Від паўзуноў сямейства сапраўдных яшчарак. Сваю назву атрымала за хуткія і імпульсіўныя рухі. Мае даволі зграбнае і гнуткае тулава, добра выяўленую шыю і доўгі ломкі хвост. Даўжыня цела 6-9 см, разам з хвастом 14-22 см, маса 7-25 г. Колькасць лусак вакол сярэдзіны тулава 32-45, папярочных радоў брушных шчыткоў 23-31, сцёгнавых пор 11-17. Маляўкі афарбаваны зверху ў карычневыя і буравата-шэрыя тоны. На гэтым фоне ўздоўж хрыбта праходзяць 1-2 больш цёмныя палоскі, якія абкружаны вузкімі светлымі, іншы раз перарывістымі лініямі. У працэсе росту малюнак мяняецца. Цёмныя спінныя палосы нібы распадаюцца на асобныя плямы, размешчаныя ў адзін або два рады. Нярэдка яны падзелены светлай вузкай (іншы раз перарывістай) паласой або акантаваны такімі ж палоскамі з бакоў. Па баках цела звычайна добра відаць шмат дробных плямак у цёмнай акантоўцы, так званыя «вочкі». Па агульным фоне афарбоўкі цела выразна праяўляецца палавы дымарфізм: самцы, асабліва вясной у перыяд размнажэння, маюць ярка-зялёную афарбоўку, самкі - жаўтавата-карычневую, карычневабурую або буравата-шэрую. Афарбоўка ніжняй часткі цела самцоў зеленаватага адцення, у самак - матава-белага або злёгку блакітнага. У самцоў на брушку звычайна праступаюць цёмныя плямкі і крапіны.
Порсткая яшчарка пашырана ад Паўднёвай Англіі, Усходняй Францыі і паўночнай часткі Балканскага паўвострава на захадзе да Паўночнага Прыбайкалля і Паўднёвага Забайкалля на ўсходзе. На поўначы межы арэала дасягаюць 60° паўночнай шыраты (у Санкт-Пецярбургскай вобласці), на паўднёвым усходзе даходзіць да паўночнага захаду Манголіі і заходняй часткі Кітая, на поўдні - да паўночнага ўсходу Турцыі. Від сустракаецца ў розных прыродных зонах (умеранага і часткова субтрапічнага паясоў): лясной, лесастэпавай, стэпавай і паўпустыннай. У Беларусі порсткая яшчарка дастаткова раўнамерна трапляецца на ўсёй тэрыторыі. Найбольш тыповымі з'яўляюцца асобіны з цёмнымі плямамі і падоўжнымі светлымі палоскамі, хаця і ў межах гэтага тыпу ёсць варыяцыі: розныя формы і памеры плям, светлыя палоскі бываюць суцэльнымі, перарывістымі і інш. Палосы на спіне і сярэднія плямы іншы раз невыразныя або наогул адсутнічае малюнак. Такія асобіны адзначаны толькі ў папуляцыях паўднёвай часткі Беларусі. Аднак вядомы знаходкі асобін наогул без малюнка ў Летуве. Трапляюцца сярод порсткіх яшчарак і меланісты - асобіны чорнага колеру. У Беларусі 2 такія асобіны былі выяўлены ў зоне Дняпра пад Магілевам у 1984 г.
Насяляе звычайна адкрытыя, добра прагрэтыя ўзлескі, паляны, высечкі, прасекі, лугі, абочыны дарог, сухадольныя і пойменныя лугі. Аддае перавагу пагранічным участкам хваёвых лясоў і адкрытым біятопам. Паколькі хваёвыя лясы ў краіне складаюць больш за 50% лесапасадак, порсткая яшчарка з'яўляецца шматлікім відам. Акрамя хвойнікаў, яна жыве ў дубровах, бярэзніках. У яловых лясах порсткая яшчарка заўважана толькі на ўчастках маладых пасадак. Радзей яна трапляецца ў алешніках (каля 9%). Нярэдка яна сустракаецца на нетыповых для пражывання вільготных нізінных лугах, якія мяжуюць з лясамі і вярховымі балотамі, на вільготных участках поймаў азёр і рэк, у вільготных алешніках.
