ўслед рассыпаўся шматгалосы пагрозны крык (І.Мележ). Радзеў і падаў ахрыплы пакутны крык (Г.Бураўкін). Прачнуўся ён ад якогасьці раздражнёнага крыку... (Я.Сіпакоў). Паводкай атрутнай нахлынуў з гары ачумелых маўраў раз’юшаны крык (М.Хведаровіч). Нечакана балота абудзіў роспачны чалавечы крык (І.Дуброўскі). Самотны крык гусей Даносіцца з-пад воблак (П.Панчанка). І вось ужо нёсся над узбярэжжам адзін суцэльны, жахлівы крык (М.Лынькоў). Ускіне твар счарнелы крык Хатыні, І Брэст барвовым стогнам загудзе (У.Някляеў). Трывожны крык начное птушкі абудзіў наваколле (“Беларусь”).
@КРЫЛЫ (крыло, крылле). 1. Пра колер, сілу, характар паверхні і інш. прыметы (крылаў): агнёвыя, беласнежныя, белыя, быстрыя, бялюткія, вераснёвыя, вялікія, гонкія, дужыя, лёгкія, магутныя, маладыя, моцныя, празрыстыя, прасвечаныя сонцам, тугія, шэрыя аслабелыя, ацяжэлыя, зрэджаныя, навальнічныя, рэдкія, слабыя, цяжкія, шурпатыя.
Над гасцінцамі і ляснымі сцежкамі паляцела на агнёвых крылах трывога (Т.Хадкевіч). Там, дзе сонца агнёвымі крыламі Хоча слёзы балота выпіць, Шэпча хвалямі ціха гуллівымі Чараўніца — Прыгожая Прыпяць (М.Чарот). Над пакгаўзам кружыліся галубы, усё вышэй і вышэй узнімаючыся над страхой, пабліскваючы на сонцы беласнежнымі крыламі (М.Лынькоў). Мяне таксама некалі віталі І крылы белыя, і рукі дрэў... (А.Пысін). І слонкі быстрае крыло У зыркіх промнях трапятала (М.Стральцоў). На трапяткіх бялюткіх крылах Ляцяць у далечы гады (В.Вярба). Вячэрняе люстра вады Распырскалася пад вяслом. Над ім халадок малады Ўзмахнуў вераснёвым крылом (М.Танк). Ляцела следам кручаная куля І перабіла дужае крыло (С.Грахоўскі). Нагуляе зноўку сілу [вецер] маладым магутным крылам, Каб яны і ў сне маглі адарвацца ад зямлі (Т.Бондар). Дажджавыя хмары раздзяліліся на два крылы. Левае, цяжкае, навальнічнае... А правае, рэдкае, прасвечанае сонцам пацягнулася сеткай дажджу (Я.Брыль). Адлятаюць [жураўлі] бяспечнай дарогай. Крыл тугіх не даносіцца шум... (М.Аўрамчык). Вось ён [жаваранак] трапеча шурпатымі шэрымі крыльцамі, нібы ледзь-ледзь патрапляючы трымацца ў паветры (Я.Брыль). Качка хіснулася, нырае ўніз, няёмка махае аслабелымі крыламі (Я.Колас). І чмель, які гудзе, Не могучы падняць На сваіх крылах ацяжэлых Вёдры з красавіковым мёдам (М.Танк). Стогнуць пчолы на зрэджаных крылах (А.Пысін).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (крылаў): высокія, гарачыя, здольныя, мяккія, свабодныя, трапяткія, цёплыя асалавелыя, грымучыя, драпежныя, журботныя, падрэзаныя, стамлёныя.
