Арганічна ўплятаюцца легенды і павер'і пра амфібій і рэптылій (пераважна пра жаб і вужоў) і ў беларускі фальклор. Безумоўна, мясцовыя паданні пра іх не могуць не несці на сабе спецыфікі, якая вынікае з асаблівасцей прыроды і людзей старажытнага краю, пераклікаючыся ў той жа час з легендамі і міфамі суседніх народаў.
З даўніх часоў, напрыклад, жыве ў беларускім народзе паданне, паводле якога жаба-рапуха - гэта не проста амфібія, не проста жаба, а ўсемагутная «чарадзейка-вядзьмарка». Неабмежаванымі, па меркаваннях нашых продкаў, былі яе магчымасці, чаго толькі не магла яна вытвараць з людзьмі і жывёламі. Для добрай патрыярхальнай гаспадыні рапуха была небяспекай нумар адзін, таму што, як думай, гаспадыні, менавіта рапуха насылала сурок на кароў - асноўных у той час карміцелек любой сялянскай сям'і. Хваробы ад жабы-рапухі таксама называлі жабай (у некаторых месцах існавалі і існуюць назвы: «каровіна жаба», «кароўя жаба», «цялячая жаба», «крыжовая жаба», «грудная жаба» і інш.). Лячылі ад гэтых хвароб пры дапамозе замоў.
Жабу-рапуху нельга было забіваць, і для гэтага ў беларускім фальклоры (напрыклад, Брагінскі раён, в. Сувіды) існавала некалькі важкіх для таго часу падстаў. Паводле адной з легенд, калі Ісуса Хрыста распялі на крыжы, Маці Боская вельмі гаравала і плакала, а жаба-рапуха яе супакойвала: «Не плач, Маці Боская! Хрыстос уваскрэсне!». Маці Боская ў знак асаблівай удзячнасці адказала ёй: «Ты мяне супакоіла ў горы-бядзе, за гэта цябе ніколі ў зямлі не будуць есці чэрві. А яшчэ ты будзеш валодаць не толькі душамі жывёл, але і целамі людзей. Атрымаеш таксама магчымасць іх караць». У чалавека, пакаранага жабай, як сцвярджалі ў вёсках, жывот становіцца вялізным. Здохне жаба-рапуха ўнутры чалавека - зараз жа памірае і той, хто на яе хварэў.
У Пінскім раёне (в. Чухава) верылі, што жаба-рапуха бывае вельмі вялікая і па сваіх памерах нават большая за чарапаху. Сцвярджалі (і вось ужо дзе разгул фантазіі), што нібыта мужам яе з'яўляецца вуж, прычым не ўсякі, а самы вялікі, напэўна, цар вужоў. Такая жаба магла і не зачапіць чалавека, калі ён не зрабіў ёй нічога дрэннага. Але калі хто-небудзь яе зачэпіць, то тады яна абавязкова адпомсціць. Нібыта «бачылі», што калі нехта з людзей ударыў жабу палкай, то яна «падымалася на ногі» і скакала на таго, хто яе пакрыўдзіў, кусаючы яго зубамі. Асабліва павінны былі асцерагацца ад нанясення шкоды жабе цяжарныя жанчыны і іх мужы, бо паводле павер'я ў такіх бацькоў у пакаранне народзіцца дзіця-вырадак і гэта кара будзе цягнуцца ўсё жыццё.
Усюды ў Беларусі калісьці верылі, што папараць - гэта адвечнае прыстанішча рапухі, жабы-вядзьмаркі. Таму і свята Івана Купалы таксама лічылася святам гэтай амфібіі. Многія з людзей сцвярджалі, што бачылі, як вялізная зялёная рапуха з доўгімі валасамі скакала да купальскага агню і, кінутая нейкім жартаўніком у касцёр, не згарэла ў ім, а як ні ў чым не бывала выскачыла з яго. Тады ёй адсеклі лапку... Раніцай выявілася, што ў найбліжэйшай вёсцы старая, якую не раз абвінавачвалі ў вядзьмарстве, ходзіць з перавязанай рукой. Значыць, гэта яна скакала, каб паглядзець на вясёлыя купальскія карагоды, паслухаць звонкія песні вясковых дзяўчат і хлопцаў. У таго чалавека, які кінуў рапуху ў касцёр, рукі пасля гэтага пачалі сохнуць і сам ён моцна захварэў...
Каб выратавацца ад злой рапухі-чарадзейкі, рэкамендавалася ў двары перад хатай у ноч на Івана Купалу раскласці невялічкі агеньчык, які нібыта адпалохваў рапуху. Рабілі гэта ў асноўным людзі пажылыя, «умелыя», як іх называлі ў народзе. Супраць «цялячай жабы» касцёр палілі перад хлявом, дзе стаяла свойская жывёла. У некаторых раёнах Беларусі ў гэты агонь кідалі скурку вужа, якую заўсёды прыхоўвалі на такі выпадак.