У цэлым у натуральных біятопах пасяленні порсткай яшчаркі размешчаны вельмі мазаічна - пераважна на вялікіх лясных высечках (у першую чаргу ў хвойніках) - лесасечных, квартальных, проціпажарных; пад ЛЭП, газа- і нафтаправодамі, а таксама на абочынах дарог, асабліва з адхонамі і кюветамі. Асвоенасць абочын дарог складае 80%, гэта максімальная велічыня сярод усіх натуральных біятопаў. Тлумачыцца гэта тым, што абочыны дарог добра праграюцца сонцам і норы яшчарак у гэтых месцах не затапляюцца вадой. Розныя адходы і спаражненні сельскагаспадарчых жывёл прыцягваюць сюды шмат насякомых - асноўны корм яшчарак. Трэба думаць, што на прыдарожных палосах ствараюцца і найбольш спрыяльныя ўмовы для зімоўкі яшчарак: снег, які перыядычна зграбаецца на абочыны дарог, выключае глыбокае прамярзанне глебы. Па тых жа прычынах порсткія яшчаркі трапляюцца і на сметніках, якія часта размешчаны каля пясчаных кар'ераў і на ўзлесках. Даволі спрыяльнымі для іх пражывання з'яўляюцца зоны правядзення асушальнай меліярацыі: яшчаркі засяляюць дамбы польдэрных сістэм і адхоны меліярацыйных каналаў. Асабліва добра гэта назіраецца на пойменных зонах басейна р. Прыпяць. Найбольшая шчыльнасць порсткай яшчаркі адзначаецца на ўзлесках, высечках, звалках, прасеках, на дарогах сярод хвойнікаў (да 1000 экз/га). Дастаткова высокай можа быць шчыльнасць пасяленняў у пераходных зонах бярэзнікаў (да 600 экз/га).
Сутачная актыўнасць порсткай яшчаркі залежыць ад кліматычных умоў. Летам яшчаркі пачынаюць выходзіць са сховішчаў пры тэмпературы глебы 17°C, паветра ў цяні - 22°C, на сонцы - 23°C. У добрае надвор'е да 10 гадзін раніцы практычна ўсе асобіны пакідаюць норкі. Аднак у пахмурныя дні яшчаркі знаходзяцца звычайна ў сховішчах. У гарачае надвор'е яшчаркі застаюцца актыўныя нават пры тэмпературы да 32°C. Павышаная воблачнасць, дождж у другой палове дня намнога скарачаюць актыўны перыяд. У ясныя сонечныя дні ў траўні-ліпені яшчаркі бываюць актыўныя з 9 да 19-20 гадзін (пры тэмпературы паветра ў цяні 18°C). Аднак іншы раз у добрае надвор'е пасля дажджлівых дзён актыўныя асобіны «гуляюць» у самыя доўгія летнія дні і пасля 22 гадзін.
У добрае сонечнае надвор'е яшчаркі маюць высокую рухавасць і манеўранасць, таму адлавіць іх не заўсёды ўдаецца. А пасля дажджу нават на сонейку можна адлавіць практычна ўсіх яшчарак, бо іх рухомасць прыкметна зніжаецца.
Устаноўлена, што дарослыя самцы, якія бегаюць хутчэй за самак і малявак, могуць развіваць хуткасць да 8 м у секунду. Але порсткая яшчарка адносіцца да «спрынтэраў» і доўга бегчы не можа. Звычайна праз 2-4 секунды, за якія яшчарка паспявае прабегчы не больш за 20 метраў, яна становіцца маларухомай і яе можна лёгка злавіць. Аднак гэта здараецца вельмі рэдка, бо яшчаркі далёка ад сваіх сховішчаў не адыходзяць і пры небяспецы хаваюцца ў іх. Уцякае яшчарка зігзагападобна, часта рэзка спыняецца і мяняе напрамак руху, іншы раз нават рэзка кідаецца насустрач праследавацелю. Нярэдка можна назіраць, як яшчарка, уцякаючы, імкнецца ўзабрацца на маладыя хвоі, кусты ядлоўцу. Вядомы выпадкі, калі яшчаркі ўзбіраліся на вышыню да 3-8 і нават 25 м. Часам яшчаркі імкнуцца ўратавацца ад праследавання ўплаў, інтэнсіўна выгінаючы цела і хвост. Пры гэтым, як сведчаць назіранні, яны могуць праплысці да 10 м. Калі не ўдаецца збегчы і схавацца ў норцы, у лясной подсцілцы ці ў калючым ядлоўцы, яшчаркі пачынаюць палохаць праследавацеля - шыпяць, раскрыўшы пашчу, кідаюцца насустрач. Асабліва агрэсіўныя дарослыя самцы. Злоўленыя яшчаркі выгінаюцца, імкнуцца выкруціцца з рук, кусаюцца, а праз некаторы час уціхамірваюцца. Для выратавання ў яшчарак ёсць яшчэ адзін сродак - самаадвольнае адкіданне хваста (аўтатамія). Хвост нейкі час (іншы раз амаль хвіліну) прадаўжае выгінацца, што адцягвае ўвагу драпежніка. Пазней хвост адрастае і канцавая частка рэзка адрозніваецца па афарбоўцы ад той, якая прылягае да цела. У другі раз хвост не аднаўляецца. Іншы раз трапляюцца яшчаркі, у якіх двайны хвост, што з'яўляецца прыроджанай пачварнасцю. Яшчаркі, страціўшы хвост, становяцца менш рухомыя і спрытныя, не могуць плаваць.
