Пра сваю прысягу помні
Кожны дзень і штохвілінна.
Шчырасць, веды і айчына.
Пойдзем хоць цяжкой дарогай,
Калі з братам брат заўсёды;
Будзе табе дапамога
Там, дзе мужнасць, праца, згода!
А ў «Песні філарэтаў» заяўляў: «Спявайма толькі тое, // Што родны склаў народ». Найбольш адкрыты і бунтарны твор гэтага перыяду - «Ода да маладосці» (1820), з якой пазней ішлі ў бой гераічныя паўстанцы 1830, клікала да адкрытага выступлення супраць прыгнятальнікаў нацыянальнай годнасці народа:
У шчасці для ўсіх - нашы мэты святыя,
Розумам дужыя, у цвеце і сіле,
Разам, сябры маладыя...
І той шчаслівы, хто ў бойцы загінуў,
Лёгшы ў брацкай магіле,
Славу ўздымае краіны.
Разам, сябры маладыя!
Адначасова з вершамі-маніфестамі М. стварыў цыкл рамантычных балад, што ў 1822 увайшлі ў 1-ы том яго твораў. У ліку гэтых балад і сусветна вядомыя «Люблю я!», «Рамантычнасць», «Свіцязь», «Рыбка», сюжэты якіх былі падказаны беларускімі народнымі паданнямі і песнямі, пачутымі ў дзяцінстве на Наваградчыне.
У перыяд настаўніцтва ў Коўне М. пакахаў прыгажуню М.Верашчаку, з якой пазнаёміўся ў 1818 у час летніх вакацый, калі гасцяваў у маёнтку яе бацькі непадалёк ад Наваградка. Марыля шчыра адгукнулася на каханне маладога паэта, але ў 1821 вымушана была выйсці замуж за графа Путкамера. Самыя пяшчотныя лірычныя вершы М. прысвяціў свайму першаму каханню. У гэты час памерла горача любімая маці паэта. Перажыванні падарвалі яго здароўе, і ў 1822 ён вымушаны быў узяць на год адпачынак па хваробе. Жыў у Вільні. Тут ён стварыў славутую паэму «Гражына» (1823), у якой ажывае старажытная гісторыя Літвы-Беларусі. Лірызм і патрыятызм увасоблены ў прывабным вобразе наваградскай княгіні Гражыны, якая ператварыўшыся ў воіна, не ведае літасці, калі яе зямлі пагражае небяспека. У Вільні М. распачаў сваю шматгадовую працу над самым філасофскім творам «Дзяды». Пасля публікацыі «Гражыны» і першых частак «Дзядоў» (1823) варшаўскія крытыкі, незадаволеныя «беларускасцю» яго прац, пачалі злосныя нападкі на М. А на радзіме ўсе былі глыбока ўражаны, з'явілася шмат прыхільнікаў таленту паэта.
У час працы на радзіме М. падаў хадайніцтва пра дадатковы адпачынак і паездку за мяжу. Адпачынак яму далі, а замежную вандроўку не дазволілі. Калі ён у кастрычніку 1823 паехаў у Вільню, яго арыштавала следчая камісія, створаная з мэтай спыніць патрыятычны рух «польскай моладзі ў Літве». У час следства філарэты зрабілі ўсё магчымае, каб адвесці ад М. абвінавачанні, але ён усё ж быў высланы ў цэнтральныя раёны Расеі. 08.11.1824 М. прыбыў у Пецярбург за прызначэннем. У чаканні прысуду М. сышоўся з дзекабрыстамі і атрымаў нават даручэнне зблізіць расейскіх патрыётаў з патрыётамі Польшчы і Беларусі. Ён актыўна ўдзельнічаў у так званых «расейска-польскіх перамовах» паміж дзекабрысцкім «Паўднёвым» і «Польскім патрыятычным» таварыствамі. Вырашэнне з прызначэннем месца ссылкі зацягнулася, і М. паехаў у Крым, там напісаў паэтычны цыкл «Крымскіх санетаў» і шэраг вершаў. У вершы «Марак» М. зноў выклаў свае погляды на жыццё:
Навошта спагады словы
Плыўцу, што страціў усе спадзяванні?
Яму лепш бура, яму лепш мукі,
Лепш яму грозны ўдар нечаканы,
Чым недзе ў цішы заламваць рукі,
Глядзець у даль ды падлічваць раны...