Такія забабоны і легенды гэтага часу захаваліся ў памяці жыхароў многіх раёнаў Беларусі. Яны сведчаць пра багатае паганскае мінулае нашых продкаў.
Значнае месца ў фальклоры адведзена і вужам. Яны былі істотамі таямнічымі, здольнымі, паводле ўяўленняў нашых далёкіх продкаў, уздзейнічаць на лёсы людзей: аддзячваць і караць, узнагароджваць і мілаваць. Дарэчы, такія адносіны да іх назіраліся не толькі ў старажытных беларусаў, але і ў многіх іншых народаў.
Людзі лічылі, што вуж сам па сабе з'яўляецца прамым параджэннем Зямлі. У той час, як усе жывыя істоты нараджаюцца звычайным шляхам, стварэнні, якіх даследчыкі-міфолагі называюць хтоначнымі (ад грэчаскага хтон - зямля), з'яўляюцца на свет прама з глебы, змочанай апладняльным дажджом. Нават вялікі Плутарх быў цвёрда ўпэўнены ў тым, што жабы і мышы, вужы і гадзюкі (змеі) самі па сабе нараджаюцца з марскога ілу. Таму вужам пакланяліся як істотам, ад якіх залежала ўрадлівасць зямлі. У іх бачылі пасланцоў добрых багоў і звярталіся да іх з малітвамі аб дажджы, добрым ураджаі, а часам і аб простым чалавечым шчасці.
Выявы гэтых рэптылій ужо самі па сабе лічыліся свяшчэннымі. Так, на тэрыторыі Старажытнай Русі ў 12-15 ст. былі ва ўжытку абразкі - засцярогі, якія па характэрнай змеегаловай форме атрымалі назву «змеевікі». На другім баку такіх падвесак звычайна знаходзіліся сімвалы хрысціянскай веры. Часам тут жа трапляліся «ўсемагутныя» надпісы-заклінанні. Але пакуль што сімвалічны сэнс змеегаловай кампазіцыі не да канца зразумелы. Даказана, што падобныя амулеты бытавалі і ў іншых рэгіёнах распаўсюджання хрысціянскай культуры.
У гістарычных дакументах захаваліся ўспаміны відавочцаў пра свяшчэнныя месцы, дзе язычнікі-славяне пакланяліся вужам. Прычым жылі вужы па суседстве з магутнымі шматвяковымі дубамі - прыстанішчам бога Перуна (Перкунаса). Так, у «Жывапіснай Расеі» (т.3) чытаем наступнае: «... у 1413 г. Ягайла з Вітаўтам у сваёй прысутнасці загадалі патушыць нязгасны агонь, знішчыць свяшчэнных вужоў і разбурыць алтар Перкунаса». На тэрыторыі Беларусі ў ваколіцах г. Кобрын (Берасцейская вобласць) забойства чорнага вужа і зараз лічыцца сярод сялян вялікім грахом, які амаль немагчыма замаліць перад усявышнім.
Аднак у некаторых месцах зафіксаваны і адмоўныя адносіны да вужа. Нават у Бібліі адзначана, што чалавеку, які заб'е хоць аднаго гада (не ўдакладнялася - вужа ці гадзюку), адпускаецца сорак звычайных грахоў. Гэта знайшло адлюстраванне і ў народных замовах, якія так і называліся «Ад вужа», «Ад вужовага ўкусу». Вось адна з іх:
На сінім моры, на востраве, стаяў дуб.
На тым дубе дванаццаць вужоў-мужоў.
Мужы-вужы вынімайце свой яд,
То вас Ісус Хрыстос паб'е,
У кучу складзе і сінім агнём падпячэ,
Па чыстым полі, па цёмным лесе
Пылок разнясе.
А вылечыць чалавека, якога быццам бы ўкусіў вуж, можна толькі пры наступных умовах: «Калі ўкусіў вуж, неабходна тэрмінова (да заходу сонца або пакуль ён не дапоўз да вады і не напіўся) дапамагчы чалавеку, інакш ён памрэ». Тут вужу прыпісвалі якасці гадзюкі.
З даўніх часоў у беларускім народзе існуе павер'е, што восенню /27 верасня/ «змеі ў вырай ідуць» - гэта значыць вужы, гадзюкі і іншыя гады збіраюцца ў велізарныя клубкі. Пераплятаюцца яны так цесна, што немагчыма разабрацца, дзе галава, дзе хвост кожнага з іх.