Так адлятаюць у далёкі вырай, Але высокім крылам сцюж няма (Я.Янішчыц). Можа, заўтра буду думаць: “Дзе цяпер яна [птушка] трапеча Маладым гарачым крыллем у салодкім забыцці?” (Н.Гілевіч). Але пакрыўдзіла прырода гусей: не дала лёгкіх і здольных крылляў, каб перанесці праз тыя парогі, што стаялі на дарозе і якіх не маглі пераступіць іх няўклюдныя ногі (Я.Колас). Як часта на сцяжынцы палявой Яна [песня] ўва мне прачнецца нечакана І па спакойным і будзённым сэрцы Ударыць мяккім, трапяткім крылом! (Г.Бураўкін). Святла дагнаць не можа гук, Хоць і мае трапяткія крылы (П.Макаль). Песні дрэмлюць пад цёплым крылом (Р.Барадулін). І сэрца трывожна заные, Калі пад грымучым крылом Лясы і азёры зямныя Зноў лягуць духмяным скрылём (Г.Бураўкін). Няхай яшчэ над нашай хатай Вісіць драпежнае крыло — А знаем мы: свабоды свята Настане... (К.Кірэенка). Цень палявога абеліска — Крылом журботным над усім (А.Пысін). Толькі ж падрэзаны крыллі свабодныя: Моцна пільнуюць мяне. Дзверы акутыя, сцены халодныя, Краты жалеза ў акне (Я.Колас). Шпак спявае... Стамлёныя крылы — ўразлёт... (Г.Бураўкін). Жураўлі памагаюць слабому не крыкам, А дужым, хоць і стомленым крылом (С.Грахоўскі).
@КРЫНІЦА. 1. Пра колер вады, яе чысціню, тэмпературу, характар цячэння (інтэнсіўнасць, наяўнасць гукаў і г.д.); пра ўздзеянне крынічнай вады на чалавека: агнявая, блакітная, вогнемгненная (аўт.), іскрыстая, крыштальная, люстраная, празрыстая, светлая, сіняя, срэбраводная (аўт.), сярэбраная, шклістая; ламоткая (разм.), свежая, сцюдзёная, халодная, чыстая; бруістая, буркатлівая, бурлівая, быстрая, вечна гаманлівая, гаманлівая, жвавая, звонкая, кіпучая, невычэрпная, пявучая, шпаркая вечна неспакойная, дымная, жвірыстая, неўгамонная, неўтаймаваная, ціхая; гаючая, жывая, жыўчая (разм.).
Бурліць крыніца агнявая... (Я.Колас). Дай вось толькі прагнаць чужаніц Ад шырокіх дарог, ад блакітных крыніц, Каб пазваць на вяселле я мог землякоў, Каб мы жыць распачалі ля родных дубоў (П.Панчанка). І вось жахнула бліскавіца, Як вогнемгненная крыніца... (Я.Колас). Чаму ж ты, крынічанька, Светлая, празрыстая, Вечна гаманлівая, чыстая, іскрыстая? (А.Русак). Там цішыня, прахалода, крыштальныя лясныя крыніцы (М.Гамолка). Стаў пясочак, як вадзіца люстранае крыніцы (У.Дубоўка). Я... крыніцай на золку стала... Там пілі мяне светлую, сінюю... Рукамі, што пахлі бензінам, распырсквалі — гаючую — на пяскі, на травы калючыя (Д.Бічэль-Загнетава). Яны ж [песні] пра мілыя і гэтакія родныя нябёсы і крыніцы срэбраводныя... (У.Карызна). Слухаюць смехаў русалчыных, Лопату крылляў начніцы... Плюскату шклістай крыніцы (Я.Купала). Не ведае стомы Узбор’е... П’е жніўнем з ламоткіх крыніц (В.Зуёнак). Паводка змые берагі, Як хлыне свежая крыніца (Я.Колас). Хутка пойдуць дзяўчаты грамадою вясёлай, Каб з крыніцы сцюдзёнай чэрпаць вёдрамі золак (М.Танк). Эх вы, песні, мае песні З ніў, з дуброў цяністых, Ад сярпа, касы, сякеры, Ад крыніц бруістых! (М.Танк). Дзень добры, буркатлівая крыніца... (Я.Янішчыц). Вясною са мною дамоў Вяртаюцца птушкі ізноў. І кожная з іх пакрысе Што-небудзь з сабою нясе. Жаўрук — звон бурлівых крыніц... (М.