Гісторыя вуніяцкага руху ў Беларусі распачынаецца адразу пасьля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 у Расеі, у той час частка беларускіх нацыянальных дзеячоў прыходзіць да высновы неабходнасьці адраджэньня Грэка-Каталіцкай Царквы, зьнішчанай расейскай каляніяльнай адміністрацыі. Вунія мусіла была кансалідаваць новую нацыю. Да ўкраінскага грэка-каталіцкага мітрапаліта ў Львове Андрэя Шаптыцкага была наладжаная спэцыянальная экспэдыцыя на чале зь Іванам Луцкевічам з мэтай атрыманьня дазволу на ўтварэньне грэка-каталіцкіх парафіяў у Беларусі.
29-31.05.1917 у Петраградзе з дазволу Часовага ўраду Расеі адбыўся Сінод Грэка-Каталіцкай Царквы пад старшынствам мітрапаліта А.Шаптыцкага. Экзархам для Расеі стаў айцец Леанід Фёдараў. Таксама Сынод вызначыў дэкана для беларускіх парафіяў - ім стаў кс. Язэп Белагаловы. Але ў хуткім часе грэка-каталіцкія парафіі былі забароненыя бальшавікамі - нягледзячы на тое, што ў 1923 Рымскі Папа на просьбу мітр. Шаптыцкага аднавіў Менскую эпархію, якая нават і не пачала працу.
Зусім у іншым накірунку разьвівалася вуніяцкае жыцьцё на тэрыторыі Заходняй Беларусі, што ўваходзіла ў склад Польскай дзяржавы. Мітрапаліт Андрэй Шаптыцкі прызначыў Візытатара Валыні і Заходняй Беларусі біскупа Мікалая Чарнэцкага. Цэнтрам вуніяцкага руху стаў кляштар у Альбэрціне. Сюды ў 1925 перабіраецца з Савецкага Саюзу кс. Антон Неманцэвіч, у 1929 ён прымае ўсходні абрад і становіцца актыўным прыхільнікам ідэі Вуніі ў Беларусі. Дзейнасьць айца Антона сутыкалася з супраціўленьнем польскіх уладаў, апошнія не жадалі пашырэньня беларускай нацыянальнай ідэі, якую таксама рэпрэзэнтавала грэка-каталіцтва. У 1930-х існавала 32 парафіі і каля дзясятка вуніяцкіх кляштароў. Аднак ёсьць выпадкі, што бажніцы зачыняліся.
Пасьля прыходу савецкіх войскаў у верасьні 1939 частка цэркваў была зачыненая, другая частка дзеіла ў напаўлегальных умовах. Высьпела неабходнасьць аб'яднаньні парафіяў. Мітрапаліт Шаптыцкі ў траўні 1940 прымае рашэньне пра заснаваньне на землях былой Расейскай імпэрыі чатырох грэка-каталіцкіх экзархатаў, сярод іх быў Беларускі Экзархат, які ачоліў Антон Неманцэвіч.
Пасьля акупацыі тэрыторыі Беларусі ў 1941 немцы імкнуліся здабыць сымпатыі сярод беларускага насельніцтва, таму адным з крокаў па дасягненьні гэтага была легалізацыя царкоўнага жыцьця. У сакавіку 1942 нямецкія ўлады даюць дазвол на існаваньне Беларускага Экзархату. На Вялікдзень 05.04.1942 айцец Антон урачыста абвяшчае пра гэта ў адмысловым пастырскім лісьце да беларускага народа, у лісьце дэкляравалася пра карыстаньне ў богаслужэньнях выключна беларускай мовай. У траўні 1942 кс. Неманцэвіч разам са свамі прыхільнікамі засноўвае Апостальства Малітвы за Беларусь - кожны грэка-каталіцкі сьвятар абавязаўся раз на месяц праводзіць службы, на якіх маліліся за беларускі народ. Дзейнасьць айца Неманцэвіча не задавальняла акупацыйныя ўлады. 05.08.1942 ён быў арыштаваны СД і закатаваны, праўдападобна ў Менску. Апрача таго, немцы забаранілі дзейнасьць Беларускага Экзархату.
