1. Пра здольнасць моцна адчуваць, аддана і горача любіць; пра добры, мужны і шчыры характар чалавека: адважнае, адкрытае, анёльскае, арлінае, бескарыслівае, братняе, бязвіннае, бязгрэшнае, бясхмарна-чыстае (аўт.), велікадушнае, вернае, ветлае, вольнае, вялікае, гарачае, гераічнае, глыбокае, гуманнае, даверлівае, дапытлівае, дзівоснае, добрае, добразычлівае, жаласлівае, жыццелюбівае, залатое, зычлівае, лагоднае, ласкавае, львінае, магутнае, маладое, малое, мудрае, мужнае, надзейнае, найлепшае, непакорнае, неўміручае, нязломнае, няскоранае, нястомнае, няўрымслівае, падатлівае, палкае, палымянае, праведнае, прагнае, праменнае, прарочае, праўдзівае, пяшчотнае, самавітае, светлае, святое, спачувальнае, спякотнае, страснае, сумленнае, трапяткое, удзячнае, уражлівае, усеабдымнае, храбрае, цёплае, чалавечае, чуйнае, чулае, чуллівае, чуткае, чыстае, шалёнае, шчодрае, шчырае, юнае.
І клінкі навостраныя пелі аб адважным сэрцы чалавечым (П.Панчанка). Найстрашней у жыцці страціць верных сяброў. Іхніх сэрцаў адкрытых, надзейных іх слоў, Тых сяброў, што з табою і ў шчасці і ў горы (Н.Гілевіч). Маладосць у нас з арліным сэрцам (П.Броўка). Выпраменьваць дабрыню здольна толькі добрае, бясхмарна-чыстае сэрца... (М.Арочка). Матчына сэрца, як сонейка, ветлае, ласкавае, шчырае, добрае, светлае (У.Карызна). Пад варожаю куляю Сябры вёсен не падаюць. Б’ецца ў іх пад кашуляю Сэрца вольнае, роднае (К.Кірэенка). О, песня Маці! Колькі горкай горычы Сабрала ты ў адным вялікім сэрцы! (Н.Гілевіч). І ў сэрцы гарачым успыхнуў агонь, Жалейка ўранку зайграла (К.Буйло). У гарачае сэрца, у сэрца матулі Білі бомбы варожыя і варожыя кулі (К.Кірэенка). Ён памёр ля роднага парога, Сэрца гераічнае заціхла (П.Панчанка). Адказнасць [настаўніка] за трыццаць ці сорак даверлівых сэрцаў, якія гатовы слухаць цябе, праложыць у душы навечна глыбокі след (А.Пальчэўскі). Дапытлівым сэрцам [пясняр] з дзяцінства пазнаў Людскую нядолю і гора (К.Буйло). Незабыўныя карціны роднай прыроды... усё... сагрэта, аблашчана святлом і цеплынёй жыццелюбівага сэрца паэта [Коласа]... (М.Лынькоў). [Пытляваны:] Дзякуй, свацейка! Выручыла ты нас. Сэрца ў цябе залатое (К.Крапіва). Няхай жа ў вашым сэрцы львіным Не стыне помсты жар святы (Я.Колас). І здавалася, што на заводзе б’ецца магутнае, нястомнае сэрца (У.Карпаў). Каханне — лёгкая прынада Для сэрцаў чуткіх, маладых (Я.Купала). Маё малое сэрца абмывае крывёй гарачай мужныя пачуцці Нянавісці пякучай і любві (П.Панчанка). Па сэрцах людзей прайшоў калючы халадок і нешта падобнае на дакор сабе, на сорам: вось знайшлося мужнае сэрца, якое плюнула ў вочы смерці і адышло ў нябыт, не запляміўшы годнасці чалавечай, славы, зямлі сваёй (М.