Танк). Чаму ж ты, крынічанька, Быстрая, кіпучая, Вечна неспакойная, Звонкая, пявучая? (А.Русак). Паэзіі плысці ракой, Цячы крынічкай жвавай, Як на вяселлі маладой, Заўсёды быць цікавай (П.Броўка). І тваіх [краіны] невычэрпных крыніц Не запыніць чужая навала (Я.Колас). Замёрзла ноччу шпаркая крыніца (М.Багдановіч). З дымнай крыніцы коні пілі ахвотней, як з вядра... (В.Карамазаў). Я выпечан з такога цеста, Што толькі ў нашай старане Яго ўсчынялі ў пушчы сіняй Пад булькат жвірыстых крыніц (Г.Бураўкін). Неўгамонныя тры крыніцы б’юць, З першай — саснякі баравыя п’юць, А з другой, крутой, веснавой бруі, Галасы свае мыюць салаўі (М.Танк). На дне яра зеленавата-сінімі плямамі пракідаецца зусім свежы, яшчэ не пераможаны снегам лядок неўтаймаванай крыніцы (Я.Брыль). Крынічкі, ціхія крынічкі, Як я люблю вас... (К.Кірэенка). Зачэрпай жа сілы з гаючай крыніцы, З зямлі нашай, горам спавітай! (Я.Колас). Белыя ліпы здалёку прыйшлі, Іх напаілі жывыя крыніцы Сілай і водарам шчодрай зямлі (С.Грахоўскі).
2. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (крыніцы): вольная, вясёлая, дзівосная, задуменная, зацікаўленая, здзіўленая, радасная, разбуджаная, родная, сарамяжлівая, скромная, стомленая, сумная, таямнічая.
Звонкая песня вясёлых крыніц, Памяці горкай не кратай (А.Бачыла). Зашумела, забурліла вольная крыніца... (Я.Колас). Дзівоснай гаманліваю крыніцай вітае нас радзімы край... (“Маладосць”). Да задуменнае крыніцы, яе крыштальнай чысціні, раўнуй мяне да навальніцы, да завірухі, цішыні... (В.Жуковіч). — А што можа рабіцца ў зямлі? — спытала здзіўленая і зацікаўленая крынічка (Я.Колас). Дарогаю зары вяртаюся ізноў... У перашум і звон разбуджаных крыніц (М.Танк). Трэба пра ўсё гэта новая песня, Песня, у якой бы краіна мая Чула шум родных крыніц напрадвесні, — Голас сірэны і свіст салаўя (М.Танк). Але крынічка была такая скромная, такая сарамяжлівая, што нават не зварачала ўвагі на сябе самую і ніколечкі не ганарылася сабой (Я.Колас). Але, каб мог, як мог калісьці, І я пабегчы басанож, — З табой і я б там ладзіў выйсце Крынічцы стомленай у Сож (К.Кірэенка).
* Вакалісты-крыніцы, дзіва-крыніца, ключык-крыніца, крыніца-жывіца, флейта-крыніца.
Прайдзі берагам паўз рэчку — здзівяць, а то і хораша збянтэжаць цябе сваім звонам і спевамі вакалісты-крыніцы і крынічкі (Ф.Янкоўскі). Самая чыстая ў свеце бруіцца Слова народнага дзіва-крыніца (В.Жуковіч). Не змаўкаючы звіняць Ключыкі-крыніцы (А.Звонак). Там крынічак-жывічак няма, бо няма і такога сасонніку, дзе б лавіць між галінак сонейка (Д.Бічэль-Загнетава). Пералівам флейты-крыніцы Альшанік пяе без устанку (П.Пестрак).
@КРЫЎДА. Агорклая, адчайная, атрутная, балючая, беспадстаўная, бязлітасная, бяссільная, вострая, вялікая, глухая, горкая, дзіўная, дробязная, едкая, жахлівая, жорсткая, кіпучая, лёгкая, ліхая, лютая, малая, мікраскапічная, моцная, набалелая, неадольная, невыказная, невымоўная, недаравальная, незабыўная, незаслужаная, непадробная, несуцешная, нягодная, нязносна-балючая (аўт.), падслепаватая (аўт.), пакутлівая, пакутная, помслівая, пякучая, слязлівая, старая, страшная, тупая, ціхая, цяжкая, чорная, шалёная, шчымлівая.