Сцвярджаюць таксама, што гэтыя рэптыліі ўзлазяць на дрэвы і адтуль развітваюцца з навакольнай мясцовасцю да будучай вясны. Спаўзаюцца яны ў асноўным у дубовыя гаі. Пасля гэтага яны распаўзаюцца па сваіх норах на перыяд зімовай спячкі. На ўспрыманне людзей зборышчы рэптылій аказваюць асабліва моцнае ўздзеянне. Б.А.Рыбакоў піша: «У славян вядомы два змяіныя святы на год, якія дзеляць яго на дзве амаль роўныя часткі: адно з іх звязана з адыходам змей пад зямлю /14 верасня па старым стылі/, а другое - з веснавым з'яўленнем іх на зямлі /25 сакавіка/. Пасля 25 сакавіка змеі як бы пачынаюць удзельнічаць у сельскагаспадарчым цыкле, дапамагаючы чалавеку вымольваць дождж. З сезонным «паміраннем» і аджываннем змей у фальклоры розных народаў звязана шмат павер'яў і казак. Да рытму асенне-зімовай спячкі і веснавога абуджэння змей варта дадаць і рытм штосутачнага знаходжання ў норах і выпаўзанне на паверхню». Калі «гады» накіроўваюцца ў «вырай», то наперадзе іх выступаюць цары, адметнай рысай якіх - залатая карона на галаве. Калі такую дзіўную працэсію выпадкова бачыў чалавек, то ён павінен быў разаслаць перад змяіным царом чыстую белую хустку; цар звычайна ў знак удзячнасці за гэта пакідаў на хустцы залатую карону, якая ззяла. Чалавек, які атрымаў у спадчыну карону змяінага цара, станавіўся прарокам і мог прадбачыць тое, што іншым людзям недаступна. А.Афанасьеў пісаў: «У Беларусі і Летуве расказваюць пра незвычайную прыгажосць цара-змея, пра цудоўныя пералівы фарбаў на яго скуры і пра алмазны грабеньчык на галаве; калі стануць яго даганяць, то ён выдае жудаснае шыпенне, і імгненна з усіх бакоў імчацца натоўпы вужоў на яго абарону - і тады гора крыўдзіцелю. На Ўкраіне думаюць, што цар-вуж ці цар-змяя адрозніваюцца ад простых гадзюк сваёй велізарнасцю і маюць на галаве залатыя рожкі, якія свецяцца. Пры сустрэчы з ім у лесе патрэбна пакласці на дарозе чырвоны пояс або хустку, убачыўшы чырвоны колер, ён скідвае свае залатыя рожкі, хто здолее захапіць іх, той будзе і здаровы, і шчаслівы, і багаты; багаты - таму што яму будуць даступны ўсе скарбы. Расказваюць яшчэ, што ў цара-змея два залатыя рогі, авалодаўшы, якімі патрэбна закапаць іх пад двума яшчэ не распушчанымі дубамі, адзін дуб засохне, а другі пакрыецца зелянінай; рог, закапаны пад першым дрэвам - нешчаслівы, нясе смерць, а закапаны пад другім - шчаслівы, здольны ажыўляць».
І яшчэ аб адным цікавым факце з народнай міфалогіі паведамляе А.Афанасьеў: «Як хутка надыдзе восень, змеі збіраюцца каля свайго цара, які размяркоўвае іх на змяішчы - месцы, логавішчы, дзе яны павінны правесці зіму. З кожнай змяінай чарадой цар адпускае па галоўнаму змею, які кладзецца ў сярэдзіне, а іншыя размяшчаюцца вакол яго. Тое ж самае робіць і цар са сваёй світай, якая складаецца са змей, якія маюць на хвастах званочкі». На змяішчы, паводле народных крыніц, не дапускаюцца толькі тыя рэптыліі, якія на працягу лета ўкусілі каго-небудзь, і за гэта яны асуджаны на павольную, пакутлівую смерць. На месцы, дзе зімуюць змеі, у самай сярэдзіне, каля старэйшага змея ляжыць камень-алатыр, палізаўшы які гэтыя жывёліны бываюць на працягу ўсёй зімы сытымі і дужымі. Паводле іншага народнага падання, вуж можа абагаціць чалавека, які дае яму ежу. Для гэтага патрэбна толькі знайсці яйка, якое знясе певень. А здараўся такі цуд (калі певень знясе яйка) адзін раз за сем гадоў.
Гэтыя захапляльныя па сваім змесце легенды знайшлі адлюстраванне і ў мастацкіх творах беларускай літаратуры. Максім Багдановіч пісаў аб гэтым у сваім вершы «Змяіны цар». Янка Купала ў вершы «Дзе ні вылеці з няволі...» падкрэсліваў цудадзейныя магчымасці вужоў, іх схільнасць да варажбы, чорнай магіі:
А на пустцы апаўночы
Ведзьмы, чэрці пяюць, граюць,
То смяюцца, то рагочуць,
Знахароў-вужоў склікаюць.
