Парадак Ятрышнікакветныя (Orchidales), сямейства Ятрышнікавыя (Orchidaceae)
Статус. I катэгорыя. Рэдкі від, які знаходзіцца пад пагрозай знікнення.
Значэнне ў захаванні генафонду. Эўразійскі падтаежны від, які ў Беларусі знаходзіцца ў асобных лакалітэтах і астраўных участках росту эўрапейскага фрагмента арэала [1, 2]. Высокадэкаратыўная расліна.
Кароткае апісанне. Шматгадовая травяністая расліна з моцным прамым, аблісцелым, апушаным сцяблом вышынёй 25-50 см і тоўстым паўзучым карэнішчам, якое мае моцны спецыфічны пах. Лісце (3-4) эліптычнае, чаргаванае, даўжынёй да 18 см і шырынёй 12 см, з выразнымі дугападобнымі жылкамі. Кветкі дыяметрам да 8 см, адзіночныя або па 2-3, з мешкападобна ўздутай накшталт чаравічка (адсюль назва) жоўтай губой з чырванаватымі плямкамі і пахам ванілі. Бакавыя лісцікі калякветніка завостраныя, чырванавата-бурыя, унутраныя - лінейна-ланцэтныя, завостраныя, гарызантальна адхіленыя, крыху закручаныя. Плод - сухая каробачка, якая раскрываецца 3-6 падоўжнымі шчылінамі [3-5].
Асаблівасці біялогіі. Цвіце ў траўні-чэрвені, пладаносіць у чэрвені-ліпені. Зацвітае на 15-18 годзе жыцця, працягласць цвіцення 10-15 дзён. Насенне выспявае праз 2,5 месяца, мае недаразвіты зародак (прарастае толькі ў сімбіёзе з пэўнымі відамі глебавых грыбоў). Размнажаецца бакавымі пупышкамі карэнішча, рэдка насеннем [6].
Пашырэнне. Эўропа, Азія (Урал, паўднёвыя раёны Сібіры і Далёкага Ўсходу) [3, 4]. У Беларусі спарадычна трапляецца пераважна ў заходніх і паўднёвых раёнах: у Браслаўскім, Бярозаўскім, Ваўкавыскім, Віцебскім, Камянецкім, Лепельскім, Мазырскім, Мядзельскім, Наваградскім, Пінскім, Пружанскім, Свіслацкім, Столінскім і іншых раёнах [7-9]. Раней адзначаўся ў наваколлі Горадні, Менска, Слуцка, Слоніма, Пінска, Магілева, Халопенічаў і на тэрыторыі сучасных Глыбоцкага, Міёрскага, Пастаўскага, Рэчыцкага раёнаў [10, 11].
Месцы росту. Разрэджаныя шыракалістыя, драбналістыя і мяшаныя лясы, лясныя паляны, узлескі, ускрайкі балот, сырыя мшыстыя яловыя лясы. Аддае перавагу багатай карбанатамі глебе.
Характар росту. Расце адзіночнымі экземплярамі і невялікімі групамі, старыя экземпляры ўтвараюць шматсцябловыя курціны [6].
Асноўныя абмежавальныя фактары. Высечка лясоў, гаспадарчая трансфармацыя зямель, гідрамеліярацыйныя работы і водапаніжэнне, перавыпас жывёлы ў лясах, пашкоджанне капытнымі звярамі, празмерныя рэкрэацыйныя нагрузкі (вытоптванне, збор квітучых раслін, выкопванне карэнішчаў).
Культываванне. Вырошчваецца ў ЦБС АН Беларусі і ў Рэспубліканскім экалагічным цэнтры навучэнцаў у Менску, кветкаводамі-аматарамі.
Прынятыя меры аховы. Уключаны ў Чырвоную кнігу СССР з 1978 г. [12, 13]. Занесены ў спіс ахоўных раслін Беларусі з 1964 г. і Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [14, 15]. Ахоўваецца ў Белавежскай пушчы і Бярэзінскім запаведніку, ландшафтных заказніках «Свіцязянскі» і «Блакітныя азёры», гідралагічным заказніку «Дзікае», батанічным заказніку мясцовага значэння «Стрэльскі».
Неабходныя меры аховы. Рэвізія вядомых месцазнаходжанняў, кантроль за станам папуляцый, арганізацыя спецыялізаваных батанічных заказнікаў ва ўсіх вядомых месцах росту, якія не ахоўваюцца, пошук новых месцаў росту, рассяленне ў прыродныя экатопы.
Літ.: 1. Козловская, Парфенов, 1972; 2. Редкие и исчезающие виды..., 1987; 3. Флора СССР, т. 4, 1935; 4. Флора Европейской части СССР, т. 2, 1976; 5. Флора БССР, т. 1, 1949; 6. Биологическая флора Московской области, вып. 4, 1978; 7. Николаева, Зефиров, 1971; 8. Михайловская, 1953; 9. Даныя гербарыяў ІЭБ АН Беларусі і БДУ; 10. Пачоский, 1900; 11. Полянская, 1931; 12. Красная книга СССР, 1978; 13. Красная книга СССР, 1985; 14. Моисеева, 1967; 15. Чырвоная кніга БССР, 1981.
І.Швец