Тваю крыўду агорклую, — Ніяк яе не задушу! (Р.Барадулін). Балючая крыўда горкім камяком падкатвала да горла... (А.Кулакоўскі). А колькі ж бяссільнай горкай крыўды зазналі нашы нервы, затузаныя голадам, холадам, здзекам, тугой!.. (Я.Брыль). Горкая крыўда, быць можа, беспадстаўная, сціснула сэрца (Я.Колас). Атрутная крыўда перавярнула ўсё ў душы (В.Адамчык). І крыўда была, вострая, неадольная... (М.Лынькоў). Нейкая дзіўная крыўда несла яго [Захара] (А.Савіцкі). І выйшаў Васіль ад пана з горкай крыўдай у сэрцы (Я.Колас). І малю я сонца, неба, корсту: Хай яны палаюць над табой, Над тваёй былою крыўдай жорсткай, Вечныя — пяшчота і любоў (У.Караткевіч). Сцёпку апанавала кіпучая крыўда (С.Баранавых). А ты, калі гора каго напаткае, Ці жальба пачуецца, плач, Або запануе дзе крыўда ліхая — На ўсё адгукніся, адзнач (Я.Колас). Сыдуцца ў крыўдзе — у лютай крыўдзе, Заглухнуць вятрыскі ад гаму (Р.Барадулін). Бушуе шквал мікраскапічных крыўд: Чарга не прапускае ветэрана, Таму што ветэран — не інвалід (У.Караткевіч). [Кацярына] адчула, як цяжкая, невыказная крыўда ахапіла яе (В.Карамазаў). І доўга крыўдай невымоўнай Цямрэла ў сэрцы ноч пакут (Н.Гілевіч). Боль і горыч ад незаслужанай крыўды ахапілі сэрца старога, і ён, стоячы на скрыжаванні, у думках звяртаецца да сына (В.Хомчанка). Гэй, пясняру мой, браце мой родны... Біся, не дайся крыўдзе нягоднай, Пей нам аб шчасці, голасна пей! (Я.Купала). Імполь заплюшчыў вочы, замёр ад шчымлівай, нязносна-балючай крыўды (В.Адамчык). Ёсць вёсачкі, дзе моладзі няма, Дзе колькі хат даўно пазабівана. Такія адзінокія, яны глядзяць на свет з падслепаватай крыўдай (Т.Каржанеўская). У Чэсінай душы запяклася помслівая крыўда на... Шкудлярыка (В.Адамчык). Крыўды дзяцінства — самыя слязлівыя (В.Зуёнак). Аставалася яна, гэтая тупая, цяжкая, нібыта вялікі кавалак жалеза, горкая крыўда (В.Адамчык). У голасе раненага чулася прытоеная крыўда (К.Каліна). Ў вачах толькі рдзяцца слёзы, Як улетку росы. Ці то слёзы з крыўды страшнай, Ці з бяссільнай злосці... (Я.Купала). Там жа бацька недзе томіцца, не спіць. Пэўна, ў ціхай крыўдзе на сцяну глядзіць (З.Бядуля). І тады ад хаты ў хату, Ад сяла і да сяла, Нібы панскі прыганяты, Крыўда чорная пайшла (С.Грахоўскі). Лістападу радуйся і снежню, І вятрам асеннім і снягам. І малая крыўда здасца смешнай, І як слаўна жыць — адчуеш сам (П.Панчанка).
* Крыўда-ведзьма.
Вера ў будучыні жніва Спапялела з гора, Крыўда-ведзьма незмянліва Заліла, як мора (Я.Купала).
@КУРГАН. Адвечны, векавечны, высокі, вялікі, задумёны, задумлівы, залаты, мудры, пясчаны, свежы, спакойны, старадаўні, старажытны, стары, стоена-мудры (аўт.), удзірванелы забыты, здзічэлы, знябыты, нямы, пануры, сумны.