У паэта Анатоля Сыса таксама ёсць верш пад назвай «Змяіны цар». У ім аўтар падкрэслівае магутнасць, прыцягальную таямнічасць міфалагічнага вобраза:
Мой гаспадар Змяіны Цар,
ты ведаеш, як словы
над вогнішчам купальскіх чар
складаюцца ў замовы...
Так званую «карону» людзі зрэдку заўважалі на галовах змей, якія не паспелі поўнасцю пераліняць. А калі прыняць да ўвагі тую акалічнасць, што на ранішнім сонейку, ды яшчэ на роснай траве гэта «карона» пераліваецца, то безагаворачна верылі ў тое, што гэта сапраўдны змяіны цар і яму абавязкова патрэбна пакланяцца і падпарадкоўвацца, інакш - не здабраваць!
Асабліва шмат легенд, у якіх расказваецца аб розных цудоўных магчымасцях вужоў, існуе на Палессі, дзе, паводле сцвярджэнняў, якія дайшлі да нас з вуснапаэтычнага эпасу, у балотах жылі чэрці і іншыя нячыстыя істоты, а розныя сарокі, вароны, гады ім прыслужвалі. Але ў народзе жыве нямала вусных расказаў, у якіх вуж паказаны як паўчарадзейная істота, зачапіўшы якую можна наклікаць на сябе гнеў вужоў, трапіць да іх у няміласць.
Даволі часта можна пачуць цікавыя гісторыі пра хатніх вужоў. З іх вынікае, што жылі гэтыя рэптыліі ў хатах або свірнах, гаспадыні заўсёды кармілі іх свежым малаком і ні ў якім выпадку не выкідвалі з хаты галоднымі, бо тады на дом магла абрушыцца вялікая бяда. Е.Раманаў сцвярджаў: «Пражыванне вужоў у падполлі або пад печчу прыносіць дому багацце, і іх па магчымасці берагуць, а часам іх нават і ахоўваюць. Тлумачыцца гэта тым, што вужы знішчаюць мышэй. Мышы ж, як вядома, з'явіўшыся ў доме і грызучы падлогу, прадказваюць галечу, голад». Часам вужы падпаўзалі да стала, за якім абедалі людзі, тады і ім, як паўнапраўным членам сям'і, налівалі ў місачку, што на такі выпадак заўсёды стаяла пад сталом. У некаторых вёсках сцвярджаюць нават, што ў кожным доме жывуць дзве вялікія змяі: акружаныя дзецьмі, яны з'яўляюцца таямнічымі прадстаўнікамі сям'і гаспадара. Калі будзе забіты змей-самец, то ў хуткім часе памрэ гаспадар дома, а калі самка - то смерць спасцігне гаспадыню. Змеі гэтыя ахоўваюць дом і ўладанні, якія яму належаць, ад няшчаснага выпадку і клапоцяцца, каб усё было захавана. Змей жыве пад печчу ці пад парогам хаты, і таму ніхто не асмельваецца калоць дровы на парозе, каб не забіць выпадкова змея. Сельскія жыхары да гэтага часу лічаць шчаслівай прыкметай, калі ў хаце пасяліўся вуж і ахвотна ставяць для яго малако, забіць такога вужа - велізарны грэх!
Разнастайныя гісторыі сведчаць аб тым, што жылі гэтыя хатнія вужы ў дружбе з людзьмі. Расказвалі таксама, што вужы маглі «даіць» кароў, прыстасаваўшыся рабіць гэта перад самым прыходам гаспадыні. Старыя людзі з удзячнасцю ўспамінаюць пра вужоў-пастухоў, якія не давалі каровам разыходзіцца ў розныя бакі поля, зганяючы іх у адно месца.
Вядомы і такі расказ: «У селяніна-палешука ў доме жыў хатні вуж. Кармілі яго малаком. З хаты заўсёды выносілі пагрэцца на цёплае сонейка і ніколі не клаліся спаць, пакуль ён не прыпаўзаў на сваё месца пад печчу. Дзеці таксама вельмі прывыклі да яго і гулялі з ім, як з жывой цацкай. Гаспадар смела пакідаў дзяцей на свайго «хатняга слугу», ведаючы, што ён не пусціць іх далёка ад дому. Аднойчы ўсе дарослыя паехалі на балота грэбці сена, а дома засталіся толькі малыя і іх стораж - вуж. Перад абедам яны гулялі з вужом у пяску. І раптам той невядома ад чаго захваляваўся і пачаў шыпець на іх, адганяючы ў бок хаты. Дзеці спачатку не зразумелі, чаго ён хоча, пакуль не заўважылі недалёка ад сябе вялікую гадзюку, якая паўзла да самага маленькага з іх. Яшчэ імгненне і... Але ў гэты момант на гадзюку напаў вуж, паміж імі пачалася бязлітасная барацьба. Дзеці за гэты час паспелі адбегчы ў двор, з нецярпеннем чакалі свайго абаронцу. Доўга вужа не было. Нарэшце яны ўсё ж такі заўважылі яго. Увесь паранены, пакусаны, ён чуць поўз, але па-ранейшаму пагрозліва шыпеў, як бы папярэджваючы дзяцей, каб яны не падыходзілі да яго, а схаваліся да прыходу бацькоў. Ён прыпоўз на сярэдзіну двара, скруціўся ў калечка і дайшоў... На месцы гэтага незвычайнага паядынку не на жыццё, а на смерць гаспадар знайшоў мёртвую гадзюку, якая па сваіх памерах была намнога большай, чым хатні вуж» (Пінскі раён, в. Чухава).
