Атрад Гагарападобныя (Gaviiformes), сямейства Гагаравыя (Gaviidae)
Статус. I катэгорыя. Рэдкі гнездавальны від. Колькасць скарачаецца.
Значэнне ў захаванні генафонду. У Беларусі адзіны гнездавальны прадстаўнік сямейства, адзін з 5 відаў роду гагар у сусветнай фауне і сусветнай Галарктыцы.
Кароткае апісанне. Буйная вадаплаўная птушка з густым шчыльным апярэннем, у якім шмат пуху. Даўжыня цела 58-75 см. Маса самцоў 2,8-3,8 кг, самак 2,2-3 кг, размах крылаў 1,1-1,3 м. Крылы кароткія, вузкія. Хвост кароткі жорсткі. Верх цела чорны, на спіне спераду і на плячах белыя чатырохвугольныя плямы, якія ўтвараюць шахматны малюнак. Галава і шыя попельна-шэрыя. Горла чорнае з металічным адлівам. Ніз белы. Цэўка чорная, вельмі пляскатая. Пальцы аб'яднаны шчыльнай плавальнай перапонкай.
Пашырэнне. Лясная і тундравая зоны Эўразіі [1]. У Беларусі дакладна гняздуецца ў Паазер'і і, верагодна, на Палессі, дзе ў апошнія 40 гадоў улетку неаднаразова адзначаліся пары і асобныя птушкі [2-5]. У Белавежскай пушчы і на воз. Выганаўскім траплялася толькі на пралёце [6-8]. Летам рэгулярна адзначалася на Нарачанскіх азёрах, дзе да 1980-х гг., магчыма, гнездавалася [9, 10]. У 1964, 1966, 1982, 1986-1988 гг. знойдзена на гнездаванні ў Гарадоцкім [11, 12], у 1976 і 1980 гг. у Верхнядзвінскім [13, 14], у 1982-1987 гг. у Міёрскім раёнах [13, 15, 16], у 1983 і 1986 гг. у Казьянскім паляўнічым заказніку [16, 17], у 1984-1987 гг. у Полацкім раёне [13, 16, 17]. На працягу 20 ст. паўднёвая мяжа гнездавога арэала адышла на поўнач на 200-300 км, але ў гнездавы перыяд гагара можа трапляцца па ўсёй тэрыторыі.
Месцы пражывання. Глыбокія алігатрофныя азёры ледавіковага паходжання, з высокай празрыстасцю вады і нязначным гаспадарчым асваеннем вадазбору; азёрныя комплексы вярховых балот [1, 3, 11-16].
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. У Паазер'і штогод гняздуецца не больш за 20 пар [18], з іх 2-3 пары ў азёрных заказніках Глыбокае-Чарбамысла, Вялікае Астравіта (Полацкі раён) і столькі ж у гідралагічным заказніку Ельня. Колькасць за апошнія 30 гадоў значна скарацілася [13, 16, 17].
Асноўныя абмежавальныя фактары. Змяненне ўмоў гнездавання і зімоўкі пад уплывам гаспадарчай дзейнасці. Забруджванне вадаёмаў. Асушальна-меліярацыйныя работы. Фактар неспакою і рэкрэацыйныя нагрузкі на гнездавыя біятопы.
Асаблівасці біялогіі. Прылятае ў канцы красавіка - першай палове траўня. Полавая спеласць ва ўзросце 2 гадоў. Манагам. Гнёзды на прыбярэжнай водмелі, радзей на сплавінах, у выглядзе плоскай невысокай кучкі з імха, асакі і чароту, зрэдку з сухімі галінкамі ў аснове. Кладка з 2, радзей з 1 або 3 яек памерамі 82,7 x 52,3 мм у сярэдзіне траўня. Наседжваюць абедзве птушкі 28-30 сутак. Птушаняты вылупляюцца ў 2 і 3 дэкадах чэрвеня, самастойнымі становяцца ва ўзросце 60-70 сутак. У адносінах да месца гнездавання надзвычай кансерватыўная: на воз. Глыбокае (Полацкі раён), нягледзячы на пастаянны неспакой, на працягу некалькіх гадоў будуе гняздо ў адным і тым жа месцы [1, 16]. Корміцца дробнай рыбай. Асенні адлёт і пралёт у другой палове верасня-кастрычніку, невялікімі (да 10-15 птушак) чародамі. Асобныя птушкі зрэдку затрымліваюцца на незамерзлых вадаёмах да студзеня [1, 16]. Зімуе на Чорным і Міжземным морах.
Развядзенне. Звестак няма.
Прынятыя меры аховы. Здабыча віду ў Беларусі забаронена [19]. Шэраг тыповых месцаў пражывання ахоўваецца ў запаведніках і заказніках. Занесена ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [16].
Неабходныя меры аховы. Строгая ахова гнездавых біятопаў і птушак. У месцах штогодняга гнездавання стварэнне пастаянных і сезонных заказнікаў. Прапаганда аховы віду. Аказанне дапамогі гаротным птушкам.
Літ.: 1. Флинт, 1982; 2. Долбик, 1959; 3. Федюшин, Долбик, 1967; 4. Падутов, 1967; 5. Клакоцкі (асаб. павед.); 6. Дацкевич, 1971; 7. Дацкевіч (асаб. павед.); 8. Дзямянчык (асаб. павед.); 9. Нікіфараў, Гембіцкі, 1983; 10. Грычык (асаб. павед.); 11. Дорофеев, 1970; 12. Сідаровіч (асаб. павед.); 13. Дорофеев, Сюборова, 1987; 14. Нікіфараў (асаб. павед.); 15. Іваноўскі (асаб. павед.); 16. По страницам Красной книги, 1987; 17. Бирюков, 1990; 18. Кузміч (асаб. павед.); 19. Положение, 1987.
А.Дарафееў