Лынькоў). Каб гэткі прайсці шлях жыццёвы бясконцы... Мець трэба было ў грудзях сілы без меры і ў будучыню непахісную веру, Мець трэба было непакорнае сэрца І песню, якая б не ведала смерці (М.Танк). Ты — вясною аквечаны луг, шум дубровы магутны, пявучы, непадайны сталёвы ланцуг, што нам сэрцы нязломныя лучыць (Л.Геніюш). Ім [фашыстам] трэба быў той, чые гукі жылі ў дыханні мільёнаў, няскораных сэрцах, Хто на акрываўленай польскай зямлі Народу свайму гаварыў аб бяссмерці (М.Танк). Ногі самлелі, рукі занядужалі, а сэрцу нястомнаму мала (Д.Бічэль-Загнетава). Але не ведала і не хацела ведаць Цішы маё няўрымслівае сэрца (В.Вітка). Жонка Аўдоцця ўсім простым, добрым і падатлівым сэрцам наскрозь была пранята майстэрствам Данілы (З.Бядуля). Бацька сына, з сэрцам палымяным, У руцэ з гваздзікай з родных гор, Па-зладзейску быў там расстраляны (М.Аўрамчык). Я прагным сэрцам п’ю настой Тваіх [вясны] чаромух... (Н.Гілевіч). Рэжым найбольшага спрыяння, О, я — за гэтакі рэжым: Спрыяння ўсім вачам адкрытым, Гарачым сэрцам самавітым... (А.Лойка). Святое сэрца, што кахала мяне, не аддам бруду (К.Кірэенка). Усім сваім мудрым і пяшчотным сэрцам маці разумела і адчувала боль і хваляванне сына (А.Савіцкі). Спякотнае сэрца якім жа лістом атуліць? (С.Гаўрусёў). Але ўсё гэта ідзе [у Марфы] з глыбіні яе добрага спачувальнага сэрца (А.Васілевіч). Не ведаў Стась, што мама ішла ўслед за ім і з трапяткім сэрцам сачыла за кожным яго самастойным крокам (В.Гарбук). І я ўвайшоў у дом, дзе жыў, тварыў паэт [Пушкін], Дзе прагучэў яго калісьці верш астатні, Каб перадаць яму наш сонечны прывет Ад беларускіх ніў і ўдзячных сэрцаў братніх (М.Танк). Ратуйце ад бяздушных робатаў юнае ўражлівае сэрца (А.Гарадзіцкі). Я ведаю, ёсць многа добрых людзей з усеабдымным, з чалавечым сэрцам (У.Караткевіч). Насіў гэта храбрае сэрца Разведчык Сасноўскі Мікола (П.Панчанка). Сэрца чулае і млела, і балела, Радасць душу мне шчаміла, быццам сум (М.Багдановіч). Ад чуллівага дзіцячага сэрца не схаваеш фальшы (У.Краўчанка). Шчымлівы пах мора. Што ён нараджае ў сэрцы, чуйным і кволым? (П.Марціновіч). Лёдзя слухала, і ўсё дранцвела ў ёй... Толькі білася шалёнае сэрца (У.Карпаў). Пакручастай гэтаю дарогай, Можа, я вярнуся з падарожжа. З чыстым сэрцам стану ля парога... (А.Звонак).
2. Пра сэрца, няздольнае на моцныя, глыбокія пачуцці; пра абыякавы, жорсткі характар (чалавека): астылае, беднае, бессардэчнае, будзённае, варожае, ваўчынае, выстылае, ганарыстае, дзервяное, дубовае, закрытае на моцны замок, зацішнае, знядужалае, каменнае, крамяное, насцярожанае, недаверлівае, нечалавечае, раз’юшанае, сіратлівае, скамененае, скамянелае, спакойнае, счарсцвелае, халоднае, цвёрдае, чорнае, чэрствае.
