Беларуска-расейскі слоўнік (Крапіва)

Створана на падставе:
Беларуска-рускі слоўнік. У 3 т. (Больш за 110.000 слоў). Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2012. - 4-е выд., перапрац. і дап. ISBN 978-985-11-0613-0
Пад рэд. А.Лукашанца; НАН Беларусі, Ін-т мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы.

Чацвёртае выданне Слоўніка падрыхтавана ў адпаведнасці з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі». Разлічаны на масавага чытача.

Прадмова

Пасля выхаду ў свет першага выдання «Беларуска-рускага слоўніка» (1962), падрыхтаванага аўтарскім калектывам у складзе супрацоўнікаў Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Акадэміі навук БССР П.Гапановіча, М.Лобана, М.Судніка, Г.Жылуновіч, Я.Казачок, Л.Рубцовай і адрэдагаванага акадэмікам АН БССР К.Атраховічам (Кандратам Крапівой), мінула 50 гадоў. За гэты час Слоўнік паспяхова прайшоў выпрабаванне практыкай. З'яўляючыся даведнікам нарматыўнага характару, ён на працягу паўстагоддзя быў не толькі практычным дапаможнікам пры перакладзе з беларускай мовы на рускую, але і сродкам павышэння агульнай культуры беларускай літаратурнай мовы. З выхадам у свет гэтага Слоўніка пачаўся новы этап у развіцці беларускай лексікаграфіі, які характарызуе слоўнікавы склад мовы як складаную дынамічную сістэму. «Беларуска-рускі слоўнік» атрымаў высокую ацэнку шырокай грамадскасці нашай краіны, а таксама навукоўцаў замежных краін.

На працягу пяцідзесяцігадовага перыяду Слоўнік двойчы перавыдаваўся. У 1988 годзе было ажыццёўлена 2-е выданне, перапрацаванае і дапоўненае. Мэты і задачы Слоўніка засталіся ранейшымі, але аб'ём і структура яго значна змяніліся. У адрозненне ад першага, аднатомнага выдання, якое ўключала каля 90 тыс. слоў, новае, двухтомнае выданне ахоплівала звыш 110 тыс. слоў і каля 10 тыс. тэрміналагічных і фразеалагічных словазлучэнняў з адпаведнымі ім рускімі эквівалентамі. Інфарматыўнасць Слоўніка значна павялічылася за кошт новых слоў і ўстойлівых выразаў, якія адлюстроўвалі навейшыя дасягненні навукі і тэхнікі, развіццё асветы і культуры, спорту і аховы здароўя і інш. Больш поўна і паслядоўна ў 2-м выданні былі пададзены назвы народаў свету, назвы геаграфічных аб'ектаў зямнога шара: дзяржаў і іх сталіц, найбуйнейшых гарадоў, акіянаў, мораў, вялікіх рэк, азёр, гор, астравоў і некаторыя іншыя катэгорыі слоў. У працэсе падрыхтоўкі 2-га выдання была ўдакладнена семантыка некаторых слоў, перагледжана сістэма стылістычных памет. Работа па падрыхтоўцы 2-га выдання Слоўніка была выканана пад кіраўніцтвам і навуковай рэдакцыяй акадэміка АН БССР К.Атраховіча (Кандрата Крапівы) супрацоўнікамі аддзела лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР А.Баханьковым, Г.Вештарт, П.Гапановічам, В.Грынёвай, Н.Корань, М.Крыўко, М.Пазняковым, В.Паладзенка, Г.Прышчэпчык, Т.Салавянчык, А.Цімашковай.

У 2003 годзе выйшла з друку 3-е выданне «Беларуска-рускага слоўніка». Рэестр Слоўніка быў папоўнены новай лексікай, якая з'явілася ў беларускай мове ў сувязі са змяненнем грамадскага і сацыяльнага ўкладу жыцця ў выніку набыцця Рэспублікай Беларусь статусу суверэннай і самастойнай дзяржавы. У 3-м выданні Слоўніка было ўдакладнена напісанне некаторых слоў і іх граматычных форм, прыведзены ў адпаведнасць з сучаснасцю геаграфічныя назвы Беларусі, выключаны замежныя найменні. Работу па падрыхтоўцы 3-га выдання Слоўніка выканалі супрацоўнікі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі Г.Усціновіч, І.Каліценя, Н.Чабатар, І.Кандраценя, Л.Сакалова, дацэнт кафедры беларускай мовы Інстытута падрыхтоўкі навуковых кадраў НАН Беларусі Г.Вештарт пад агульным кіраўніцтвам і рэдакцыяй акадэміка НАН Беларусі А.Падлужнага.