Порсткая яшчарка не любіць, калі ў яе сховішча наведваюцца іншыя асобіны (сама ж нярэдка пры небяспецы хаваецца ў чужыя норкі) і злосна абараняе яго як ад сваіх сабратоў, так і ад чужынцаў. Вядомы выпадак, калі яшчарка выцягвала з нары зялёную рапуху, ухапіўшы яе зубамі за бок. Свае норы яшчаркі рыюць на пясчанай лёгкай глебе на глыбіню 30-50 см, прычым капаюць нагамі, а галавой з заплюшчанымі вачамі свідруюць у намечаным напрамку. Даўжыня нор дасягае ад 40 да 150 см.
У актыўны перыяд яшчарка грэецца на сонцы, што садзейнічае павышэнню тэмпературы цела і паскарэнню абменных працэсаў, а таксама засцерагае ад захворванняў скуры і вачэй. Значную частку светлавога дня яшчаркі займаюцца здабычай корму. Калі здабыча заўважана, яшчарка насцярожваецца, некаторы час назірае за ёй, потым рэзка кідаецца і хапае яе. Яшчарка можа падскокваць, таму іншы раз ловіць насякомых, якія над ёй пралятаюць. Дробны корм заглынаецца адразу, а больш вялікі праходзіць папярэднюю «апрацоўку»: яшчарка даволі доўга сціскае яе сківіцамі, матляе па зямлі, выпускае з рота і зноў хапае, адкідаючы непрыдатныя да яды часткі. Потым «паўфабрыкат» заглынаецца. Калі яшчарка заглынае здабычу вялікіх памераў, яна марудна выгінаецца пярэдняй часткай цела, дапамагаючы праходжанню ежы ў стрававод. Схопліваць і ўтрымліваць здабычу дапамагаюць вострыя, крыху загнутыя назад зубы, размешчаныя па краях верхняй і ніжняй сківіц. Акрамя таго, у роце на паднябенні ёсць маленькія зубчыкі. Плоскі язык, які звужаецца, выконвае функцыі дотыку і можа даволі далёка высоўвацца з рота. Яшчарка зрэдку п'е ваду, хоць у асноўным яна ў патрэбнай колькасці паступае ў арганізм разам з ежай. Часцей гэтыя асобіны п'юць ваду, калі знаходзяцца ў тэрарыумах, дзе не заўсёды ёсць паўнацэнны корм.