На кургане, на адвечным, Пад асінай векавой, Сеў дудар, сагнуўшы плечы, З пасівелай галавой (Я.Купала). Паміж пустак, балот беларускай зямлі, На ўзбярэжжы ракі шумнацечнай, Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі, — Ўдзірванелы курган векавечны (Я.Купала). І вось мужчыне хмурнаму здалося, Што вершы пра маё — чужыя тым, Хто цэглу лепіць, мацае калоссе І плача на кургане залатым... (Е.Лось). І курган старажытны, задумёны і мудры, Шмат пра што нам раскажа... (“Маладосць”). Заснулі вы, сокалы, рана Ў курганах пясчаных, спакойных, Між сцежак закінутых польных, У краі палос і туманаў (М.Танк). Быдлём асуджан быў валяцца Сын свайго краю, родных межаў; Калі ж хто думаў прачынацца, Курган прыбавіў толькі свежы (Я.Купала). Каля вёскі Ствольная ўзвышаецца сярод поля даволі вялікая група старадаўніх курганоў (В.Вольскі). Расчасаўшы пышныя кудры, Лес па пояс убрыў у туман. Старажытны, стоена-мудры, Выступае з сінечы курган (Я.Колас). Паліліся мае слёзы На гасцінец, перавозы, На крывавыя паляны, На забытыя курганы (Я.Купала). Знаю — нямала на родных раўнінах Вырасце новых курганаў нямых (М.Танк). І дрэмле тут курган пануры і здзічэлы з далёкай прошласці вякоў... (“Маладосць”).
* Курган-ахвяра, насып-курган, узгорак-курган.
Дзе залёг абшар Курганоў-ахвяр, Сей, засей прасвет. Ты слуга і цар, Ты — дудар-званар, — Чуе, знае свет... (Я.Купала). Дзівам дзівяцца з праяваў Маткі ды сыны: Скуль такую ўзялі славу Наспы-курганы?! (Я.Купала). Паміж трох адвечных дубоў — мохам і галлём усланы ўзгорак-курган (Я.Купала).
@КУТ (куток). I. Мясцовасць, мясціна.
1. Пра маляўнічую, прыгожую мясцовасць: багаты, выгодны, вясёлы, зацішны, летуценны, маляўнічы, паквапны (разм.), прывабны, прыгожы, прыемны, утульны, цёплы, ціхі, цудоўны, чароўны.
Так. У лясніцтве кут парожны, Куток паквапны і багаты, Не застаіцца, не згуляе, Паноў к сабе ён прыцягае... (Я.Колас). Вось у кірмашовы б дзень выходны з ім ці з ёй зайсці ў куток выгодны (Ёсць такія на зямлі куткі) — Раз у сем гадоў павіць вянкі (А.Куляшоў). Парэчча — слаўная мясціна, Куток прыгожы і вясёлы... (Я.Колас). Якуб Колас не любіў ездіць на курорты. За лепшы адпачынак яму было пажыць лета дзе-небудзь у зацішным кутку Беларусі (П.Броўка). На ўскраіне сасновага падлеску... я знайшоў сабе ціхі, цёплы і, я нават сказаў бы, летуценны куток (К.Кірэенка). Прыемна прайсціся, падыхаць свежым паветрам. Ды і куток тут маляўнічы (А.Астрэйка). Першыя краскі варта ахоўваць, каб не збядніць прывабны куточак лесу (Р.Ігнаценка). У самым цэнтры Мінска, у зацішным і ўтульным куточку над Свіслаччу, там, дзе калісьці стаяў яго [Купалаў] дамок, цяпер музей і парк (В.Вітка). Пачуццё зачараванасці цудоўным кутком беларускага краю назаўсёды застанецца ў сэрцы (К.Кірэенка).
2. Пра глухую, далёкую мясцовасць (мясціну): задумлівы, задумны, патаемны, таемны, таямнічы глухі, далёкі, дзікі, невясёлы, парожны, пусты, цёмны.