У некаторых народных легендах захавалася самабытная вера беларусаў у тое, што вужы нібыта сапраўды з'яўляюцца пасланцамі багоў і прыйшлі на зямлю з нябёсаў. Аб гэтым можна даведацца з легенды «Вужовы камень»:
«Ад вёскі... на адлегласці дзвюх вёрст было ўзвышша ля дарогі, на ім ляжаў вялізны Вужовы камень. Старыя людзі так аб ім расказвалі.
Аднойчы летам у ціхую пагодлівую ноч ляцеў, пырскаючы агнём, вуж з поўначы на поўдзень, нёс з сабой шмат золата і серабра грэшніку, які адпісаў душу чорту. Бачылі гэта падарожнікі і работнікі, ідучы з паншчыны. Раптам адкрылася неба, свет вялікі разліўся, людзі, молячыся, паваліліся на зямлю, а вуж, выцягнуты нябеснымі косамі, упаў на ўзвышша і ператварыўся ў камень. Скарбы - золата і серабро, якія вуж нёс з сабой, там жа на месцы пайшлі ў зямлю, і з таго часу з'яўляліся ў розных месцах узвышша ў розных праявах. Адны бачылі на камені жанчыну, якая плакала і выцірала слёзы хустачкай, палаючай агнём, іншыя, позна ідучы дарогай, бачылі карлікаў тоўстых, як бочка, іншым бачыліся чорныя казлы, якія з зямлі скакалі на камень, а з каменя на зямлю, і шмат іншых цудаў.
Гаварылі, што, калі хто-небудзь асмеліцца пераначаваць каля Вужовага каменя, той дастане ўсе схаваныя скарбы».
Верагодна, просты метэарыт, які вогненным змеем на вачах у людзей праляцеў цераз усё неба і ўпаў на зямлю, асацыіраваўся ў свядомасці з вобразам усемагутнага свяшчэннага вужа, пасланца нябёсаў.
Часам у фальклорных творах вужы выступаюць таксама як уладары воднай стыхіі, якая з'яўляецца іх родным домам. І там, пад вадой, перавегнуты ў такую агідную істоту нейкай зайздрослівай ведзьмай або іншай нячыстай сілай вуж ператвараецца ў прыгажуна-малайца, які валодае незлічонымі скарбамі.
Ёсць некаторыя іншыя жанры вуснапаэтычнай творчасці, у якіх захаваліся рысы пакланення нашых далёкіх продкаў вужам. Напрыклад, у беларускіх казках вобраз вужа ў многім пераклікаецца не са звычайнай рэптыліяй, а хутчэй з мудрым, кемлівым падказчыкам, які ў любой сітуацыі можа прыйсці на дапамогу людзям, знайсці аптымальны выхад у цяжкай жыццёвай сітуацыі. У іншых выпадках вуж здольны і на злосныя дзеянні, накіраваныя ў асноўным супраць чалавека, нават супраць таго, хто толькі што выратаваў яго ад вернай смерці. Такая сцэна сустракаецца ў беларускай народнай казцы «Як ліс выратаваў чалавека ад вужа»:
«Ідзе сабе чалавек дарогай, паглядвае, бачыць, вуж пад каменем прывалены, толькі галава наверсе круціцца, і не можа вылезці. Як убачыў чалавека, так і кажа:
- Вызвалі мяне, чалавеча, адсюль!
Чалавек злітасцівіўся над ім, падсадзіў кол пад камень, прыпадняў, і вуж вылез. Ідзе чалавек далей па дарозе, чуе нешта прахладнае на шыі, памацаў - а гэта вуж абкруціўся вакол шыі!
Пытаецца ў яго:
- А гэта што?
- А я табе заплачу так: ты мяне вырвтаваў, а я цябе задушу...»
У гэтым выпадку вуж увасабляе самыя адмоўныя якасці чалавечага характару - вераломства, бяздушша, жорсткасць. Такі казачны персанаж за дабро, ласку плаціць злом, насіллем.
Прыведзеныя вышэй прыклады сведчаць аб тым, што ў некатарых месцін Беларусі па-ранейшаму працягваюць шанаваць вужоў, забараняюць знішчаць іх, бо баяцца гэтым самым наклікаць на сябе бяду.
