Атрад Гусепадобныя (Anseriformes), сямейства Качыныя (Anatidae)
Статус. II катэгорыя. Рэдкі від, адзінкавыя выпадкі гнездавання вядомы для Віцебскай вобласці. Нешматлікі на пралётах, трапляецца зімой.
Значэнне ў захаванні генафонду. Прадстаўнік роду, з якога ў Беларусі 3 гнездавальныя віды. Мае 3 падвіды [1]. Па морфаэкалагічных асаблівасцях - высокаспецыялізаваны, важны ў захаванні генафонду.
Кароткае апісанне. Буйная качка, большая за крыжанку, даўжыня цела 60-70 см, маса да 2 кг. Шыя і дзюба доўгія. Характэрная афарбоўка апярэння дазваляе лёгка распазнаць птушку. У самца галава і верхняя частка шыі чорныя, з металічным зеленаватым бляскам. Астатняя яе частка, бакі і ніз цела белыя. Пярэдняя частка спіны чорная, сярэдзіна і надхвосце цёмна-попельна-шэрыя. У самкі бакі, галава і шыя рыжавата-бурыя, пёры на баках з светлай аблямоўкай. Спіна попельна-шэрая з чарнаватымі стракацінамі. Брушка белае.
Пашырэнне. На большай частцы арэала нешматлікая пералётная птушка. Гнездавая вобласць ахоплівае пераважна лясную зону Эўропы, Азіі і Паўночнай Амерыкі, а таксама горныя мясцовасці Сярэдняй Азіі, Гімалаяў і Тыбета. Асноўныя зімоўкі паблізу атлантычнага і ціхаакіянскага ўзбярэжжаў Эўропы, Азіі і Паўночнай Амерыкі, у раёнах Міжземнамор'я і Чорнага мора, на поўдні Каспійскага мора і ў шэрагу іншых паўднёвых раёнаў Азіі [1, 2]. У Беларусі пашырэнне патрабуе ўдакладнення. Паўднёвая мяжа гнездавання праходзіць на шыраце воз. Нарач. На поўнач ад яе ў гнездавы перыяд дарослых птушак сустракалі: у 1963 г. на воз. Коша, у 1969 г. на воз. Чарнова ў Гарадоцкім раёне [3], у 1984 г. на Заходняй Дзвіне, ніжэй пасёлка Руба ў Віцебскім раёне [4]. Гнездаванне даказана для воз. Івін на поўнач ад Віцебска, дзе ў 1925 г. здабыты самка крахаля з 3 птушанятамі [5, 6]. У 1984 г. вывадак вялікага крахаля двойчы адзначаны на звязаных паміж сабою азёрах Снуды і Струста ў Браслаўскім раёне [3]. На пралётах від сустракаецца ва ўсіх абласцях краіны, затрымліваецца да снежня. На зімоўцы адзначана ва ўсіх абласцях, акрамя Магілеўскай [4].
Месцы пражывання. Для гнездавання вялікі крахаль выбірае мясціны з хуткаплыннымі рэкамі і чыстымі, глыбокімі і багатымі рыбай азёрамі, чым, уласна, і тлумачыцца яго абмежаванае пашырэнне ў Беларусі (іх тут няшмат). Гнёзды будуе часцей за ўсё ў дуплах дрэў паблізу вадаёмаў на вышыні ад 1 да 18 м. Там, дзе гэтыя птушкі не рэдкасць, яны ахвотна засяляюць штучныя гняздоўі [5].
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. Найбольш нізкая сярод усіх вядомых гнездавальных відаў качыных. Адзіныя спарадычныя знаходкі не дазваляюць упэўнена абмяркоўваць тэндэнцыі яе змянення.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Спецыфічнасць (рэдкасць) натуральных угоддзяў, прыдатных для гнездавання; знікненне паблізу вадаёмаў дуплістых дрэў.
Асаблівасці біялогіі. Гняздуецца з сярэдзіны траўня. У поўнай кладцы 8-15 белых ці белаватых яек памерамі 55-74 x 37-50 мм [7]. Наседжванне на працягу 32 сутак. Птушаняты растуць павольна і толькі ва ўзросце 60-70 дзён набываюць здольнасць лётаць. Корм выключна жывёльны, аснову якога складае разнастайная рыба, часам даўжынёй да 18 см.
Развядзенне. У сувязі з тым, што ў раёнах масавага пашырэння крахалі ахвотна займаюць штучныя гняздоўі, ёсць патэнцыяльная магчымасць разводзіць птушку ў прыродных умовах Беларускага Паазер'я і выбарачна ў некаторых іншых месцах.
Прынятыя меры аховы. Занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [5].
Неабходныя меры аховы. Арганізацыя сезонных заказнікаў з асобным рэжымам аховы ў месцах гнездавання птушак з красавіка да верасня; прапаганда аховы віду; выяўленне патэнцыяльных месцаў гнездавання, ахова ў іх старых дуплістых дрэў і развешванне штучных гняздоўяў; увядзенне рэжыму рэгламентаванага палявання на вадаплаўных птушак.
Літ.: 1. Степанян, 1975; 2. Определитель птиц СССР, 1964; 3. Дарафееў (асаб. павед.); 4. Вязовіч (асаб. павед.); 5. Чырвоная кніга БССР, 1981; 6. Федюшин, Долбик, 1967.
Ю.Вязовіч