Нямала сказаць можа пільнаму воку Задумны надсожнага бору куток (К.Кірэенка). Забіраючыся ў самыя патаемныя, глухія куткі на Бярозе, я, прызнацца, доўгі час лічыў сябе першаадкрывальнікам іх непаўторнай красы (К.Кірэенка). У тым далёкім таемным куточку Коласу заўсёды добра думалася ў цішыні лесу (“Беларусь”). У тым кутку, глухім і дзікім, Стараннем дзядзькавым вялікім І цяжкай працай хлебароба Набыта розная надоба (Я.Колас). Абы не бачыць сцен тых голых, Куткоў пустых і невясёлых (Я.Колас). Даўно не шануем багоў. Электраліній апоры Нясуць ачышчэнне грахоў... Бетонным слупам пакланюся, Каб менш было цёмных куткоў (А.Пысін).
II. Радзіма, родны край (дом): абжыты, белабярозавы (аўт.), бярозавы, дарагі, жытнёвы, мілы, незабыўны, родны, сіні, слынны, святы галодны, грамамі, здзекамі пужаны, забыты, закінуты, самотна-зялёны (аўт.), спрадвечна рэзаны, стары, таптаны, цярплівы, шчымлівы.
Ёсць у кожнага свой незабыўны, абжыты куток, дзе ніколі не страшаць ніякія спёкі і сцюжы (Ю.Свірка). Сэрцу збалеламу ёсць на прыкмеце Белабярозавы кут (Я.Янішчыц). Прымі ж удзячнасці вяршэнства, Бярозавы мой сіні кут, Што ты ўбярог маё маленства Ад слёз дарослых і пакут (В.Вярба). Хоць знаю: ўсюды ёсць святое, А толькі тут і толькі тут Я адчуваю, чый я, хто я, І што мне дзе загадкай тоіць Зялёны луг, жытнёвы кут (А.Бачыла). Дольцы! Дольцы! Хай цяжка, хай горка жылося, Кут мой родны, забыты калісьці на свеце, Прыгадаць не магу, каб не білася сэрца... (П.Броўка). Убогая дзеўка Пайшла ў двор на службу... Ад хаты радзімай, святога кутка (Я.Купала). Кут мой слынны не глухі І да песень, і да танцаў (Я.Янішчыц). Як успомніш кут свой родны, Кут закінуты, галодны, Сцісне сэрца горкі жаль (Я.Колас). На міг я адкрыю сабе, што замала Пражыта ў самотна-зялёным кутку, Што часта губляла, калі вандравала Без мэты, вось гэты лясок і раку (Я.Янішчыц). Люблю цябе, мой кут стары, — Спрадвеку рэзаны, таптаны, Грамамі, здзекамі пужаны, Цярплівы, але да пары (Е.Лось). У кожнага з нас ёсць такі шчымлівы куток — наша Учора (Я.Сіпакоў).
@ЛЕС. 1. Пра вышыню, гушчыню, велічыню, колер; пра характар кроны дрэў; пра вільготнасць і тэмпературу (лесу): бяскрайні, высокі, вялікі, густалісты, густы, дрымотны, дрымучы, магутны, магучы, некрануты, непрабудны, непралазны, непраходны, несканчоны, стромкі; асмуглы, белагаловы (паэт.), жоўты, залаты, збялелы, зялёны, празрысты, сіне-зялёны, сіні, смуглы, сонечны, цемраністы (аўт.), цёмны, чорны, чырвоны; бязлісты, голы, зубчасты, кашлаты, кучаравы, рабрысты (аўт.), сакавіты, свежы, цяністы; вільготны, дажджысты (аўт.), марозны, мёрзлы, росны, снежны, цёплы.