У беларускім фальклоры паняцці «змяя» і «гадзюка» не раздзяляліся, а выступалі як адзіны вобраз і рэдка надзяляліся адмоўнымі рысамі, сярод якіх пераважалі каварства, здрада, уменне дзейнічаць знянацку і інш. Само паходжанне гадзюк, як і іншых рэптылій, не вельмі зайздроснае. Вось як пра гэта расказвае легенда: «Даў Бог чалавеку завязаны мяшок і кажа: «Схадзі, чалавеча, занясі ў балота і закапай, толькі ж глядзі не развязвай!» А чалавечая натура заўсёды цікаўная. Мучыўся, мучыўся чалавек і не вытрымаў. А як толькі прыадкрыў мяшок, выскачылі адтуль усе гады, уся нечысць і распаўзлася па зямлі. Даведаўся пра гэта самаўладдзе Бог, раззлаваўся і вырашыў пакараць чалавека. «Будзеш, - кажа, - ты ўвесь век, пакуль зямля стаіць, буслам, а як пераловіш усю нечысць, зноў чалавекам станеш. А калі хочаш, прасі зараз, можа і злітуюся». Не захацеў чалавек кланяцца Богу, так з тае пары і ходзіць, бедалага, ды сабе пад ногі прыглядаецца, шукае, дзе паўзе вуж, слізняк, гадзюка».
Аднак падобнае тлумачэнне міфалагічнага вобраза змяі надта прамалінейнае. Агульнавядома, што небяспечных для жыцця чалавека жывёл, у тым ліку і рэптылій, старажытныя людзі часта малявалі на амулетах для адпуджвання злых сіл (успомніце амулеты-змеевікі, якія ўжо ўпаміналіся). Змяя, якая ахоўвае чашу жыцця, - так можна растлумачыць і медыцынскую эмблему.
Чаша самаахвярнага подзвігу, чаша яду, выпітая ў імя міру, ужо тысячу гадоў азарае міфы самых розных народаў. Не менш вядомы і вобраз чашы, напоўненай «жывой вадой» (у беларускіх казках гэта таксама вельмі пашыраны вобраз), - напоем бессмяротнасці. Змяя ў міфалогіі звычайна звязвалася з уяўленнямі аб першапачатковым хаосе, «першасным акіяне», з часоў матрыярхату змяя сімвалізавала жаночы пачатак, а з ім і скрытую мудрасць. Чаша таксама выступала сімвалам мацярынскага ўлоння, якое захоўвае субстанцыю вечнага жыцця, вечнага адраджэння. Успомнім вядомы біблейскі міф, што менавіта змяя спакусіла першую жанчыну Еву, а тая ўжо ў сваю чаргу «ўзялася» за Адама. Такім чынам, чаша, абвітая змяёй, уяўляе сабой трохкратны «жаночы сімвал»: чаша, змяя і «жывая вада».
На тое, што ў побыце розных народаў быў распаўсюджаны змяіны ўзор, указвае акадэмік Б.А.Рыбакоў: «Змяіны ўзор амаль паўсюдна: спіралі змей абвіваюць масіўныя грудзі на сасудах і на крышках да іх, змеі складаюць аснову татуіроўкі статуэтак, змеі з'яўляюцца адным з элементаў, што ўтвараюць славутую трыпольскую спіраль. Часам на сасудзе на відным месцы змяшчаецца выразная выява змяі як асобнага сімвала, часта мы бачым парныя выявы змей».
Частка павер'яў звязана з укусамі змей. У старажытнасці мелі хаджэнне народныя рэцэпты, якія нібыта дапамагалі ад іх. Так, напрыклад, жыхары некаторых населеных пунктаў Палесся расказваюць, што выціснуты з клубняў бульбы сок дапамагае чалавеку, які пацярпеў, лепш за ўсякую медыцынскую сываратку. У іншых выпадках людзі адзначалі, што калі на іх вачах гадзюка ўкусіла чалавека, то ён тут жа нарваў балотнага моху, зрабіў самакрутку, закурыў і болевая пухліна да вечара па сабе прайшла. Найбольш дасведчаныя знаўцы народнай медыцыны пераканаўча сцвярджаюць, што няма лепшага зелля, чым сама ж засушаная і размолатая ў дробны парашок змяя. Праўда, падкрэслівалі яны, ад укусу гадзюкі дапамагае толькі лякарства, прыгатаванае з самой гадзюкі, а ад укусу іншай змяі, натуральна, прыгатаванае з такой самой рэптыліі. У Брагінскім раёне Гомельскай вобласці існуе паданне, у якім ідзе гаворка аб змяіным зеллі: «У аднаго мужыка была вельмі прыгожая і разумная жонка, але нечакана здарылася няшчасце: яна аслепла. Муж хутка зноў ажаніўся і прывёў у сваю сям'ю другую жанчыну. Праўда, былую сваю жонку не выгнаў з дому, дазволіў ёй некатары час пажыць яшчэ са сваімі дзецьмі. Новай жонцы такі паварот справы не вельмі спадабаўся. Аднойчы, калі яны збіраліся ехаць у госці, яны прапанавала мужу налавіць гадзюк, дробна іх пакрышыць, зварыць і даць гэту смяртэльную страву хворай жонцы. Так і зрабілі. Калі яны на наступны дзень вярнуліся дадому, то ўбачылі, што ў агародзе нехта поле грады. Падышлі бліжэй і аслупянелі - гэта была сляпая... Атрымалася, што смяртэльная страва, якую яны так старанна рыхтавалі са злымі задумамі, паўплывала наадварот цудадзейна - вылечыла сляпога чалавека».
