Атрад Дзесяціногія (Decapoda), сямейства Рачныя ракі (Astacidae)
Статус. III катэгорыя. Від пад пагрозай знікнення.
Значэнне ў захаванні генафонду. Адзін з 2 відаў роду ў фауне Беларусі. Раней быў аб'ектам промыслу.
Кароткае апісанне. Цела даўжынёй да 30 см, складаецца з галавагрудзей, брушка і тэльсона. 19 пар канечнасцей выконваюць розныя функцыі: антэнулы (2 пары) служаць органамі нюху і дотыку, сківіцы (3 пары) і нагасківіцы (3 пары) - для ўтрымання і раздраблення корму, першая пара хадзільных ног (5 пар) утварае клюшні, першыя дзве пары брушных ног (6 пар) у самцоў ператварыліся ў капулятыўны орган. Цела карычневае (да чорнага) або аліўкава-карычневае. Галавагрудзі ўкрыты цвёрдым гладкім шчытом без шыпоў, па баках іншы раз пакрыты бугаркамі. Клюшні шырокія, карычнева-чырвоныя знізу, з выемкай на сярэдзіне нерухомага пальца [1].
Пашырэнне. Эўропа. У Беларусі трапляецца спарадычна, часцей у азёрах і рэках паўночнай часткі.
Месцы пражывання. Чыстыя, пераважна праточныя вадаёмы з рознымі грунтамі, за выключэннем глеістых [1, 2], колькасць іх скарачаецца ў выніку гаспадарчай дзейнасці чалавека.
Колькасць і тэндэнцыі яе змянення. Колькасць папуляцый і арэал скарачаюцца. Аб колькасці ўскосна можна меркаваць па прамысловых уловах: у 1930-я гады здабывалі да 200 ц, у пачатку 1950-х не болей як 20 ц. У апошнія гады шыракапальцы рак захаваўся толькі ў 6 з 20 раней улічаных азёраў басейна Заходняй Дзвіны. Ва ўловах не трапляецца.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Забруджванне вадаёмаў ядахімікатамі, бытавымі сцёкамі і мінеральнымі ўгнаеннямі, меліярацыйныя мерапрыемствы, канкурэнтныя адносіны з вузкапальцым ракам.
Асаблівасці біялогіі. Полавая спеласць настае ва ўзросце 3-4 гадоў пры даўжыні самак 8 см, самцоў 7 см [1]. Спароўванне ў кастрычніку, адкладванне ікры праз 10-15 сутак. Сярэдняя плоднасць 160-180 ікрынак [1, 3]. Ікра прымацоўваецца да брушных ножак і выношваецца самкай на працягу 7-8 месяцаў. Да часу вылуплівання лічынак (чэрвень) захоўваецца 30-40% ікры, адкладзенай увосень. Лічынкі да першай лінькі прымацаваны да брушных ножак маці, потым хаваюцца пад брушка толькі пры небяспецы, першы час кормяцца за кошт запасаў жаўтка ў галавагрудзях, рэшткамі яйкавых абалонак, водарасцямі, зоапланктонам. Пасля лінькі ў корме моладзі і старэйшых узроставых груп пераважае раслінны кампанент. Жывёльны корм (зоапланктон, бентас, зрэдку рыба) складае не больш за 15% і павялічваецца ў перыяд інтэнсіўных энергетычных затрат (размнажэнне, лінька, падрыхтоўка да зімоўкі).
Развядзенне. Ёсць звесткі пра вырошчванне рака ў Летуве [1].
Прынятыя меры аховы. У 1969 г. забаронена лоўля ракаў у час лінькі, спароўвання і выношвання ікры, а таксама лоўля асобін, якія не дасягнулі даўжыні 9 см. З 1981 г. шыракапальцы рак занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі [4] і лоўля яго поўнасцю забаронена, што ўлічваецца Правіламі аматарскага і спартыўнага рыбалоўства ў Беларусі [5].
Неабходныя меры аховы. Арганізацыя азёрных заказнікаў, барацьба з забруджваннем вадаёмаў. Штучнае развядзенне і рассяленне ракаў.
Літ.: 1. Цукерзис, 1979; 2. Штейнфельд, Захаренков, Соболь, 1968; 3. Штейнфельд, 1957; 4. Чырвоная кніга БССР, 1981; 5. Правила, 1984.
А.Штэйнфельд