Зайздрошчу я табе, ляснічы... Бяскрайні лес — твая дзяржава (П.Броўка). Не налюбавацца гэтым лесам! Высокі, густы, сакавіты, поўны радасці... стаяў ён воддаль, побач з ракою, расступаючыся перад ёю, як перад красуняю (Я.Колас). Там цягнуўся вялікі лес, густы і стары (Я.Колас). Калышацца дрымучы лес (М.Танк). Як жа сівер замкне азёры, Распране густалісты лес? (А.Вялюгін). З двух бакоў стаяў магутны лес — дубы, бярозы (І.Шамякін). Лес, непралазны, некрануты, якому, здавалася, і канца няма, прыгнятаў Андрэя (П.Пестрак). Уразаецца ў нетры прагрэс — Расступаецца дзікі лес, лес непраходны, лес непрабудны, — Блізка, блізка дзень яго судны... (В.Зуёнак). Шлях карэльскі, Валуны, як горы, І дрымотны, несканчоны лес (П.Броўка). Стромкі лес белагаловы пахмурнеў увесь, суровы прыглушыў яго мароз (А.Александровіч). У поўным бляску месяц круглы... Глядзіць на дол, на лес асмуглы... (Я.Колас). Адышлі дні былыя ў песню. Дзе сябры мае? Дзе яны? Ходзіць вецер па жоўтым лесе І не бачыць нідзе вайны (П.Панчанка). Я чую сціплы шолах вольхі, І як, зліваючыся з ім, Гул правадоў высакавольтных Плыве над лесам залатым (А.Александровіч). Ах лес, як добры той знаёмы, Стаіць збялелы, нерухомы (Я.Колас). Хоць слаўлю зіму, Не цешыць празрыстага лесу свячэнне, Не знаю чаму (У.Паўлаў). У промнях сонца купаўся сіне-зялёны лес (А.Астапенка). Начамі побач навальніцы грымяць і б’юць за сіні лес, На золку бліскаюць зарніцы І ціха лопаецца бэз (С.Грахоўскі). І з табой [з Нёманам] высокі, смуглы Лес ціхутка гаварыў (Я.Колас). Мы любаваліся і полем абапал дарогі, і хатамі пад цяжарам буслянак, і сонечным лесам (Я.Брыль). У небе зорачка нясмела над гэтым лесам цемраністым Зірнула вокам прамяністым (Я.Колас). Лес цёмны з ветрам гаманіў (Я.Купала). Гэта лютасць вяртае Век панура-пячорны З партызанскага краю Лес чырвоны і чорны (Р.Барадулін). Убярэцца лес бязлісты У гарнітур свой зялёны (Я.Колас). Ударыў гром на голы лес (М.Танк). Наперадзе зубчасты хваёвы лес, незнаёмы, і таямнічы (І.Новікаў). А знізу гэты лес кашлаты Меў зелянюсенькія шаты (Я.Колас). Балота... як згледзець воку, на цэлыя кіламетры, да сіняй пасачкі кучаравага лесу (І.Мележ). Сонца садзіцца за лес рабрысты (А.Грачанікаў). Плылі [хмары], як гускі маладыя, Чародкай белай над лугамі, Над свежым лесам і палямі (Я.Колас). Ой, панёсся б з вамі, хмары, Я ў той лес цяністы, Дзе ўдыхалі б мае грудзі Хвояў пах смалісты! (Я.Колас). Вільготны і цёплы лес прапах грыбамі, чарніцамі (А.Адамовіч). Лес — сонечны, дажджысты, росны. Лес снежны, лес дзівосна розны (П.Марціновіч). Еду ў студзеньскі марозны лес (А.Пысін). Ад паху мёрзлага лесу магла закружыцца галава (К.Чорны).
2. Пра ўзрост (век) лесу: векавы, вячысты (паэт.), першабытны, пракаветны, стагодні, старасвецкі, стары, шматвяковы, юны.
Ўсё гамоніць вакол і шуміць, як даўней, Гэты лес векавы, гэты бор (Я.Колас). Я вечны вязень твой, Ушацкі лес вячысты! (Р.Барадулін). Тысячу год назад большую частку цэнтральнай і ўсходняй Эўропы пакрываў дзікі і цёмны першабытны лес (У.Караткевіч). Няма ўжо і тых пракаветных, няходжаных лясоў, што гаманілі з небам... (Б.Сачанка). Густы старадаўні лес дзвюма магутнымі сценамі абступаў дарогу (Я.Колас). Гэта быў старасвецкі лес (Я.Колас). Я іду ў стары, дрымучы лес Па знаёмых сцежках і палянах (М.Танк).