І ўсё-такі многія людзі спадзяваліся не на лекі і лекараў, а на замовы, якія ў велізарнай колькасці бытавалі сярод простага люду і зачастую так і называліся - «Ад змяінага ўкусу». У большасці выпадкаў замовы былі кароткімі і даволі прымітыўнымі. І тут ужо можна гаварыць не аб усемагутных таямніцах слова, а хутчэй аб традыцыйным «механічным» нашэптванні:
Іду ў лес, ламаю траву,
Кідаю налева, направа, назад
І змяі на вочы.
Або вось такі пагрозліва-напамінальны варыянт:
Змяя-векавуха,
Бойся гішпанскага духа,
Арданскай вады
І святой каляды.
Яшчэ да таго, як увайсці ў лес або ступіць на луг, наіўны чалавек запалохваў «гадаў» рознымі пакараннямі, якія, на яго думку, маглі аказаць чароўнае ўздзеянне. І баялася «змяя-векавуха» трох рэчаў: «гішпанскага духу», «арданскай вады» і «святой каляды». У некаторых выпадках пагражалі яшчэ і тым, што яе цела пасля смерці не прыме «маці сыра зямля», і гэта пагроза ў вуснах старажытнага чалавека была, напэўна, самай страшнай - для яго ж само слова «зямля» было святым. У пацвярджэнне гэтага тэкст замовы:
Гадзіна земляная, вадзяная,
Сляпні і вужы, змеі і вужакі,
Ярыца-пераярыца!
Аддайце і вазьміце сваю жаласць і ярасць.
Калі не аддасцё сваёй жаласці і ярасці,
То не будзе вам збудзішча ні пад кустом,
Ні пад лістом, ні пад карэннямі.
Сонца і яркі месяц не будуць вам свяціць,
І не будзе прынімаць вас сыра маць зямля.
Паводле народнага павер'я, «змеі маюць сваю каралеву, якая носіць на галаве залатую карону і здымае яе толькі ў дзень святога Пятра і Паўла, адпраўляючыся купацца ў крыніцы, або калі пасцелюць белую хустку і паставяць для яе малако». Страта кароны для змяінага цара (каралевы) раўназначна страце жыцця. Так як і вужы, змеі збіраюцца каля сваіх царыц на зімоўку, не прымаюць яны ў сваю кампанію толькі тых змей, якія на працягу летняга сезона кагосьці ўкусілі, - такая гадзюка асуджаная на верную смерць.
За забойства змяі-царыцы чалавек можа жорстка паплаціцца, і ў народзе з гэтай нагоды ходзіць нямала легенд. Адна з іх распавядае: «На хутары, у рове, дзе расла маліна, вадзіліся вужы. Яны не чапалі жыхароў хутара. У вужоў была гадзюка-маці. Гаспадар забіў яе. У гэту ж ноч вужы з'елі гаспадарскую карову. Потым з'елі трох свіней. У калодзеж напусцілі яду. Тры гады людзі жылі з імі і мучыліся. Хутар разарыўся, і ўся сям'я пераехала на новае месца. Не чапай вужоў, і яны не зачэпяць». А здарылася гэта нібыта да вайны ў в. Станькава Рагачоўскага раёна.
Паводле аднаго з расейскіх павер'яў, хто зловіць белую змяю, старэйшую над усімі змеямі і, забіўшы, натопіць з яе сала, а потым памажа гэтым тлушчам свае вочы, той нібыта атрымае магчымасць бачыць скрытыя пад зямлёй скарбы. Белая змяя ў дадзеным выпадку асацыіруецца з царэўнай змяёй. У Летуве да нашых дзён старыя людзі сцвярджаюць, што свечка, зробленая з сала змяі ці вужа, прыносіць свайму ўладальніку вялікае шчасце. Паводле старажытнага беларускага павер'я, хто жадае выклікаць дождж, той абавязкова павінен забіць вялікую белую змяю і павесіць яе на бярозе.