Нішто так не міла, як хатні агонь, што сэрца астылае грэе (Л.Геніюш). І заныла, так заныла Сэрца беднае яго [Сымона] (Я.Колас). Не ные толькі сэрца бессардэчнае, Счарсцвелае ад зайздрасці і злосці (Н.Гілевіч). Як часта на сцяжынцы палявой Яна [песня] у ва мне прачнецца нечакана І па спакойным і будзённым сэрцы Ударыць мяккім, трапяткім крылом! (Г.Бураўкін). Сёння плечы, таварыш, шырэй разгарні І варожае сэрца на мушку вазьмі (П.Панчанка). У Серафіма сэрца ваўчынае (А.Савіцкі). Адкажы, да чаго б гэта, дружа, Кружыць, сну разарваўшы кілім, Чорны воран над белаю ружай — Як над выстылым сэрцам маім (Я.Янішчыц). Яе [Ганніна] шчырае слова, просьба ўразілі яго, адразу размягчылі ганарыстае мужчынскае сэрца (І.Мележ). Каб чужыя слёзы памяшаць з сваімі... Сэрца дзервяное Ці ж зачэпіш імі? (Я.Колас). І прыйшлося Васілю хочаш не хочаш адкрываць закрытае на моцны замок, недаверлівае сэрца (І.Мележ). Снягі — успаміны: чаму, Пра што сумавалася ўчора, Якое ўяўлялася гора Зацішнаму сэрцу майму (У.Някляеў). Я ведаю: не вечны шлях жыцця, Не вечнае знядужалае сэрца (Г.Бураўкін). Крамяное сэрца ў Сілівона, але ў сэрцы тым жывая чалавечая кроў (М.Лынькоў). Васіль паддаваўся ўладзе гэтага хараства: недаверлівае, насцярожанае сэрца больш і больш поўнілася шчасцем (І.Мележ). На плоскіх, выгнутых грудзях складзеныя накрыж рукі супакойвалі раз’юшанае сэрца (Ц.Гартны). Не было каму сагрэць яго сіратлівае сэрца (Э.Валасевіч). Хорам выстраіў ты [князь], твайму воку так міл, Адшліфованы цэгла і камень, — Гэта — памяткі-пліты з няўчасных магіл, Гэта сэрцаў скамененых пламень (Я.Купала). У [Эльзы] былі не толькі халодныя вочы. У яе было халоднае сэрца (А.Чарнышэвіч). Ох, якія цвёрдыя сэрцы бываюць: як камень магільны... Нечалавечыя сэрцы (Я.Скрыган). Не кахала Купава князя, думку чорную ў сэрцы чорным падкалоднай змяёй сагравала (В.Лукша). Шчыраму сэрцу — долю шчаслівую, Чэрстваму сэрцу — балота і вір (С.Дзяргай).
II. Душэўны стан, настрой, перажыванні чалавека: бурлівае, бязгрэшнае, гарачае, закаханае, звонкае (аўт.), маладое, налітае песнямі, непакорнае, неўміручае, перапоўненае радасцю, радаснае, трапяткое, шчасліва-горкае (аўт.), шчаслівае абяздоленае, азлобленае, балючае, бедамі спаласаванае, беднае, бяздумнае, бязрадаснае, гаротнае, журботнае, засмучанае, засмяглае, застыглае, збалелае, зласлівае, змарнелае, змучанае, знямелае, знясіленае, калючае, набалелае, надарванае, непрыкаянае, неспакойнае, нешчаслівае, няшчаснае, пакутлівае, пакутнае, пакутніцкае, панурае, прабітае, прагнае, прыгнечанае, прытомленае, самотлівае, самотнае, смешнае, спакутаванае, спалоханае, стомленае, тлумнае, трывожнае, узрушанае, устрывожанае, усхваляванае, шматпакутнае, шчымлівае.
