Парадак Ясноткакветныя (Lamiales), сямейства Ясноткавыя (Lamiaceae)
Статус. II катэгорыя. Рэдкі від, колькасць якога хутка скарачаецца.
Значэнне ў захаванні генафонду. Сярэднеэўрапейскі, па паходжанні старажытна-міжземнаморскі, немаральны рэліктавы від, які знаходзіцца ў Беларусі ў асобных лакалітэтах і астраўных участках росту на паўночна-ўсходняй мяжы арэала [1, 2]. Дэкаратыўная, лекавая і меданосная расліна.
Кароткае апісанне. Шматгадовая травяністая расліна з прамастойным чатырохгранным мяккаапушаным сцяблом вышынёй 20-80 см, паўзучым карэнішчам і духмяным пахам. Лісце супраціўнае, з шырокай яйкападобнай, па краі гародчата-пілаватай пласцінкай. Кветкі буйныя, двухгубыя, бела-ружовыя, з малінавай плямай у зеве і моцным мядовым пахам, сабраны па 2-6 у пазухах верхняга лісця. Чашачка светла-зялёная, скурыстая. Плод - сухі чатырохарэшак [3, 4].
Асаблівасці біялогіі. Цвіце ў траўні - пачатку чэрвеня, пладаносіць у чэрвені-ліпені. Размнажэнне насеннае.
Пашырэнне. Сярэдняя Эўропа. У Беларусі трапляецца ў Баранавіцкім, Берасцейскім, Ваўкавыскім, Зэльвенскім, Гарадзенскім, Іванаўскім, Камянецкім, Лельчыцкім, Мазырскім, Маларыцкім, Мастоўскім, Пінскім, Пружанскім, Свіслацкім, Слонімскім і Столінскім раёнах [5, 6]. Ёсць непацверджаныя звесткі аб росце віду ў Астравецкім раёне [7]. Раней кадзіла сармацкае адзначалася ў наваколлях Слуцка [8].
Месцы росту. Дубовыя, дубова-грабавыя і грабавыя лясы чарнічнага і арляковага тыпаў.
Характар росту. Расце асобнымі экземплярамі і невялікімі групамі, часам утварае значныя зараснікі.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Збор раслін як лекавай сыравіны, высечка лесу, выпас жывёлы, празмерныя рэкрэацыйныя нагрузкі (вытоптванне).
Культываванне. Вырошчваецца на прысядзібных участках, у ЦБС АН Беларусі [9] і ў Рэспубліканскім экалагічным цэнтры навучэнцаў у Менску.
Прынятыя меры аховы. Занесена ў спіс ахоўных раслін Беларусі з 1964 г. [10] і Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 г. [11]. Ахоўваецца ў Белавежскай пушчы, а таксама ў спецыялізаваных батанічных заказніках мясцовага значэння ў Баранавіцкім, Берасцейскім, Ваўкавыскім, Зэльвенскім, Гарадзенскім, Лельчыцкім, Маларыцкім, Мазырскім, Пінскім, Пружанскім, Слонімскім і Столінскім раёнах.
Неабходныя меры аховы. Кантроль за станам папуляцый, арганізацыя новых спецыялізаваных заказнікаў ва ўсіх вядомых месцах росту, пошук новых месцаў росту, штучнае развядзенне і рассяленне ў прыродныя экатопы.
Літ.: 1. Козловская, Парфенов, 1972; 2. Редкие и исчезающие виды..., 1987; 3. Флора СССР, т. 20, 1954; 4. Флора Европейской части СССР, т. 3, 1978; 5. Даныя гербарыя ІЭБ АН Беларусі; 6. Николаева, Зефиров, 1971; 7. Голад (асаб. павед.); 8. Пачоский, 1899; 9. Кухарева, Пашина, 1986; 10. Моисеева, 1967; 11. Чырвоная кніга БССР, 1981.
Н.Казлоўская
