Парадак Ясноткакветныя (Lamiales), сямейства Ясноткавыя (Губакветныя) (Lamiaceae)
Статус. IV катэгорыя. Рэдкі, недастаткова вывучаны від, колькасць і стан якога выклікаюць трывогу.
Значэнне ў захаванні генафонду. Панэўрапейскі лесастэпавы рэліктавы від, які ў Беларусі знаходзіцца на паўночнай мяжы арэала [1]. Меданосная, лекавая, дубільная і дэкаратыўная расліна.
Кароткае апісанне. Шматгадовая травяністая расліна вышынёй 15-80 см з 1 або 2-3 прамастойнымі ці ўэыходнымі, густаапушанымі сцёбламі. Ніжняе лісце доўгачаранковае, прадаўгавата-яйкападобнае з сэрцападобнай асновай, гародчата-пілаватае па краях, сабранае ў прыкаранёвую разетку або ў пучкі на ўкарочаных бясплодных парастках. Сцябловае лісце (2-3 пары) ніжняе падобна на прыкаранёвае, верхняе - дробнае, сядзячае, прадаўгавата-ланцэтнае. Кветкі (4-8) у кальчаках. Чашачка званочкавая. Вяночак даўжынёй 17-25 мм, фіялетава-сіні, часам ружовы або белы, звонку валасісты, двухгубы. Плод - шырокаяйкападобны арэшак.
Асаблівасці біялогіі. Цвіце ў чэрвені-жніўні, пладаносіць у ліпені-жніўні. Размнажэнне насеннае.
Пашырэнне. Сярэдняя, Усходняя і Атлантычная Эўропа, Скандынавія, Заходняе Міжземнамор'е [2]. У Беларусі асноўныя месцазнаходжанні сканцэнтраваны ў паўднёва-ўсходняй частцы (Мазырскі, Буда-Кашалёўскі, Добрушскі і Гомельскі раёны), вядомы месцы росту на поўначы: в. Палонка - басейн р. Шчары [1-3].
Месцы росту. Шыракаліста-сасновыя лясы, зараснікі дубняку з арэшнікам па берагавых схілах рэк, сухія саснякі, адхоны чыгункі [3, 4].
Характар росту. Расце невялікімі групамі або асобнымі экземплярамі; вялікія папуляцыі знойдзены ў Гомельскім і Буда-Кашалёўскім раёнах.
Асноўныя абмежавальныя фактары. Гаспадарчая трансфармацыя зямель, збор квітучых раслін.
Культываванне. Вырошчваецца ў ЦБС АН Беларусі [5]; дае самасеў.
Прынятыя меры аховы. Ахоўваецца ў Шабрынскім батанічным заказніку, ландшафтным заказніку «Мазырскія яры», лясным заказніку «Буда-Кашалёўскі».
Неабходныя меры аховы. Рэвізія вядомых і выяўленне новых месцаў росту, арганізацыя ў іх спецыялізаваных батанічных заказнікаў, забарона несанкцыянаванага збору раслін, мэтавая аптымізацыя ўмоў росту, шырокае ўвядзенне ў культуру, рассяленне ў прыродныя ўмовы.
Літ.: 1. Козловская, Парфенов, 1972; 2. Флора Европейской части СССР, т. 3, 1978; 3. Парфенов, 1983; 4. Козловская, 1980 (докторская дисс.); 5. Кухарева, Пашина, 1986.
Л.Семярэнка
