Атрад Гусепадобныя (Anseriformes), сямейства Качыныя (Anatidae)
Статус. V катэгорыя. Да 1970-х гг. быў вельмі рэдкі. У апошнія дзесяцігоддзі назіраецца хуткі рост колькасці нашчадкаў штучна разведзеных птушак.
Значэнне ў захаванні генафонду. Адзіны від з роду лебедзі на тэрыторыі Беларусі.
Кароткае апісанне. Буйная птушка, даўжыня цела каля 170 см, маса ад 8 да 13 кг, размах крылаў 2,1-2,3 м. Апярэнне чыста белае, толькі часам з іржава-рыжым налётам на галаве і шыі ў дарослых птушак. Дзюба з вялікім уздуццем каля асновы. У самак яно крыху меншае. Маладыя птушкі шэрага колеру. У адрозненне ад лебедзя-клікуна шыю трымае не прама, а згібае яе S-падобна.
Пашырэнне. У стэпавай і лесастэпавай зонах ад Калінінградскай вобласці, Эстоніі і дэльты Дуная да Заходняй Сібіры. У пачатку 1970-х гг. у Беларусі гнездаваліся толькі адзінкавыя пары лебедзя-шыпуна [1]. Ахоўныя мерапрыемствы і напаўвольнае развядзенне птушак у Заходняй Эўропе прывялі да павелічэння колькасці і рассялення іх ва ўсходнім напрамку. У канцы 70-х гг. лебедзі-шыпуны са змененымі паводзінамі паявіліся ў заходніх раёнах краіны, а потым паступова рассяліліся на ўсход. Аб шляхах рассялення і месцы паходжання лебедзяў у Беларусі сведчаць сустрэчы ў краіне птушак, акальцаваных у Польшчы (12 асобін), Германіі [2], Чэха-Славакіі [2], Даніі [1], Летуве (1 асобіна) [2-6]. Асноўная частка гняздоўных і зімуючых птушак цяпер канцэнтруецца ў Гарадзенскай і Берасцейскай абласцях.
Месцы пражывання. Трапляецца ў гнездавальны перыяд на вадаёмах рознага тыпу. Большасць гнёздаў адзначана на невялікіх сажалках і азёрах, размешчаных у населеных пунктах або паблізу іх. Аддае перавагу ўчасткам вадаёмаў з добра развітай надводнай расліннасцю. Зімуе большасць лебедзяў на незамярзаючых вадаёмах у населеных пунктах.
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. Першыя птушкі паявіліся на гнездаванні ў Беларусі ў 1977-1979 гг. У 1983 г. было 37 гнездавальных пар, у 1984 г. - 66, у 1985 г. - 49 пар. Агульная колькасць птушак павялічылася з 1982 па 1985 г. з 300 да 600 асобін. У 1991 г. ў межах Беларусі зімавала каля 1700 шыпуноў. Цяпер колькасць лебедзяў у заходняй частцы краіны, верагодна, дасягнула аптымальных значэнняў, аб чым сведчыць зніжэнне сярэдняй велічыні кладкі: у 1983 г. - 6,7 яйка (37 кладак), а ў 1985 г. - 5,1 яйка (45 кладак).
Асноўныя абмежавальныя фактары. Далейшаму рассяленню лебедзя ва ўсходнія раёны Беларусі перашкаджаюць больш суровыя ўмовы зімоўкі (лебедзь мае цягу да аселага спосабу жыцця). Асноўныя прычыны гібелі - сутыкненне з лініямі электраперадач, браканьерства, змардаванне ў час зімоўкі, хваробы, звязаныя з паяданнем не характэрных для віду кармоў.
Асаблівасці біялогіі. Палаваспеласці дасягае на чацвёртым годзе жыцця, але пры паўвольным утрыманні прыступае да гнездавання ва ўзросце 3 гадоў. Манагам. Часта гняздуецца на адным і тым жа вадаёме некалькі гадоў запар. Гнёзды размяшчае ў зарасніках жорсткасцябловай расліннасці, але часам гняздуецца сярод разрэджанага трыснягу. Нярэдка будуе гнёзды на беразе або востраве на адкрытым месцы. Асновай для гнязда служаць сплавіны, купіны, завалы прыбярэжнай расліннасці. У кладцы 6-9 яек памерамі 17,6 x 13,1 см. Пачатак яйкакладкі ў першай дэкадзе траўня, наседжванне 35 сутак. Гняздуецца асобнымі парамі, але вядомы выпадкі гнездавання на адным вадаёме адразу трох пар. Корміцца пераважна раслінным кормам.
Развядзенне. Шырока практыкуецца напаўвольнае развядзенне на паркавых вадаёмах.
Прынятыя меры аховы. Занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [7]. Штучная падкормка ў зімовы перыяд.
Неабходныя меры аховы. Улік гнездавальных і зімуючых птушак, кантроль за станам папуляцыі, прапаганда сярод насельніцтва шкоды летняй і асенняй падкормак птушак.
Літ.: 1. Федюшин, Долбик, 1967; 2. Казулін (асаб. павед.); 3. Шокала (асаб. павед.); 4. Нікіфараў (асаб. павед.); 5. Байдакоў (асаб. павед.); 6. Амялюсік (асаб. павед.); 7. Чырвоная кніга БССР, 1981.
А.Казулін