3. Пра ўражанне, псіхалагічнае ўспрыняцце (лесу): бяссонны, важны, велічны, вясёлы, гаманлівы, горды сваім узростам, дарагі, дзівосны, дзіўны, дружбавіты (аўт.), дрымотны, духмяны, загадкавы, задуменны, задумёны (разм.), зачараваны, звонкаструнны (аўт.), казачны, лагодны, мудры, неўгамонны, нязвыкла ціхі (аўт.), поўны радасці, прыветны, прыгожы, родны, слаўны, сцішаны, таемны, таямнічы, харошы, ціхі амярцвелы, вусцішны (разм.), глухі, грозны, дзікі, жудасны, журботны, зажураны, замрэяны (аўт.), занямелы (разм.), зацяты, здзічэлы, змрочна-сінявы (аўт.), змрочны, змярцвелы, знямелы, маўклівы, натапыраны, нахмураны, незнаёмы, нерухлівы (разм.), нерухомы, пануры, пахмурны, расстрэлены (аўт.), сонны, строгі, страхлівы (разм.), суровы, таямніча-зацяты (аўт.), трывожна-насцярожаны, трывожны, тужлівы, хмурны, хмуры, шматпакутны (паэт.), шумлівы, шумны.
Лес мой бяссонны! У час навальніцы буду разгадваць твае таямніцы (Г.Кляўко). Побач чыгункі стаяў высокі стары лес, таемны, пануры і важны (Я.Колас). Цэлымі гадзінамі лясы і лясы, старыя, гордыя сваім узростам лясы! (У.Караткевіч). Дарагія лясы, дзе партызаніў, дарогі, па якіх хадзіў чырванагвардзейцам (І.Мележ). А лес, хлопча, хоць ён дзікі, Але мудры і дзіўны (Я.Колас). Я вынесу на тысячы дарог Цябе, харошы, дружбавіты лесе, І цеш ты сэрца салаўінай песняй, Асеньвай прахалодаю мурог!.. (У.Дубоўка). Спавіты дробнай сеткай імжы, набрынялы вільгаццю, па-асенняму дрымотны лес абудзіўся (Т.Хадкевіч). І хата ўжо блізка, і лес наш духмяны Пах смолак зычліва струменіць (Я.Колас). У ціхую пагоду зімовы лес маўклівы, задуменны і таямнічы (М.Машара). Я вырас, захапляючыся тут высокім небам, Шчары ціхім звонам, Агністым сонцам, лесам задумёным (А.Лойка). Звонкаструнны ты, мой лесе, Галасісты гай, Для мяне, якую хочаш, Песню заспявай (А.Русак). Навокал знерухомеў сцішаны і лагодны лес (А.Савіцкі). Мой край азёрны, край люстраны! І сёння я з табою ўвесь — З палямі, з трактарам старанным, З табою, неўгамонны лес (П.Броўка). А лес! Не налюбавацца гэтым лесам. Высокі, густы, сакавіты, поўны радасці... (Я.Колас). Лес Петрыку здаецца зусім незнаёмым, загадкавым, таямніча-зацятым (І.Навуменка). Куды ні зірні — усюды лес ды лес — таемны, магутны, прыгожы (Р.Мурашка). Там, за ракою, таксама, як і за вёскаю, стаіць сцяною лес, нязвыкла ціхі ў гэты прадвячэрні час (В.Гігевіч). І не раз гэта зорка ў родных лясах Мне да дома дзяўчыны паказвала шлях (А.Куляшоў). У партызанскім слаўным лесе, Ў густым ягодніку брусніц, Варожы чорны танк стаіць (М.Танк). За вокнамі снежныя казкі расказвае сцішаны лес (С.Грахоўскі). Лес сіні, як ад дыму, і ціхі, натапыраны (І.Пташнікаў). А лес маўчыць, глухі, т