Атрад Сокалападобныя (Falconiformes), сямейства Ястрабіныя (Accipitridae)
Статус. I катэгорыя. Вельмі рэдкі від, колькасць скарачаецца. Занесены ў Чырвоную кнігу СССР [1].
Значэнне ў захаванні генафонду. У Эўропе род сапраўдных арлоў прадстаўлены 6 відамі; у Беларусі 3 віды.
Кароткае апісанне. Буйная цёмна-бурая птушка. Даўжыня цела 70-95 см, маса да 6,5 кг, размах вузкіх крылаў да 2-2,2 м. Патыліца і задні бок цела залаціста-жоўтыя. У маладых птушак белы хвост з цёмнай палосай па краі, у цэнтры крылаў па буйной белай пляме. Самкі прыкметна буйнейшыя за самцоў.
Пашырэнне. Гняздуецца ў Эўропе, Азіі, Паўночна-Заходняй Афрыцы, Паўночнай Амерыцы. У Беларусі від знаходзіцца каля паўднёвай мяжы арэала, пашыраны надзвычай спарадычна. Асноўныя месцы гнездавання сканцэнтраваны ў Беларускім Паазер'і [2-4]. Звестак пра гнездаванне або назіранне птушак у гнездавы перыяд ва ўсходніх раёнах няма.
Месцы пражывання. Лесабалотныя ландшафты з буйнымі вярховымі балотамі плошчай не меней за 500 га, астравамі і мысамі, парослымі высакаствольным лесам [5].
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. Гнездавая папуляцыя ў Беларускім Паазер'і, як мяркуюць, складае 20-25 пар [6, 7], у 1975-1987 гг. тут выяўлена 7 гнездавых участкаў з 14 гнёздамі птушкі. У гнездавы перыяд адзіночныя дарослыя беркуты або іх пары няраз сустракаліся на буйных вярховых балотах у Верхнядзвінскім, Міёрскім, Шаркоўшчынскім, Докшыцкім, Віцебскім, Гарадоцкім, Талачынскім, Глыбоцкім, Полацкім і Шумілінскім раёнах [8]. Для іншых абласцей Беларусі колькасць невядомая. Гняздуецца ў Белавежскай пушчы [2, 9], пара птушак зарэгістравана ў Прыпяцкім запаведніку [10, 11]. У лістападзе 1983 г. ў Кобрынскім раёне каля в. Беразіно назіралі здабычу беркутам дзікай гусі [9]. У сярэдзіне ліпеня 1956 г. арлёнка-падлётка злавілі ў лясах Берасцейскай вобласці [12].
Асноўныя абмежавальныя фактары. Трансфармацыя чалавекам гнездавых і кармавых біятопаў (асваенне вярховых балот, высечка старых лясоў па берагах балот і на астравах сярод іх, вынішчэнне браканьерамі, гібель ад атручаных прынад і ў капканах каля іх, недахоп корму ў асенне-зімовы і ранне-вясенні перыяды [3, 5-9, 13, 14], недахоп зручных для гнездавання дрэў.
Асаблівасці біялогіі. Гнёзды будуе на высокіх хвоях і асінах на астравах або ўскраінах балот (кожная пара мае ад 2 да 6 гнёздаў). Пачатак кладкі (сярэднія памеры яек 73,3 x 56,9 мм) у сярэдзіне сакавіка [15]. Вылупленне птушанят у канцы красавіка, злятаюць з гнязда ў сярэдзіне ліпеня. Мінімальная адлегласць паміж гнёздамі суседніх пар птушак 15 км [5]. У сярэднім на пару, якая прыступіла да размнажэння, прыпадае 2 яйкі, 1,8 птушаняці, 1,1 злётка. Другое птушаня ў вывадку часцей гіне з прычыны канібалізма [16]. Аснову корма складаюць цецеруковыя і вадаплаўныя птушкі, зайцы, восенню і зімой звыш паловы здабычы складае мярцвячына [16].
Развядзенне. У Маскоўскім заапарку паспяхова размнажаюцца 2 пары [17].
Прынятыя меры аховы. Здабыча і разбурэнне гнёздаў забаронены [18]. У Віцебскай вобласці ў 1976-1987 гг. выяўлены і ахоўваюцца 14 гнёздаў [4, 16]. Вакол іх вылучаны ахоўныя зоны радыусам 250 м, дзе забаронены ўсе віды лесагаспадарчых работ. Зімой 1978-1979 гг. праводзілася падкормка беркута ў 10 пунктах [15]. З 1983 г. пабудавана 11 штучных гнёздаў для беркута, у якіх птушкі гнездаваліся 5 разоў [6]. На шэрагу вярховых балот краіны, дзе гняздуюцца птушкі або магчыма іх гнездаванне, утвораны паляўнічыя, журавінныя і гідралагічныя заказнікі. Птушка ўключана ў Дадатак 2 «Канвенцыі аб міжнародным гандлі відамі дзікай фауны і флоры, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення».
Неабходныя меры аховы. Поўная забарона прымянення атручаных прынад і наземнай устаноўкі капканаў бліжэй за 50 м ад іх. Забарона высечкі дрэў з гнёздамі любых драпежных птушак. Падкормка беркута восенню і зімой і пабудова штучных асноў для гнёздаў. Забарона асушэння і распрацоўкі вярховых балот, стварэнне на найбольш буйных з іх заказнікаў рознага профілю [19].
Літ.: 1. Красная книга СССР, 1984; 2. Дацкевич, 1976; 3. Долбик, 1974; 4. Дорофеев, Ивановский, 1982; 5. Ивановский, 1982 б; 6. Ивановский, 1985 а; 7. Ивановский, 1985 б; 8. Ивановский, 1982 а; 9. Ракоўскі (асаб. павед.); 10. Клакоцкий, Вадковский, 1985; 11. Нікіфараў (асаб. павед.); 12. Федюшин, Долбик, 1967; 13. Ивановский, 1977; 14. Tjernberg, 1983; 15. Іваноўскі (асаб. павед.); 16. Ивановский, 1985 в; 17. Сосновский, 1986; 18. Положение, 1987; 19. Кузьменко, Ивановский, 1984.
У.Іваноўскі