Кормяцца порсткія яшчаркі ў асноўным рознымі насякомымі, а таксама іншымі дробнымі беспазваночнымі (павукі, чарвякі, малюскі, ракападобныя, мнаганожкі). Палюе яшчарка таксама на «ціхаходаў» (малюскі, вусені, некаторыя віды жукоў) і на даволі рухавых асобін (жужалі, матылькі, пчолы, восы). Ядуць яшчаркі і клапоў, а калі жывуць на пчальніках, «спецыялізуюцца» на пчолах. Акрамя таго, яшчаркі паядаюць шмат беспазваночных, якія маюць ахоўную афарбоўку, з-за чаго іх не заўсёды заўважаюць птушкі. З насякомых корміцца найбольш жукамі і перапончатакрылымі (прыкладна да 20% ад агульнай колькасці кармоў), а таксама лускакрылымі (12%), прамакрылымі і двухкрылымі (адпаведна 6% і 5%). Іншы раз у страўнік трапляюць дробныя каменьчыкі, шалупайкі, якія, напэўна, заглынаюцца ў азарце палявання. Зрэдку порсткія яшчаркі, пераважна самцы, паядаюць адкладзеныя самкамі яйкі, а таксама дробных маладых сабратоў свайго і іншых відаў. Пры спрыяльных умовах сутачная колькасць з'едзенага корму складае 9-12%, а нярэдка і да 20-30% вагі цела (у дрэннае надвор'е яшчаркі не ядуць). Корміцца порсткая яшчарка як насякомымі і іх лічынкамі, якія з'яўляюцца шкоднікамі лясной і сельскай гаспадаркі (хрушчы, шчаўкуны, даўганосікі, соўкі, пядзенікі і інш.), так і карыснымі беспазваночнымі (жужалі, пчолы, мураўі, дажджавыя чарвякі). У сваю чаргу порсткая яшчарка часта становіцца ахвярай такіх звяроў, як ліс, янотападобны сабака, тхор, норка, куніца, барсук, выдра. Нярэдка яшчаркамі кормяцца і птушкі, сярод іх белы бусел, чайка, шэрая чапля, вялікі і малы бугаі, краншнэп, шулёнак, ястраб-перапёлачнік, палявы, лугавы і балотны мышаловы, горны і чырвоны каршуны, малы падворлік, канюк, асаед, змеяед, пугач, вушастая сава, сыч дамавы, няясыць звычайная, удод, сіваграк, саракуш, дрозд, шпак, варона, грак, сарока, сойка. Яшчарак паядаюць і свае сабраты - рэптыліі (вуж звычайны, мядзянка, гадзюка звычайная), а таксама амфібіі (азёрная жаба).
Калі дзённая тэмпература паветра ў верасні апускаецца ніжэй за 18-20°C, актыўнасць яшчарак зніжаецца, а ў хуткім часе яны ідуць на зімоўку. Зімуюць яшчаркі ў сваіх норах (уваходы ў іх закрываюць лісцем, зямлёй), а таксама пад каранямі дрэў і кустоў, у тоўстай лясной подсцілцы, у трухлявых пнях. Перажыць зімовыя халады ім дапамагаюць пажыўныя рэчывы, назапашаныя ў арганізме за лета. Небяспечнымі для іх з'яўляюцца маласнежныя, але марозныя зімы, калі глыбока прамярзае зямля. Абуджэнне яшчарак вясной залежыць ад умоў надвор'я. У Беларусі порсткія яшчаркі выходзяць са сваіх зімовых сховішчаў у красавіку, на паўднёвым захадзе краіны іншы раз - у канцы сакавіка. У хуткім часе пачынаецца шлюбны перыяд, які забірае ў асобін шмат энергіі. У гэты час яшчаркі трымаюцца парамі. Самец і самка пасяляюцца ў адной нары, у наваколлях якой разам палююць і грэюцца на сонцы.
Перад размнажэннем асобіны ліняюць і «апранаюць» яркае адзенне. Асабліва вызначаюцца сваёй светла-зялёнай афарбоўкай самцы. Яны становяцца ўзбуджанымі, рухавымі і мітуслівымі. Шлюбныя гульні заключаюцца ў дэманстрацыі афарбоўкі, самцы пры гэтым актыўна рухаюцца, каб прыцягнуць увагу самак. Самкі таксама адказваюць ім своеасаблівымі рухамі, дэманструючы гатоўнасць да спароўвання. Нярэдка перад спароўваннем адбываецца своеасаблівы рытуал - «гонкі праследавання". Самец праследуе самку і, нагнаўшы яе, хапае зубамі. Схопленая самка спыняецца, яе хвост пачынае інтэнсіўна выгінацца. Яна таксама пакусвае партнёра. Самец, пасля таго як яму ўдаецца схапіць самку за бок спераду задніх канечнасцей, рэзка выгінае цела так, што клаакі збліжаюцца, і адбываецца спароўванне. Шлюбны перыяд для самак не праходзіць бясследна - часта можна бачыць на іх целе падковападобныя сіняватыя сляды ад зубоў самцоў. Аднак і многія самкі паводзяць сябе вельмі агрэсіўна: адкрываюць пашчу, махаюць галавой, імкнуцца ўкусіць самца, вырываюцца, уцякаюць. Звычайна так робяць самкі, не гатовыя да апладнення або ўжо аплодненыя, а таксама маладыя. Сустрэўшы такое супраціўленне самкі, самец стрымлівае свой запал і пакідае яе ў спакоі.