У 2008 годзе быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі», які ўступіў у сілу з 1 верасня 2010 года. З мэтай практычнай рэалізацыі палажэнняў Закона было падрыхтавана 4-е выданне Слоўніка, у якім у беларускамоўнай частцы адлюстраваны арфаграфічныя новаўвядзенні (адажыа, адаптар, васьмідзясяты, выканкам, дэзынфекцыя, іўдзей, камп'ютар, менеджар, ордар, стагадовы, субынспектар, сувыдавец, фаўна і інш.). У працэсе падрыхтоўкі чарговага выдання была ўпарадкавана лексікаграфічная база Слоўніка: рэестр папоўнены словамі, якія трывала ўвайшлі ў моўную практыку (адсотак, асобнік, кіроўца, навуковец, наклад, наступства, святар, спадар, унёсак і інш.), выключаны яўныя русізмы (абагатварыць, агарошыць, адкрытка, учот і інш.) і заменены на беларускія адпаведнікі (абагавіць, агаломшыць, паштоўка, улік і інш.), знятыя замежныя ўласныя геаграфічныя найменні (Драгобыч, Чад) і прыметнікі, утвораныя ад небеларускіх тапонімаў (данбаскі, даласкі, старааскольскі), змененыя або выдаленыя прыклады, якія адлюстроўваюць устарэлыя рэаліі савецкай эпохі (Міністэрства асветы, шлях да камунізму, шырыць сацыялістычнае спаборніцтва, у эксплуатацыі сутнасць капіталізму, эканоміка сацыялізму і інш.). Удакладнены пераклад некаторых слоў (напр., да беларускага слова брамнік у рускамоўнай частцы, акрамя устарэлага привратник, дадзены адпаведнік вратарь; слова квіток, акрамя рускамоўнага адпаведніка квитанция, у іншым значэнні перакладаецца як билет). Прыведзена да аднастайнасці сістэма спецыяльных памет, удакладнена пастаноўка націску ў некаторых словах.

Такім чынам, 4-е выданне Слоўніка засведчыла змены, якія адбыліся ў беларускай арфаграфіі, максімальна поўна адлюстроўвае сучасны стан лексічнага фонду дзвюх блізкароднасных моў і будзе служыць, з аднаго боку, надзейным даведнікам пры перакладзе тэкстаў з беларускай мовы на рускую, а з другога — агульнадаступным дапаможнікам па ўдасканаленні і павышэнні моўнай культуры беларускага народа. Як багатая крыніца разнастайнага фактычнага матэрыялу, Слоўнік будзе мець таксама важнае навуковае значэнне для даследавання працэсаў узаемадзеяння дзвюх блізкароднасных моў і параўнальна-тыпалагічнага вывучэння лексічных сістэм славянскіх моў.

Работу над падрыхтоўкай 4-га выдання Слоўніка выканалі супрацоўнікі аддзела лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі В.Шклярык, А.Якушава, В.Палюлян пад навуковым кіраўніцтвам загадчыка аддзела, кандыдата філалагічных навук, дацэнта І.Капылова. Агульнае кіраўніцтва ажыццяўляў дырэктар інстытута, член-карэспандэнт НАН Беларусі, доктар філалагічных навук А.Лукашанец.

Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа
і Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі

Умоўныя скарачэнні — Условные сокращения

Предисловие

После выхода в свет первого издания «Беларуска-рускага слоўніка» (1962), подготовленного авторским коллективом в составе сотрудников Института языкознания имени Якуба Коласа Академии наук БССР П.Гапановича, М.Лобана, М.Судника, Г.Жилунович, Е.Казачок, Л.Рубцовой и отредактированного академиком АН БССР К.Атраховичем (Кондратом Крапивой), прошло 50 лет. За это время Словарь успешно прошел испытание практикой. Будучи справочником нормативного характера, он в течение полувека служил не только практическим пособием при переводе с белорусского языка на русский, но и средством повышения общей культуры белорусского литературного языка. С выходом в свет этого Словаря начался новый этап в развитии белорусской лексикографии, характеризующий словарный состав языка как сложную динамическую систему. «Беларуска-рускі слоўнік» получил высокую оценку широкой общественности нашей страны, а также ученых зарубежных стран.