Нарэшце маскоўскі ваенны генерал-губернатар залічыў М. ў сваю канцылярыю. У Маскве М. даведаўся пра паўстанне на Сенацкай плошчы і жорсткую расправу над дзекабрыстамі. Вясной 1826 рэдактар «Московского телеграфа» Н.Палявы ўвёў М. ў маскоўскае літаратурнае асяроддзе і ён стаў частым госцем славутага салона княгіні-паэтэсы З.Валконскай, зблізіўся там з Баратынскім, Венявіцінавым, Вяземскім, Пагодзіным, пазнаёміўся з А.С.Пушкіным. У гэты час Пушкін працаваў над «Барысам Гадуновым» і парады М. яго вельмі цікавілі. Пушкін ухваліў «Крымскія санеты», да яго далучыліся Бялінскі і Вяземскі. Пераклады твораў М. на расейскую мову паявіліся ў «Московском телеграфе» і мелі вялікі поспех у расейскай публікі. Каб больш зблізіць дзве суседнія культуры, М. меў намер пачаць выданне часопіса або газеты на польскай мове, але ўлады адмовілі яму. У гэты час пісьменнік перажыў яшчэ адну драму. У салоне Валконскай ён пазнаёміўся з К.Яніш (пазней вядомая паэтэса Паўлава) і вырашыў ажаніцца з ёй, але яе бацькі адмовілі яму.
Сур'ёзнай працай гэтага часу была паэма «Конрад Валенрод», якую ён пачаў пісаць у Маскве, а скончыў у Пецярбургу. Яго балады «Ваявода» і «Будрыс і яго сыны» («Тры Будрысы») Пушкін пераклаў на расейскую мову. У лютым 1829 дзякуючы хадайніцтву В.Жукоўскага, князя Галіцына і Валконскай М. атрымаў дазвол выехаць за мяжу. Больш як 4 месяцы М. вандраваў па Эўропе, пабываў у многіх гарадах Германіі, Чэхіі, Швейцарыі. У час падарожжа ён пазнаёміўся з Гётэ. 18.11.1829 прыбыў у Рым, куды запрасіла яго на сваю вілу Валконская. Тут ён пасябраваў з мастаком К.Бруловым, дацкім скульптарам Торвальдсенам, амерыканскім пісьменнікам Ф.Куперам. Адсюль ён сачыў за развіццём рэвалюцыйных падзей у Францыі і за ходам паўстання ў Варшаве. Пазней, ужо ў Дрэздэне, ён напісаў вершы пра паўстанцаў «Рэдут Ардона» і «Смерць палкоўніка» (прысвечаны гераіні паўстання Эміліі Плятэр). У гэты час М. распачаў працу над галоўным сваім творам - паэмай «Пан Тадэвуш», якую нашчадкі назвалі «энцыклапедыяй жыцця ліцвінаў».
У 1834 М. ажаніўся з Цэлінай, дачкой польскай піяністкі і кампазітара М.Шыманоўскай-Валоўскай, распачаў працу над «Гісторыяй Польшчы», фантастычным творам «Гісторыя будучага», драмамі «Барскія канфедэраты» і «Якуб Асінскі». Ён вельмі сумаваў па сваёй радзіме, куды не мог вярнуцца і адчуваў, як павольна губляе паэтычнае натхненне:
Літва, о айчына мая! Ты што здароўе...
Як цаніць цябе трэба, той толькі спазнае,
Хто цябе страціў...
Гэтыя радкі з «Пана Тадэвуша» адпавядалі тагачаснаму душэўнаму яго стану. Каб палепшыць матэрыяльнае становішча сям'і, М. чытаў лекцыі па лацінскай літаратуры ў Лазанскай акадэміі, потым у Парыжы, на кафедры Калеж дэ Франс па гісторыі літаратур славянскіх народаў. Дзякуючы лекцыям М. прагрэсіўная грамадскасць Францыі звярнула ўвагу на духоўную і гістарычную культуру Польшчы і Літвы-Беларусі. Яго лекцыі слухалі Жорж Санд, Сен-Без, гісторык Мікеле. Але хутка М. забаранілі чытаць лекцыі, бо ён неабачліва пахваліў Напалеона.
У 1848, калі хваля рэвалюцый ахапіла Францыю і Італію, М. прыкладаў вялікія намаганні, каб стварыць у Італіі Польскі легіён, які, уліўшыся ў армію Гарыбальдзі, да канца змагаўся супраць агульнага прыгнятальніка - Аўстрыйскай імперыі. Кіруючы легіёнам з Францыі, М. адначасова пачаў выдаваць у Парыжы штодзённую палітычную газету «La tribune des peuples» («Трыбуна народаў»). М. пісаў шмат і вельмі смела. А калі ў адным з артыкулаў у адрас Луі Напалеона прагучала пагроза («Хто, узнесены народам, забудзе, на якіх умовах яму падаравана ўлада, будзе расцэнены народам як здраднік, і даравання яму не будзе»), газета тут жа была забаронена. Эўрапейскія рэвалюцыі 1848-1849 пацярпелі паразу, але М. не страціў веры. Ён пісаў у гэтыя дні: «Трыумф зла не канчатковы, і ўсё добрае, што засталося ў душах нашых, дачакаецца адраджэння».