Зашумяць на гары ручайкі, бы бурлівае сэрца паэта (Л.Геніюш). І пакуль не замоўкне гарачае сэрца, Веру — толькі для шчасця жыве чалавек (С.Грахоўскі). Міхал у часе вандравання На адзіноце сам з сабою, З гарачым сэрцам і душою Развязваў важнае пытанне (Я.Колас). Пад яго [клёна] жыццяноснай галінкай Пасвятлее хоць на краплінку Сэрцу, бедамі спаласаванаму, Неўміручаму — Закаханаму (Н.Мацяш). У Беларусі Кожны куточак, Дзе ты ні пойдзеш, пяе... Звонкае слова, Звонкая песня, Звонкае сэрца яе (П.Броўка). Мы чуем буры ў сэрцах маладых, Як быццам гром семнаццатага года Гарачым водгуллем адбіўся ў Іх (Н.Гілевіч). Магчыма, што крылы яго [жаўрука] не ўтрымалі, Калі ён налітае песнямі сэрца Да сонца вясновага нёс (М.Танк). Пастукала сэрца ў клетку грудную: — Мне сумна ў клетцы, Ты чуеш? — Чую. Чаго, неспакойнае, Ты захацела, Чаго, непакорнае, Ты затрымцела, Сэрца маё? (П.Панчанка). Перапоўненае радасцю сэрца Алены крануў ціхі даўні сум (І.Мележ). Пакуль баец, душачы ў грудзях трапяткое сэрца, прыціскаўся да бруствера,... ніводнае выразнае думкі не з’явілася ў яго галаве (В.Быкаў). Усё ў адным шчасліва-горкім сэрцы: Гісторыя. Трагедыя. Любоў (Я.Янішчыц). Сэрца беднае заб’ецца, І адразу ў ім прачнецца І адразу скалыхнецца ўсё, Што згінула даўно (М.Багдановіч). У хвіліну тугі, як вядзецца, дакараю ўласнае сэрца: “Ты калючае, ты балючае, к памяркоўнасці не прывучанае. Ты бяздумнае, тлумнае, смешнае, аніколечкі не бязгрэшнае. Ты і радаснае, ты і чорнае” (Г.Каржанеўская). Сем месяцаў ён [Алесь], нібы просячы піць — хоць бы кроплю вады на засмяглае сэрца! — настойліва запаўняў стандартныя бланкі, што выдаваліся ім вахманамі па тры на месяц (Я.Брыль). ...Сэрца застыглае раптам пяе сярод дня і духмянае ночы (Е.Лось). На яе [Гайдаш] твары была роспач..., што ішла ад збалелага і спакутаванага сэрца (А.Савіцкі). Праменны залочаны смык Асеннія скрыпкі галубіць І сэрца знямелага крык Не кратае скрухаю губы (А.Звонак). Мы прыйдзем і ласкай сагрэем Тваё набалелае сэрца, І знікне самота з вачэй (П.Панчанка). Не заціхаюць на планеце войны, І болем азываюцца яны У сэрцы набалелым, неспакойным... (С.Грахоўскі). Боль суняць бы, а не адагрэць сэрцы непрыкаяныя тыя, што ў вайне працягваюць гарэць (В.Жуковіч). Сэрца моцна, няўціхна калацілася. Чаго яно так калоціцца? Такое неспакойнае, узрушанае, трывожнае (І.Мележ). Выйшла сэрца пакутнае са сваіх берагоў (А.Куляшоў). Твае сцежкі — Нібыта рубцы на пакутніцкім сэрцы, Нібы трэшчыны чорныя На зялёным ладажскім лёдзе (Г.Бураўкін). Прабітыя сэрцы не вылечыш лярдам, За банку тушонкі не купіш любоў. Ды ёсць яшчэ простых людзей міліярды, Ці хочацца ім за банкіраў у бой? (П.Панчанка). Я ў сэрца прагнае ўбіраю Даніну ўдзячнасці людской Майму спагадліваму краю, Маёй Радзіме дарагой (Н.Гілевіч). Я прагным сэрцам п’ю настой Тваіх чаромхаў (Н.Гілевіч). Табе з прытомленым сэрцам, Прысыпанаму сівізной, Хочацца зноўку сустрэцца З далёкай сваёй вясной (П.Панчанка). Журба калыханкі і жніўная скруха Самотлівым сэрцам валодалі (Р.Барадулін). Наста... з радасным адчуваннем услухоўвалася ў гонкі бой спалоханага сэрца (А.Савіцкі). Толькі ў сэрцы трывожным пачую За краіну радзімую жах, — Успомню Вострую Браму святую І ваякаў на грозных канях (М.Багдановіч). А трывожнае сэрца ўсё кліча У абдымкі няпрошаных мар (А.Звонак). Мы прыйдзем і ласкай сагрэем тваё [маці] шматпакутнае сэрца... (П.Панчанка). Сёмка слухаў са шчымлівым сэрцам і смуткам у вачах (П.Кавалёў). А сэрца стомленае больш не плача, Гаротнае, ужо болей не баліць... (“Маладосць”).