Гадзюкі, як і вужы, вельмі любяць малако, і таму ў народзе прыпісваюцца ім розныя каверзныя выпадкі. А.Афанасьеў прыводіць такі прыклад: «Адна маці, адпраўляючыся ў поле, адводзіла сваё дзіця ў сад і пакідала яму збан з малаком; дзіўным здавалася ёй тое, што як бы шмат ні давала яна малака - збан заўсёды апаражняўся дачыста; вырашыла паглядзець, што б гэта азначала? І вось што ўбачыла: выпаўзла з сцяны змяя і разам з дзіцем узялася за малако, а калі гаршчок апусцеў - лягла да дзіцяці на калені і стала гуляць з ім».
Нярэдка ў народзе сцвярджалі, што змяя, калі кормячая маці спіць, можа непрыкметна і нячутна высысаць у яе з грудзей малако. Змяінаму малаку прыпісвалі дзіўныя ўласцівасці: ім нібыта без цяжкасцей спальваюць лясы, разбураюць горы, узводзяць перашкоды. Пацвярджэннем гэтага з'яўляецца замова, запісанная А.Афанасьевым: «У маіх вузлах сіла магутная, сіла магутная змяіная схавана ад змея двунадзесяцьгаловага, таго змея страшнага, што прылятаў з акіян-мора, з вострава Буяна, з меднага дома, таго змея, што забіты двунадзесяць багатырамі пад двунадзесяць мурамскімі дубамі. У маіх вузлах зашыты змяіныя галовы». «Зашыты змяіныя галовы» - гэта таксама частка своеасаблівага старажытнага абраду. Нашы далёкія продкі насілі на грудзях у выглядзе амулетаў засушаныя галоўкі забітых змей. Сяляне лічылі, што гэтыя амулеты дапамагаюць засцерагчыся ад ліхаманкі, а вось для аховы ад чараў і розных недамаганняў змяіную галоўку завязваюць на нацельны крыж. Хто носіць пры сабе язык, адрэзаны ў жывой змяі, той будзе вельмі дужы, непераможны ў паядынках, яму будзе спадарожнічаць вялікая любоў і ўдача. Калі знятую з жывой змяі скуру ператварыць у попел, то гэта будзе, на думку вясковых знахароў, незаменнае лякарства, калі гэтым жа попелам пасыпаць галаву - ворагі будуць не толькі паважаць, але і баяцца.
Вядомы выпадкі, калі забойствам змяі стараліся адгарадзіцца, уратавацца ад падзяжу жывёлы. У такія моманты забівалі змяю, выпускалі з яе ў збан кроў, кіпяцілі яе разам з дзёгцем і прыгатаваным зеллем мазалі вароты, каб прагнаць нечаканую напасць.
Калі ў царэўны-змяі адсекчы галаву і пакласці ў правае вока гарошыну, думаў чалавек, то вырасце цудоўны плод; хто будзе насіць яго з сабой, той адразу ж стане невідзімкай, а калі з'есць яго, то стане разумець таямнічую мову птушак. Каб выйграць судовую справу, патрэбна забіць змяю, а яе язык засунуць пад ступню ў левы бот, і тады смела можаш накіроўвацца ў суд.
У фальклоры многіх народаў захаваліся выразныя сведчанні рэлігійнага пакланення змеям. І рымляне, і грэкі шанавалі іх «як дамавых ахоўных духаў»; у Афінах каля нованароджанага дзіцяці клалі зробленую з золата змяю. Але паколькі ўяўленне аб сямейных і радавых пенатах было распаўсюджана на цэлыя гарады і вобласці, то меркавалі, што для кожнай краіны ёсць свая свяшчэнная змяя. У Афінах на акропалі ўтрымлівалася змяя, прысвечаная багіні-заступніцы гэтага горада; у час персідскай вайны, калі мядовы пірог, які штомесяц прыносілі гэтай змяі, застаўся няз'едзеным, афінскія грамадзяне былі ў адчаі, убачыўшы ў гэтым прадказанне таго, што горад падзе. Калі змеі з'ядалі прыгатаваную для іх страву, гэта служыла прадвесцем дастатку і шчасця на працягу цэлага года. У храме багіні ўрадлівасці Дэметры таксама ўтрымліваліся змеі. Старажытныя прусы вельмі любілі вялізную змяю, за якой абавязаны былі наглядаць жрацы; яна ляжала на каласах і харчавалася малаком. Праўда, патрэбна адразу ж адзначыць, што ў беларусаў глыбокага рэлігійнага шанавання гадзюкі не было. Яе баяліся, паважалі, але не абагаўлялі. І ў асноўным усе пажаданні, галашэнні, замовы датычылі паўсядзённага гаспадарчага боку чалавечай дзейнасці.