Самцы порсткай яшчаркі па сваёй задзірлівасці, бадай, не ўступаюць пеўням. Асабліва часта «высвятленне адносін» адбываецца ў шлюбны перыяд. Пры сустрэчы самцы прымаюць пагражальную позу, прыпадымаюцца на заднія канечнасці, моцна сціскаюць з бакоў пярэднюю частку цела і павольна наступаюць адзін на аднаго бокам. У лепшым выпадку гэта заканчваецца тым, што больш слабы паспешна рэціруецца, але часцей пераходзіць у жорсткую сутычку. Бойка ідзе так імкліва, што за ёй нават цяжка ўгледзець. Нарэшце найбольш моцны і ўдачлівы самец хапае праціўніка зубамі за галаву і шыю і рэзкім кідком перакульвае яго на спіну. Пераможаны самец ускоквае і як мага хутчэй уцякае. Пераможца праследуе яго толькі некалькі метраў. Даволі часта, калі самцам удаецца схапіць адзін аднаго за адкрытую пашчу, бойка працягваецца даволі доўга. Пры гэтым адзін самец сціскае ніжнюю сківіцу праціўніка, другі - верхнюю, у гэтым моцным счапленні з закрытымі вачамі яны доўга качаюцца па зямлі. Потым ляжаць нерухома, відаць, выпрабоўваючы цярпенне адзін аднаго, зноў качаюцца, пакуль нарэшце больш слабы не вырвецца і не ўцячэ.
Калі шлюбны перыяд праходзіць у апошняй дэкадзе красавіка - пачатку траўня, першыя кладкі яек сустракаюцца ў сярэдзіне чэрвеня. Самка ў залежнасці ад памераў цела адкладвае ад 4 да 14 яек у спецыяльную ямку, выкапаную ва ўласнай нары побач з выхадам, або ў іншым месцы, дзе мяккая, рыхлая і добра прагрэтая сонцам глеба. Важнай умовай захавання яек з'яўляецца вільготнасць, у сухой глебе яны гінуць. Яйкі ж, адкладзеныя не ў норцы (закопваюцца слоем зямлі на 4-6 см), застаюцца на волю лёсу. Клопаты пра патомства порсткая яшчарка не праяўляе. Нярэдка пры адносна халодным леце ў паўночных раёнах гатовыя да адкладкі яйкі затрымліваюцца ў яйкаводах самкі на 15-20 сутак і частковае развіццё зародкаў адбываецца ў яйкаводах. Памер яек каля 10-15 мм у даўжыню і 5-9 мм у шырыню, вага 0,6-0,7 г. Хуткасць развіцця яек залежыць ад тэмпературы навакольнага асяроддзя. Выхад моладзі з яек ва ўмовах Беларусі звычайна пачынаецца не раней другой паловы ліпеня і працягваецца ў залежнасці ад умоў развіцця яек (і часу іх адкладкі) амаль увесь жнівень. Даўжыня цела ў маладых яшчарак складае каля 2-3,5 см, вага 0,5-0,8 г. Палаваспелымі яшчаркі становяцца на трэцім годзе жыцця. У неспрыяльнае лета развіццё яек затрымліваецца і маляўкі з'яўляюцца вельмі позна, перад самай зімоўкай, што не дазваляе стварыць запас пажыўных рэчываў і паспяхова перанесці зіму.
Порсткая яшчарка з'яўляецца самым шматлікім відам рэптылій. Паядаючы вялікую колькасць беспазваночных, яна накоплівае вялікую біямасу і ў сваю чаргу з'яўляецца кормам для іншых груп жывёл, у тым ліку і відаў, занесеных у Чырвоную кнігу. Порсткая яшчарка прыносіць вялікую карысць, знішчаючы шмат шкоднікаў сельскай і лясной гаспадаркі.