У 1854 М. накіравалі ў Істамбул пасланцам ад французскага міністэрства асветы, якое цікавілі справы навуковых і культурных устаноў у славянскіх краінах пад уладай Турцыі. Там М. дапамагаў польскім патрыётам М.Чайкоўскаму (Садык Паша) і генералу У.Замойскаму, але патрабаваў, каб Польскі легіён дзейнічаў самастойна, а не пад кіраўніцтвам іншаземцаў. Гэта збянтэжыла польскую эміграцыю, а яшчэ больш збянтэжыла тое, што М. адначасова з Польскім легіёнам пачаў ствараць Жыдоўскі легіён. М. рыхтаваў не сутыкненне Расеі з Англіяй і Францыяй, а перш за ўсё «Расеі са сваім абсалютызмам, рэвалюцыі з дэспатызмам». У разгар гэтай справы М. нечакана памёр у Канстанцінопалі (па афіцыйнай версіі, ад халеры). Але існавала меркаванне, што ён быў атручаны прыхільнікамі Чартарыйскага, якія лічылі, што такімі дзеяннямі М. ганьбіць гонар Польшчы. З жалобнымі ўрачыстасцямі цела М. было перавезена ў Францыю і пахавана на парыжскіх могілках у Монмарансі. 04.07.1890 астанкі М. перавезены ў Польшчу і пахаваны ў нішы каралеўскага палаца Вавель у Кракаве побач з А.Т.Касцюшкам.
Творчасць М. зрабіла вялікі ўплыў на развіццё беларускай літаратуры. У 1830-1840-я гады ў польскамоўнай літаратуры склалася т.зв. беларуская школа, прадстаўнікі якой услед за М. пісалі на тэмы з жыцця беларускага народа. Высока ацэньваючы фальклор Беларусі, М. пісаў пра цяжкі лёс беларусаў: «У іх казках і песнях ёсць ўсё... Усю сваю гісторыю на зямлі яны прайшлі ў страшэннай галечы і прыгнёце». Беларускую мову М. называў «самай гарманічнай і з усіх славянскіх моў найменш змененай ...гэта найбольш багатая і найбольш чыстая гаворка, якая даўно з'явілася і цудоўна распрацавана». Пад уплывам М. літаратурную дзейнасць пачыналі Я.Баршчэўскі, А.Рыпінскі, У.Сыракомля і інш. Дабратворны ўплыў яго адчулі В.Дунін-Марцінкевіч, А.Вярыга-Дарэўскі, В.Каратынскі. У М. вучыўся творчаму асваенню вобразаў і матываў беларускага фальклору Ф.Багушэвіч. Тыпалагічныя сувязі з рамантызмам М. выявіліся ў паэмах «Сон на кургане», «Курган» і некаторых вершах Я.Купалы. Тыпалагічна блізкія да «Пана Тадэвуша» паэма Я.Коласа «Новая зямля». У 1920-я гады рамантычным пафасам М. цікавіліся маладнякоўцы У.Дуброўка, Я.Пушча, М.Лужанін, Ю.Гаўрук, П.Трус і інш. Міцкевічаўскія традыцыі народнасці, рэалізму і рамантызму развівалі М.Танк, А.Куляшоў, В.Таўлай, П.Пестрак, Ю.Гаўрук, М.Лужанін, П.Панчанка, Я.Семяжон і інш.
Тв.: Dzieła. T. 1-16. Warszawa, 1949-1955; бел. пер. - Выбр. тв. Мн., 1955; «Зямля навагрудская, краю мой родны...». Мн., 1969; рус. пер. - Собр. соч. Т. 1-5. М., 1848-1854; Стихотворения. Поэмы. М., 1968; Пан Тадевуш, или Последний наезд на Литве. М., 1985. Вершы, балады, паэмы. Мн., 1996; Да Нёмна. Мн., 1998; Санеты-Sonety. Мн., 1998; Дзяды-Dziady. Т. 1-2. Мн., 1999; Рус. пер. - Ода к молодости: Стихотворения. Поэмы. Мн., 1997.
Літ.: Живов М.С. Адам Мицкевич: Жизнь и творчество. М., 1956; Лойка А. Адам Міцкевіч і беларуская літаратура. Мн., 1959; Светлым ценем Адама Міцкевіча. Мн., 1994; Адам Міцкевіч і Беларусь - Adam Mickewicz a Białoruś. Мн., 1997. Адам Міцкевіч і нацыянальная культура: матеріалы Міжнар. навук. канф. Мн., 1997; Witkowska A. Mickiewicz: słowo і czyn. Warszawa, 1998.
І.Масляніцына Выбраныя творы Адама Міцкевіча на Беларускай Палічцы