В течение пятидесятилетнего периода Словарь дважды переиздавался. В 1988 году было осуществлено 2-е издание, переработанное и дополненное. Цели и задачи Словаря остались прежними, но объем и структура его значительно изменились. В отличие от первого, однотомного издания, которое включало около 90 тыс. слов, новое, двухтомное издание охватывало свыше 110 тыс. слов и около 10 тыс. терминологических и фразеологических словосочетаний с соответствующими им русскими эквивалентами. Информативность Словаря значительно увеличилась за счет новых слов и устойчивых выражений, которые отражали новейшие достижения науки и техники, развитие просвещения и культуры, спорта и здравоохранения и др. Более полно и последовательно во 2-м издании были даны названия народов мира, названия географических объектов земного шара: государств и их столиц, крупнейших городов, океанов, морей, больших рек, озёр, гор, островов и некоторые другие категории слов. В процессе подготовки 2-го издания была уточнена семантика некоторых слов, пересмотрена система стилистических помет. Работа по подготовке второго издания Словаря была выполнена под руководством и научной редакцией академика АН БССР К.Атраховича (Кондрата Крапивы) сотрудниками отдела лексикологии и лексикографии Института языкознания имени Якуба Коласа АН БССР А.Баханьковым, Г.Вешторт, П.Гапановичем, В.Гринёвой, Н.Корень, Н.Кривко, М.Поздняковым, В.Поладенко, А.Прищепчик, Т.Соловянчик, А.Тимошковой.

В 2003 году вышло в свет 3-е издание «Беларуска-рускага слоўніка». Реестр Словаря был пополнен новой лексикой, которая появилась в белорусском языке в связи с изменением общественного и социального уклада жизни в результате приобретения Республикой Беларусь статуса суверенного и самостоятельного государства. В 3-м издании Словаря было уточнено написание некоторых слов и их грамматических форм, приведены в соответствие с современностью географические названия Беларуси, исключены иностранные наименования. Работу по подготовке 3-го издания Словаря выполнили сотрудники Института языкознания имени Якуба Коласа НАН Беларуси А.Устинович, И.Калитеня, Н.Чеботарь, И.Кондратеня, Л.Соколова, доцент кафедры белорусского языка Института подготовки научных кадров НАН Беларуси Г.Вешторт под общим руководством и редакцией академика НАН Беларуси А.Подлужного.

В 2008 году был принят Закон Республики Беларусь «О Правилах белорусской орфографии и пунктуации», который вступил в силу с 1 сентября 2010 года. С целью практической реализации положений Закона было подготовлено 4-е издание Словаря, в котором в белорусскоязычной части отображены орфографические нововведения (адажыа, адаптар, васьмідзясяты, выканкам, дэзынфекцыя, іўдзей, камп'ютар, менеджар, ордар, стагадовы, субынспектар, сувыдавец, фаўна і інш.). В процессе подготовки очередного издания была упорядочена лексикографическая база Словаря: реестр пополнен словами, которые прочно вошли в языковую практику (адсотак, асобнік, кіроўца, навуковец, наклад, наступства, святар, спадар, унёсак і інш.), исключены явные русизмы (абагатварыць, агарошыць, адкрытка, учот і інш.) и заменены на белорусские аналоги (абагавіць, агаломшыць, паштоўка, улік і інш.), сняты иностранные собственные географические наименования (Драгобыч, Чад) и прилагательные, образованные от небелорусских топонимов (данбаскі, даласкі, старааскольскі), изменены или удалены примеры, отражающие устаревшие реалии советской эпохи (Міністэрства асветы, шлях да камунізму, шырыць сацыялістычнае спаборніцтва, у эксплуатацыі сутнасць капіталізму, эканоміка сацыялізму і інш.). Уточнен перевод некоторых слов (напр., для белорусского слова брамнік в русскоязычной части, кроме устаревшего привратник, дан аналог вратарь; слова квіток, кроме русскоязычного аналога квитанция, в другом значении переводится как билет). Приведена к единообразию система специальных помет, уточнена постановка ударения в некоторых словах.

Таким образом, 4-е издание Словаря засвидетельствовало изменения, произошедшие в белорусской орфографии, максимально полно отражает современное состояние лексического фонда двух близкородственных языков и будет служить, с одной стороны, надежным справочником при переводе текстов с белорусского языка на русский, а с другой — общедоступным пособием по совершенствованию и повышению языковой культуры белорусского народа. Как богатый источник разнообразного фактического материала, Словарь будет иметь также важное научное значение для исследования процессов взаимодействия двух близкородственных языков и сравнительно-типологического изучения лексических систем славянских языков.

Работу над подготовкой 4-го издания Словаря выполнили сотрудники отдела лексикологии и лексикографии Института языка и литературы имени Якуба Коласа и Янки Купалы НАН Беларуси В.Шклярик, Е.Якушева, В.Полюлян под научным руководством заведующего отделом, кандидата филологических наук, доцента И.Копылова. Общее руководство осуществлял директор института, член-корреспондент НАН Беларуси, доктор филологических наук А.Лукашанец.

Институт языка и литературы имени Якуба Коласа
и Янки Купалы Национальной академии наук Беларуси