Новы ўдар па Грэка-Каталіцкай Царкве быў нанесены савецкімі ўладамі ў 1946. Тычылася гэта найперш украінскіх вуніятаў. Як вядома, сьвятары гэтай царквы актыўна падтрымоўвалі паваенны заходнеўкраінскі супраціў, што вельмі непакоіла савецкія спэцслужбы. У вярхах пры згодзе Расейскай праваслаўнай царквы было прынятае рашэньне пра далучэньне Грэка-Каталіцкай Царквы да РПЦ, што адбылося 10.03.1946. Але вернікі-вуніяты маліліся ў каталіцкіх касьцёлах ці праваслаўных цэрквах.
У 1976 быў таемна рукапаложаны ў сьвятары Грэка-Каталіцкай Царквы айцец Віктар Данілаў, які потым некалькі год працаваў падпольна. Сапраўднае адраджэньне Вуніі пачалося ў канцы 1980-х, калі сярод беларускай інтэлігенцыі высьпявае жаданьне аднавіць Грэка-Каталіцкую Царкву. Ініцыятарамі адраджэньня былі Міхась Дубянецкі, Анатоль Сідарэвіч, Анатоль Грыцкевіч, Ірына Дубянецкая, Сяргей Абламейка, Людміла Пеціна, Караліна Мацкевіч, Юры Хадыка, Яўген Андросік і інш. Паралельна актыўную вуніяцкую дзейнасьць праводзіў айцец Ян Матусевіч, які, працуючы ў каталіцкім прыходзе ў Барунах, негалосна хрысьціў людзей ва ўсходні абрад, потым ён праводзіў таемныя хрышчэньні ў Менску.
21.09.1990 у Менску адбыўся ўстаноўчы сход менскіх грэка-каталікоў, на якім была абраная Царкоўная Рада менскай грэка-каталіцкай абшчыны. На працягу верасьня-кастрычніка грэка-каталіцкія абшчыны паўсталі ў Гомелі, Полацку, Наваполацку. Грэка-каталіцкія набажэнствы праходзілі часьцей за ўсё па кватэрах, але здаралася і ў храмах. У тым жа 1990 быў наладжаны выпуск вуніяцкага пэрыёдыку «Унія». У лістападзе 1991 у Менску была зарэгістраваная грэка-каталіцкая парафія Сьв. Язэпа, якую ўзначаліў Сяргей Абламейка. У 1991 быў створаны Дэканат Вуніяцкай Царквы, дэканам якога стаў айцец Пётра Кузьмічоў, а праз некалькі месяцаў Дэканат узначаліў айцец Ян Матусевіч. Працэс аднаўленьня Вуніі назіраўся ў іншых гарадах: Горадні, Полацку, Віцебску, Маладэчні, Магілеве і інш. У 1993 быў прызначаны Апостальскі Візытатар айцец Сяргей Гаек, а ў 1994 былі афіцыйна зацьверджаныя богаслужбовыя тэксты ў перакладзе на беларускую мову айцом Аляксандрам Надсонам, які з'яўляецца Апостальскім Візытатарам для беларусаў-каталікоў дыяспары.
Літ.: 1. Айцец Антон Неманцэвіч // Божым шляхам. 1956; 2. Грыгор'ева В., Навіцкі У., Філатава А. Уніяцкая царква ад Полацкага сабора да нашых дзён // Беларускі Гістарычны Часопіс. 1996, № 5; 3. Данилов В. Мой путь к Богу и католической церкви. - Полацак, 1997; 4. Іваноў І. Уніяцкая царква: Сем гадоў адраджэньня // Форум. Лета 1997, № 5; 5. Канфесіі на Беларусі (канец 18-20 стст.). - Менск, 1998; 6. Спакойна мірна суіснаваць з іншымі канфесіямі і будаваць свае храмы. Гутарка з айцом Янам Матусевічам // Беларусь. 1996, № 7.
Алег Гардзіенка
